30. Powieść historyczna: Popioły Stefana Żeromskiego. Zanegowanie progresji fabularnej i rezygnacja z obiektywizmu w ujęciu historycznego tematu.
„Popioły” Żeromskiego miały być częścią luźno traktowanego cyklu z dziejów polskich walk narodowowyzwoleńczych, o czym świadczą zarówno utwory tym zrywom poświęcone, jak i dzieła planowane, choć niekoniecznie zrealizowane. Wśród pierwszych były, drukowane przed „Popiołami”, „Rozdziobia nas kruki i wrony”, „O żołnierzu tułaczu”, oraz, napisane już po „Popiołach” - „Echa leśne”, Sułkowski”, „Wierna rzeka”.
Do rekonstrukcji działań wojennych na ziemiach polskich służyły pisarzowi różne słowniki i roczniki czasopism z lat 1806 - 1809, historycy oprócz tego ustalają i wymieniają okoła 85 pamiętników i około 60 innych źródeł inspiracji literackich, wśród których odnajdziemy chociażby „Pana Tadeusza” Mickiewicz, czy „Wojnę i pokój” Tołstoja. Żeromski bowiem, przy nieistniejących jeszcze wtedy całościowych opracowaniach historycznych, sam musiał gromadzić sobie materiał źródłowy, z którego tworzył obraz epoki i przebieg działań wojennych. Ta olbrzymia erudycja, niezbędna przy pisaniu powieści historycznej zakrojonej tak szeroko, jak „Popioły”, która miała ambicje odtworzenia wydarzeń zgodnie z prawdą historyczną, w wielu partiach ciąży utworowi. Kreując fikcyjnych bohaterów pisarz dbał o to, by działali oni wśród osób i zdarzeń historycznych, rzeczywistych, praca pisarza musiała więc nieustannie spotykać się z nieustannie oparta na źródłach działalnością uczonego - historyka.
Krytyka współczesna Żeromskiemu przyjęła „Popioły” z entuzjazmem, ale i pewnym zakłopotaniem. Zakłopotanie to budziła nieprzystawalność utworu do wzorca powieści Walerscotowsko - Sienkiewiczowskiej, która organizowała historie wokół wyraziście nakreślonej akcji romansowo - przygodowej. W „Popiołach” takiej kompozycji nie znajdowano. Wątek romansowy biegnie tu osobno i kończy się z momentem wejścia bohatera w wojnę, w historię. Ubolewano więc, że powieść ma złą kompozycję. Jedynie Ignacy Matuszewski próbował uchwycić istotę tej kompozycji i jej nowość, podkreślał więć współwystępowanie w utworze elementów epickich i lirycznych oraz nasycenie go opisami przyrody, potraktowanymi lirycznie jako ekwiwalent uczuć i nastrojów bohaterów. Zwracał tez uwagę, że fakty w „Popiołach” nie stanowią nierozerwalnego łańcucha wydarzeń nie połączonych ze sobą pragmatycznie, oraz, że powieść nie jest odtworzeniem kolejnych wydarzeń, ale wyborem pewnych motywów epickich. Te motywy właśnie, tj. wydarzenia historyczne w części pierwszej i przygodowe w części drugiej, wyłaniają się w `Popiołach” z szeroko nakreślonej panoramy życia społecznego i obyczajowego. Później nazwano ten typ organizacji fabuły „budową nieciągłą, skokową”. Zwrócono także uwagę, że powieść, zwłaszcza w części pierwszej, rozpada się na szereg luźnych epizodów o samowystarczalnej dynamice fabularnej. Ta nieciągłą budowa polega przede wszystkim na wyborze tylko niektórych wydarzeń z historii. Jak pisarz dokonuje tych wyborów? W przedakcji utworu przypomniane są kolejno wydarzenia Konfederacji Barskiej, Szkoła Rycerska i Insurekcja Kościuszkowska, wreszcie Legiony Dąbrowskiego. Pisarz wybiera więc te zdarzenia z dziejów narodu, które dokumentują wole obrony zagrożonej niepodległości i następnie walki o jej odzyskanie. Pokazuje „czerep rubaszny” Polski sarmackiej, tradycjonalistycznej, egoistycznej, ukazuje „popioły” życia narodowego, ale zarazem odtwarza dzieje Polski nowej, walczącej o niepodległość. Ów nieciągły tok fabularny przeplatany jest rozdziałami, które nie posuwają naprzód wydarzeń, jednak wzbogacają powieść. Mają one charakter rodzajowych opisów - jak opis polowania, kuligu, chaty chłopskiej, bądź liryczno - nastrojowych przerywników: są to przedstawienia przyrody - lasu, nocy zimowe, wiosny. Przerywniki te stanowią w powieści młodopolskiej istotny czynnik kompozycyjny - pozwalają na ekspresje osobowości bohaterów. Kompozycję takiej nieciągłej, epicko - lirycznej powieści, stworzył Żeromski w „Ludziach bezdomnych”, w „Popiołach” jej inspiracje mogły płynąć także od „Pana Tadeusza”.
Część druga „Popiołów”, odtwarzająca kampanie Napoleona na ziemiach polskich, dość wyraźnie wyodrębnia się od połowy tomu drugiego, a zaczyna się wyprawą Rafała i Krzysztofa na wojnę - to powieść wojenna, militarna. Opowiada w niej pisarz kampanię napoleońską na ziemiach polskich z lat 1806 -1807 i następnie wojne austriacką z r. 1809 i równolegle z nia kampanię Napoleona w Hiszpanii i udział w niej Polaków.
Narracja traktowana jest w obydwu częściach zgoła odmiennie. W pierwszej części dominuje narracja personalna prowadzona z pozycji Rafała, która pokazuje świat tak, jak się ona jawi w świadomości bohatera. W doświadczeniu i przezyciu Rafałą zostaje więc przedstawiony niemal w całości epos szlachecki „Popiołów”: Wyrwy, Tarniny, Wygnanka, Grudno, Warszawa, Kraków, później Olszyna i Stokłosy. W części militarnej dominuje zdecydowanie narracja autorska. Wydarzenia akcji militarnej powieści przedstawiane sa z reguły z pozycji autora, który występuje jako historyk zorientowany w całości przedstawianych wydarzeń. Często te punkty widzenia i typy narracji współistnieją ze sobą (bitwa pod Raszynem, która poczęci jest przedstawiona personalnie przez Rafała, który referuje przebieg bitwy jak historyk, wie kto, jak, gdzie z kim i dlaczego.
W efekcie „Popioły” są pierwszą talk szeroko zakreśloną panoramą życia polskiego w powieści. Są epopeją łączącą, syntetyzującą elementy powieści społeczno - obyczajowej, przygodowej i historyczno - wojennej, jest to powieść, która w wielką epikę historyczną wbudowuje dzieje uczuć i myśli pokazując ich wzajemne zawęźlenia i współistnienia w kreacji bohaterów. W tym sensie „Popioły” otwierają dzieje nowoczesnej epiki polskiej, nie tylko epiki historycznej.