Zagadnienie nr 2:
Pojęcia: modernizm, fin de siecle, neoromantyzm, Młoda Polska.
Modernizm
Jest to termin, którym określa się zespół nowatorskich tendencji w literaturze, sztuce i kulturze końca XIX wieku (niem. Die Moderne - nowoczesność, fran. modernisme, od „”moderne” - nowoczesny). Nazwę jako określenie ogólne nowych prądów lit.-artyst. Wprowadził w Niemczech do powszechnego użytku około 1890 r. H. Bahr. Dlatego w Polsce najwcześniej używano tej nazwy w odniesieniu do najnowszej literatury niem., a następnie europejskiej, także rodzimej. Do 1900 termin ten był używany wymiennie z terminem „dekadentyzm” i podkreślał elementy nowatorstwa artystycznego. Był też używany wymiennie z terminem „secesja”. W Polsce nazwa miała wielu przeciwników i odrzucali ją między innymi Przesmycki, Przybyszewski i Żuławski, którzy wskazywali na jej ogólnikowość. Do zwolenników należał I. Matuszewski. Współcześnie termin występuje w kilku rozumieniach. 1) w znaczeniu historycznym (ono przeważa) dla określenia zjawisk w lit. zachodnioeuropejskiej i polskiej w k. XIX w. K. Wyka postuluje też odniesienie do „wcześniejszej, przygotowawczej fazy twórczości pokolenia MŁ. Pol., związanej z indywidualizmem, odrodzeniem metafizyki, przesyceniem rodzajów literackich symboliką i liryzmem”. Później wykrystalizowało się rozumienie „modernizmu” jako określenia prądu powstałego pod koniec XIX w., ale trwającego do roku 1910, a nawet 1918 lub dłużej. J. Lipski postulował to pojęcie jako prąd wielonurtowy obejmujący wszelkie powstałe w k. XIX w. i na pocz. XX w. nurty niewerystyczne w literaturze i sztuce. 2) w literaturze anglosaskiej modernizmem określane są kierunki awangardowe kształtujące się ok. 1910 r. i trwające w różnych postaciach do 2. Połowy XX w., kiedy pojawia się postmodernizm.
Najistotniejsze zjawiska określające modernistyczna świadomość to: sprzeciw wobec filozof. i lit. Dokonań pozytywizmu (kryzys antypozytywistyczny), poczucie kryzysu kultury wyrażanae w postawach dekadenckich, chłonność na inspiracje innych literatur, próba wywalczenia dla artysty i sztuki autonomii rozumianej jako uwolnienie od zadań pozaestetycznych (dydaktycznych, patriotycznych). Moderniści odrzucali optymizm ewolucjonistyczny i poznawczy pozytywizmu, byli nieufni wobec postaw scjentystycznych i nauki jako źródła poznania. Publicystyka modernistyczna stwierdzała kryzys nauki, religii i filozofii, upadek ducha i sztuki. Konsekwencją był bunt modernistyczny przeciw zastanym formom rzeczywistości i sztuki. Jego objawem była niechęć do filistra jako produktu kapitalistycznej ekonomiki i kultury oraz demonstrowanie niechęci wobec wytworów kultury mieszczańskiej i akademickiej sztuki o raz zakłamania. Objawem świadomości modernistycznej w lit. Pol. Była walka o prawa indywidualności w życiu zbiorowym.
W pierwszym dziesięcioleciu Młodej Polski za twórców najdobitniej wyrażających modernistyczną świadomość uważano Przerwę Tetmajera jako poetę i Przybyszewskiego jako autora manifestów programowych, dramatów i dzieł prozatorskich. Na pocz. XX w. powstawały dzieła będące krytycznym podsumowaniem modernizmu, jego koncepcji literatury i koncepcji artysty oraz ich miejsca w życiu społecznym, np. Wesele Wyspiańskiego, Próchno Berenta.
Fin de siècle
Jest francuskim określeniem końca wieku lub końca pewnej ery. Odnosi się do tendencji dekadenckich okresu schyłkowego XIX wieku. Kierunek ten dotyczył wielu dziedzin na przełomie XIX i XX wieku, między innymi takich jak: moda, kabaret, operetka, ale mniej literatura i światopogląd. Dominowały w nim tendencja dekadenckie, atmosfera schyłkowości, końca cywilizacji i śmierci dotychczasowej kultury. Wg Podrazy-Kwiatkowskiej określenie to oznacza dosłownie „koniec wieku” i jest określeniem łatwo uchwytnych, zewnętrznych cech epoki, związanych z obyczajem i modą.
Neoromantyzm
Termin wprowadzony przez E. Porębowicza w pracy Poezja polska nowego stulecia („Pamiętnik literacki”, 1902). Akcentował głównie miejsce literatury końca XIX w. w pewnym ciągu tradycji. Podkreślał jej bliskie powinowactwo z romantyzmem, a nawet traktował ją jako kontynuację. W tym sensie był opozycją dla nazwy „modernizm”, która zwracała uwagę na elementy nowatorstwa artystycznego.
Neoromantyzm jest kierunkiem artystycznym drugiej połowy XIX i początku XX wieku, nawiązującym do estetyki i twórczości romantyzmu. Nazywano go również „nowym romantyzmem”. W literaturze ugruntował się jako inna nazwa Młodej Polski oraz nurt popierający wybujały indywidualizm, kult jednostki i sztuki, zainteresowanie sferą duchową, niechęć do materializmu, idealizm, irracjonalizm, subiektywizm i mistycyzm oraz symbolizm jako środek ekspresji pisarskiej. Neoromantyzm spowodował odrodzenie się w Polsce problematyki niepodległościowej, przywrócenie czci powstaniom i ich uczestnikom, zerwanie z polityką ugodową i ustępliwością wobec zaborców.
Młoda Polska
Okres w literaturze polskiej zawierający się umownie w okresie 1890-1918, którego naczelną cechą był synkretyzm postaw filozoficznych oraz bogactwo i różnorodność propozycji artystycznych (naturalizm, parnasizm, impresjonizm, symbolizm, ekspresjonizm, neoklasycyzm). Termin zaczął się pojawiać w latach 90. XIX w. ( np. w wierszu Rolicza-Liedera Jam jest). Jego rozpowszechnienie i ustalenie znaczenia wiąże się z cyklem felietonów A. Górskiego Młoda Polska, ogłoszonych w 1898 r. na łamach tygodnika „Życie”. Termin ten został przyjęty jako określenie całości zjawisk literackich końca XIX wieku i odwołuje się do podobny określeń w lit. Europejskiej. W najwcześniejszym rozumieniu był odnoszony, ok. 1900, do krakowskiego środowiska artystycznego z kręgu Przybyszewskiego, później rozszerzył się na całośc lit. K. XIX i pocz. XX w. Obecnie nazwa „Młoda Polska” ma rangę terminu historycznoliterackiego: godzi w obrębie epoki zjawiska synkretyczne, dopuszcza możliwość traktowania literatury okresu jako zjawiska niejednorodnego i pełnego napięć, określa zjawiska lit. 1890-1918.
Nazwa ta jest też używana jako nazwa prądu w sztuce Pol. Lat 1890-1918 i wtedy jest stosowana zamiennie z określeniami: modernizm, neoromantyzm. [chronologii i podziału oraz prozy, poezji, tytki, itd. Dotycza inne zagadnienia, więc nie będę ich tu opisywać mimo iż w Słowniku Literatury polskiej XIX wieku mieszczą się w terminie „młoda polska”].