Mit - opowieść przekazująca najdawniejsze wydarzenia o pochodzeniu świata i człowieka. Mity właściwie wszystkim ludziom starożytnym, przekazywane początkowo w formie ustnej, uzasadniały i tłumaczyły nie tylko postać świata, prawa natury, ale także sens praktyk magicznych i obrzędów religijnych (np. ku czci Dionizosa). Mity dały początek najdawniejszym gatunkom literackim np. eposowi.
Fraszka - krótki utwór pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym bądź satyrycznym. Może przyjąć formę krótkiej historyjki lub lirycznego wyznania, zaskakiwać zakończeniem lub niezwykłym pomysłem konstrukcyjnym (np. możliwością czytania wersów w obie strony). W zależności od tematu możemy wyróżnić m.in. fraszki obyczajowe, miłosne, filozoficzne, refleksyjne.
Ballada - wierszowana opowieść o niezwykłym, często fantastycznym zdarzeniach, o których opowiada narrator - obserwator.
Apostrofa - bezpośredni patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, zjawiska, pojęcia.
Oksymoron - zestawienie słów treściowo sprzecznych, wykluczających się znaczeniowo.
Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów.
Hymn - odmiana pieśni o uroczystym, podniosłym nastroju. Jest to utwór pochwalny, układany i wykonywany ku czci Boga, bóstwa, osoby lub jej czynów, także wydarzeń. Hymn może również sławić otaczane powszechnie szacunkiem wartości i instytucje, np. naród, państwo. Wyraża poczucie odrębności (od innych) oraz wspólnoty pomiędzy członkami danego narodu - jest to wówczas hymn narodowy (państwowy)
Dedykacja to:
- wypowiedź w której autor informuje o poświęceniu swojego dzieła
- tekst napisany przez ofiarodawcę informujący o podarowaniu komuś czegoś z jakiejś okazji.
Fabuła - zasób zdarzeń, wszystko co zaistniało w świecie przedstawionym
Wątek - wydarzenia dotyczące jednej postaci (wątki tworzą fabułę), są wątki główne i drugoplanowe.
Akcja - ciąg zdarzeń prowadzących do celu utworu.
Zdarzenie - jedno ogniwo akcji.
Epizod - drobne wydarzenia nie mające wpływu na akcję.
Powieść - najpopularniejszy gatunek epicki, utwór epicki; utwór prozatorski i narracyjny oraz fabularny. Od innych gatunków epickich np. od noweli powieść odróżnia się dużymi rozmiarami, które zawdzięcza rozbudowanej fabule, często wielowątkowej. Czas akcji powieści obejmuje zwykle dłuższy6 okres życia bohaterów, czasem nawet kilka pokoleń W rozwoju powieści wykształciły się jej liczne odmiany gatunkowe:
- powieść obyczajowa
- powieść podróżniczo - przygodowa
Satyra - gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
Ekspozycja - dokonywane za pomocą rozmaitych środków ( prolog, dialogi postaci) wprowadzenie w akcję utworu literackiego; przedstawienie sytuacji wyjściowej i głównych bohaterów; początkowy element fabuły zwłaszcza w dramacie.
Zawiązanie akcji - zdarzenie dające początek akcji utworu, burzące istniejący stan równowagi, ujawniające ukryte sprzeczności, przedstawiające głównych bohaterów, wprowadzające protagonistów i antagonistów,
Punkt kulminacyjny - moment zwrotny w rozwoju akcji ( poprzedzający jej rozwiązanie) odznaczający się maksymalnym natężeniem występującego między postaciami konfliktu.
Konflikt - napięcie pomiędzy bohaterami utworu fabularnego wynikające z ich przeciwstawnych dążeń; będący motorem rozwoju akcji konflikt może się uzewnętrznić na poziomie zdarzeń, postaw bohaterów (konflikt psychologiczny) albo też rozgrywać się we wnętrzu jednej z postaci/
Rozwiązanie akcji - rozstrzygnięcie konfliktu, zakończenie akcji
Komizm - zespół cech osoby, sytuacji, zdarzenia, przedmiotu, dzieła, które wywołują wesołość, rozśmieszają; to także przedstawienie (ujmowanie) czegoś w sposób zabawny, śmieszny (inaczej: komiczny). Komizm jest zasadniczą cechą komedii, pojawia się też w innych gatunkach literackich (np. satyrze) i dziedzinach sztuki (n. w filmie)
Epika - rozwinęła się ze starożytnych wierszowanych opowieści greckich. Obejmuje utwory, w których narrator opowiada o świecie przedstawionym
Liryka - wywodzi się z dawnych pieśni i modlitw, które wyrażając uczucia, przeżycia, myśli - dały początek liryce.
Dramat - wyrósł z greckich obrzędów ku czci bóstw, stał się odbiciem skomplikowanego świata konfliktów miedzy postawami ludzi.
Analogia - zbieżność, odpowiedniość, równoległość, podobieństwo cech, rzeczy, zjawisk, procesów skądinąd różnych.
Epopeja - (epos) najstarszy z gatunków epickich, wywodzący się ze starogreckich pieśni o bogach i bohaterach. Jest to utwór wierszowany (poemat), często ogromnych rozmiarów (dziesiątki tysięcy wierszów) Tematem epopei najczęściej są losy jakiejś zbiorowości, np. narodu, reprezentowanej przez niezwykłe, wybitne postacie. Ważny jest czas akcji epopei - to często przełomowy, ważny okres w dziejach ukazywanej zbiorowości.
Groteska - szczególna odmiana komizmu przejawiająca się w dziełach literackich, teatralnych, filmowych, plastycznych, także muzycznych. Świat groteskowego opowiadania , dramatu, filmu czy rysunku jest rzeczywistością niespójną, niejednorodną, w której mieszają się elementy ( postacie, zdarzenia, nastroje) sprzeczne, kontrastowe, pochodzące z różnych światów i porządków (np. śmiech i powaga, błazenada i groza, rycerz i komputer). Świat groteskowy to świat paradoksalny, zdeformowany.
Aluzja literacka - to świadome nawiązanie w jednym dziele literackim do innego utworu, czytelne dla odbiorcy. Aluzją literacką może być np. przywołanie jakiegoś motywu, naśladowanie stylu czy kompozycji innego dzieła.
Psalm - starożytna, hebrajska odmiana pieśni. Ich autorstwo przypisuje się Dawidowi, Salomonowi, Mojżeszowi i nieznanym autorom. Psalmy powstały między XI a III w.p.n.e . Możemy wyróżnić psalmy: błagalne, dziękczynne, prorocze, pochwalne, pokutne.
Antyteza - zastosowanie dwóch przeciwnych myśli lub sądów ( wyrażonych zdaniami bądź grupami wyrazów. Najsłynniejszą antytezą w literaturze światowej jest fragment monologu Hamleta: Być albo nie być, oto jest pytanie.
Monodram - monolog inscenizowany w formie przedstawienia teatralnego odgrywanego przez jednego aktora.
Paradoks - niezwykłe, zaskakujące, wewnętrznie sprzeczne, ale jednocześnie trafne sformułowanie. Może nim być np. antyteza.
Pytanie retoryczne - pytanie, które zadaje się ( w utworze literackim, przemówieniu) nie po to, by uzyskać odpowiedź, ale po to, by podkreślić przekonanie, opinię nadawcy słów. Przykład: Ile razem dróg przebytych?
Fikcja literacka - oznacza zmyślenie, to wszystko co autor wymyślił.
Beletrystyka - utwór narracyjny, ogół utworów powieściowych, nowel.
Fantastyka - coś zmyślonego, nieprawdopodobnego
Realizm - technika konstruowania w utworze świata przedstawionego, który jest odzwierciedleniem (naśladownictwem) rzeczywistości znanej nam z bezpośredniej obserwacji, z doświadczenia. Elementy świata przedstawionego ukazane są wszechstronnie, w sposób możliwie pełny i obiektywny. Odbiorca odnosi wrażenie, że świat przedstawiony w dziele realistycznym ma cechy prawdopodobieństwa.
Przypowieść - utwór narracyjny (niekoniecznie literacki, także filmowy), którego cała kompozycja (np. układ zdarzeń, postawy i działania bohaterów) wyraźnie podporządkowane są przekazanie jakiejś myśli (moralnej, filozoficznej). Czytelnik dociera do poznania owej myśli - pozornie ukrytej - poprzez odczytanie alegorii i symboli. Ich zastosowanie sprawia, że przypowieść zwykle oddala się od realizmu w konstrukcji świata przedstawionego.
Sonet - typ wiersza lirycznego o bardzo regularnej konstrukcji. Składa się z czternastu wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe i dwie trójwersowe, w których obowiązuje stały układ rymów. Najczęściej pierwsza część sonetu jest opisowa (zawiera np. obraz poetycki), druga - refleksyjna lub nasycona uczuciami. Ojczyzną sonetu jest XIII - wieczna Italia.
Oda - w starożytności była chóralną pieśnią pochwalną (czasem żałobną), dziś nazwę tą określa się wierszowany utwór liryczny utrzymany w uroczystym tonie, sławiący postać, wydarzenie, uroczystość. Gatunek pokrewny hymnowi. Przykład: Oda do młodości A. Mickiewicza najsłynniejszy polski utwór tego gatunku.
Tragedia - po grecku tragos. Starożytna tragedia zrodziła się z kultu ku czci boga Dionizosa. Na powstanie tragedii złożyły się prawdopodobnie dwa źródła: dytyrant peloponeski - czyli pieśń kultowa ku czci boga trackiego Dionizosa śpiewana przez satyrów