Akcent wyrazowy

Czyli wyróżnienie sylaby - jest to zjawisko stricte fonetyczne.
O tym, że jakaś sylaba jest akcentowana, wyróżniona, można przekonać się jedynie przez porównanie badanej jednostki względem innych współwystępujących z nią sylab.

Sylaby mogą być wyróżniany w trojaki sposób, dlatego można wydzielić trzy typy akcentów:

1. iloczasowy (kwantytywny, rytmiczny) - sylaba wyróżniana jest poprzez dłuższe wymawianie jej samogłoskowego ośrodka, przykład: język nowogrecki,

2. tonalny (melodyczny, muzyczny) - podwyższenie tonu samogłoskowego, który stanowi ośrodek sylaby, przykład: język chiński,

3. dynamiczny (ekspiracyjny, tzw. przycisku) - większa energia artykulacyjna i intensywność, z jaką wymawiany jest samogłoskowy ośrodek, przykład: język polski kiedyś.

Współcześnie akcent polski jest kombinacją wszystkich trzech.

Ze względu na miejsce, jakie w większości wyrazów danego języka zajmuje wyróżniana sylaba, mówi się o:

1. akcencie stałym,

2. akcencie swobodny.

Akcent stały

Akcent pada na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazów. Można wyróżnych 4 typy akcentu stałego:

1. oksytoniczny - na ostatnią sylabę, przykład: język francuski,

2. paroksytoniczny - na przedostanią sylabę, przykład: język polski,

3. proparoksytoniczny - na trzecią sylabę od końca, przykład: język macedoński,

4. inicjalny - na pierwszą sylabę, przykład: język czeski.

Akcent swobodny

Akcent w większości wyrazów danego języka nie pada na ściśle określoną sylabę. Są dwa typy akcentu swobodnego:

1. ruchomy - nie jest połączony ze ściśle określonym morfemem, jego miejsce jest zróżnicowane w formach tego samego wyrazu, przykład: język rosyjski
   voda, vody

2. nieruchomy - związany jest ze ściśle określonym morfemem, zajmuje stałe miejsce w różnych formach tego samego wyrazu, przykład: język angielski
   relax, relaxes, relaxing

Akcent wyrazowy w języku polskim

Jeśli chodzi o miejsca, jakie w większość polskich wyrazów zajmują sylaby akcentowane, można powiedzieć, że akcent jest stały i z reguły pada na przedostatnią sylabę, więc nazywa się go paroksytonicznym. Jednak można zaobserwować odstępstwa w formie proparoksytonezy oraz oksytonezy.

W języku polskim akcent z reguły pada na przedostatnią sylabę, więc nazywa się go paroksytonicznym.

bajkowy
bajka
bajeczny

Widać od razu także wyraźnie, iż jest to akcent stały, niezależny od budowy morfologicznej.

Odstępstwa od paroksytonezy

Oksytonicznie akcentowane są:

1. zapożyczenia z języka francuskiego
   atelier
   jury
   menu
   Paris

2. skrótowce literowe
   PKS - pe-ka-es
   PKP - pe-ka-pe
   UMK - u-em-ka
   UJ - u-jot

3. wyrażenia z formantami arcy-, eks-, -wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych
   wicemistrz, ale wicedyrektor
   eksmąż, ale eksbokser

4. realizacje ekspresywne, takie jak akurat

5. rozkazy typu baczność! na lewo patrz!

Akcent proparoksytoniczny

1. zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -ika, -yka w mianowniku oraz w tych formach fleksyjnych, które mają równą mu liczbę sylab
   botanika, botanice, ale botanikami
   polityka, polityce, politykami

2. liczebniki złożone typu (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
   osiemset
   czterysta
   dziewięćset

3. formy liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
   zrobiliście
   pojechaliście

4. formy liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
   zrobiłby
   pojechałaby

5. akcentowane tak też są niektóre wyrazy, których taki akcent jest indywidualną cechą gramatyczną
   ryzyko
   uniwersytet
   w ogóle

W formach liczby mnogiej trybu przypuszczającego obserwować można przesunięcie akcentu aż na czwartą sylabę od końca:

pojechalibyście
zrobilibyśmy

W normie potocznej akcentowanie paroksytoniczne zamiast proparoksytonicznego w pktach 1, 3 i 4 jest dopuszczalne.

Akcent zdaniowy

Polega na dodatkowym wzmocnieniu jednej z sylab w wypowiedzi. W polszczyźnie pada najczęściej na przedostatnią sylabę wypowiedzenia. Jest to położenie neutralne.

Przesunięcie akcentu zdaniowego na inną sylabę wiąże się z funkcjonalnym nacechowaniem (zaznaczeniem ważności). Pozostaje to w ścisłym związku z podziałem na temat (to, o czym się mówi) i remat (to, co nowego o temacie komunikuje nadawca).

Podziału tego dokonuje mówiący - od jego woli zależy, którą część wypowiadanego przez siebie zdania zaakcentuje logicznie (zrematyzuje).

Wykładnikami takiego akcentowania lgicznego mogą być:

• szyk- kolejność występowania poszczególnych wyrazów

• wprowadzenie leksykalnych rematyzatorów : to, przecież, tylko

• intonacja

Marta lubi te żelki.
To Marta lubi te żelki.
Te żelki lubi Marta.

---