Jądra (testis) - gruczoł cewkowy złożony. W życiu płodowym pokryte otrzewną, leżą w jamie brzusznej. W mosznie osłonięte błoną surowiczą w postaci tunica vaginalis propria z blaszki trzewnej (epiorchium) i ściennej (periorchium), oddzielonych przestrzenią z płynem surowiczym. Poniżej błona biaława (tunica albuginea) z warstwą zewnętrzną (włóknistą, z wł kolagenowych o zbitym utkaniu) i wewnętrzną (naczyniową o luźniejszym utkaniu). U ogiera są tu komórki mięśniowe gładkie. Od strony najądrza wnika pasmo łącznotkankowe - śródjądrze (mediastinum testis), biegnące wzdłuż osi długiej - od niego odchodzą przegródki z naczyniami i nerwami (septula testis), dzielące jądro na płaciki (lobuli testis) o kształcie stożkowatym, podstawą oparte na błonie białawej, wierzchołkiem do śródjądrza. W płaciku są dwie części:
1 - wytwarzająca komórki rozrodcze - z kanalików nasiennych krętych (plemnikotwórczych, tubuli seminiferi contorti, dł - 50-80cm), rozpoczynające się ślepo na obwodzie, silnie poskręcane, następnie przechodzą w kanaliki proste; stanowią właściwy miąższ jądra. Ściana gruba, od zewnątrz błona własna (membrana propria) z cienkiej błony podstawnej z wł kratkowymi, na zewnątrz której jest tkanka łączna z fibrocytami, wł kolagenowymi, sprężystymi i komórkami podobnymi do miocytów gładkich. W ścianie 2 rodzaje komórek:
A - podporowe (sustentocyty, komórki Sertoliego) - wydłużone, zajmują całą grubość ściany, rozszerzona podstawa na błonie podstawne, rozwidlony wierzchołek do światła, między nimi duże przestrzenie, dużo cytoplazmy z siecią szorstką, mitochondriami, wtrętami białka, lipidów, węglowodanów i pigmentem, jądra owalne lub gruszkowate, leżące bliżej błony własnej, komórki łączą się wypustkami, które wychodzą też do światła, funkcja podporowa i odżywcza, mają receptory androgenów, mają zdolność fagocytozy. Części przypodstawne tworzą szczelną warstwę jako bariera krew - kanalik nasienny.
B - komórki nasienne - między podporowymi, w różnych stadiach rozwojowych (od macierzystych, do dojrzałych komórek rozrodczych). Obwodowo leżą niewielkie, kuliste lub wieloboczne, o jądrze kulistym ze zbitą chromatyną (spermatogonia); nad nimi kuliste, ale większe, z kulistym jądrem o luźniejszej chromatynie, w trakcie mejozy (spermatocyty I rzędu); następnie mniejsze, o małym, kulistym jądrze z luźną chromatyną (spermatocyty II rzędu) - te istnieją przez krótki okres; najbardziej powierzchniowo komórki najmniejsze, kuliste, owalne lub wydłużone, o małym jądrze (spermatydy). Każda komórka ma stałe składniki komórkowe. W świetle kanalika są dojrzałe komórki rozrodcze męskie - plemniki, zwrócone główką do wierzchołków komórek podporowych.
Komórki budujące ścianę kanalików krętych są bardzo wrażliwe. Między kanalikami krętymi tkanka łączna luźna śródpłacikowa, unaczyniona i unerwiona z kulistymi, owalnymi, wrzecionowatymi lub wielobocznymi komórkami z mezenchymy - pojedynczo lub w skupieniach - komórki śródmiąższowe (Leydiga) - ich suma to gruczoł śródmiąższowy jądra. W ich cytoplazmie ziarnistości i pęcherzyki, zawierają lipidy, cholesterol, glikogen, witaminę C, białkowe krystaloidy i pigment. Najwięcej u Su i Eq, najmniej u Ru. Wytwarzają testosteron.
2 - drogi wyprowadzające - kanaliki proste (tubuli recti) zwykle krótkie (z wyj. Su), uchodzące do sieci kanałów w śródjądrzu (sieć jądra - rete testis). Ich ściana jest z nabłonka jednowarstwowego walcowatego, na błonie podstawnej, otacza je tkanka łączna. Komórki nabłonka odpowiadają podporowym w kanalikach krętach.
Z sieci jądra (przedstawia się ona w postaci szczelin, łączących się w tkance łącznej śródjądrza, wysłanych nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym lub płaskim - u Bo dwuwarstwowy walcowaty) wychodzą kanaliki odprowadzające (ductuli efferentes) w ilości 8-23 (zależnie od gat), splatające się na kształt stożka naczyniowego (coni vasculosi), które wierzchołkiem zwracają się do sieci jądra. Kanaliki te wpadają do poskręcanego przewodu najądrza (ductus epididymidis), o długości kilku - kilkudziesięciu metrów. Jego początkowy odcinek z kanalikami odprowadzającymi to głowa najądrza (caput epidymidis), dalej trzon (korpus) i ogon (cauda). Przewód ten przechodzi w nasieniowód (ductus deferens), a ten w przewód wytryskowy (ductus eiaculatorius - u Ho) wpadający do cewki moczowej.
Unerwienie - pochodne plexus spermaticus internuj wnikające z naczyniami krwionośnymi, wytwarzają splot w tkance łącznej i otaczający kanaliki kręte.
Najądrze (epididymidis):
Kanaliki odprowadzające mają ścianę z ułożonych na przemian skupień komórek walcowatych i sześciennych na błonie podstawnej. Światło ich jest nierówne i pofałdowane. Komórki walcowate mają lipidy i rzęski poruszające się w stronę przewodu najądrza. W cyt komórek sześciennych ziarna wydzieliny przyczyniającej się do dojrzewania plemników. Na zewnątrz błony postawnej tkanka łączna luźna z wł sprężystymi i pojedynczymi miocytami gładkimi.
Przewód najądrza - występuje w głowie, tworzy trzon i ogon. Ściana z nabłonka dwurzędowego z komórkami wysokimi walcowatymi i niskimi podstawnymi. W części wierzchołkowej komórek cytoplazma zawiera ziarnistości, pęcherzyki i krople tłuszczu. Na powierzchni walcowatych stereocilia zlepione na kształt pędzelków. Komórki te wytwarzają kwaśną wydzielinę jako optymalne środowisko dla plemników. Pod nabłonkiem leżącym na błonie podstawnej jest cienka warstwa tkanki łącznej luźnej, unaczynionej, z miocytami gładkimi tworzącymi ciągłą warstwę o przebiegu okrężnym.
Od zewnątrz najądrze otacza łącznotkankowa błona biaława (u Eq z miocytami gładkimi), od zewnątrz pokryta błoną surowiczą. Od strony błony białawej do narządu wnikają pasma łącznotkankowe z naczyniami krwionośnymi i licznymi limfatycznymi, które wypełniają przestrzenie między kanalikami odprowadzającymi, a pętlami poskręcanego przewodu najądrza.
Nasieniowód (ductus deferens) - gruba ściana, małe światło początkowo okrągłe, potem podobne do liścia koniczyny. Ścianę buduje:
- błona śluzowa - tworzy mniejsze lub większe fałdy podłużne, początkowo nabłonek dwurzędowy ze stereocilia, potem jednowarstwowy walcowaty. U buhaja komórki podstawne w dwurzędowym mogą gromadzić ciała tłuszczowe i przekształcać się w małe komórki tłuszczowe. Pod nabłonkiem blaszka właściwa z tkanki łącznej z wł sprężystymi.
- błona mięśniowa - dobrze rozwinięta, warstwa wewnętrzna okrężna i zewnętrzna podłużna (wyraźne u barana i knura, u innych przeplatają się ze sobą). U Ho i szczura dodatkowa warstwa podłużna pod błoną śluzową.
- przydanka, w obrębie plica urogenitalis - błona surowicza.
W końcowym odcinku nasieniowód się rozszerza tworząc bańkę (ampulla), w której błona śluzowa tworzy rozgałęzione fałdy I, II i III rzędu. W blonie sluzowej są tu liczne, rozgałęzione gruczoły cewkowe, których odcinki wydzielnicze buduje nabłonek jednowarstwowy walcowaty, wydzielają kwaśną wydzielinę jako skład nasienia. Ten odcinek nasieniowodu to część gruczołowa, najlepiej wykształcona u Eq i Ru.
U Ho - przewód wytryskowy, z pofałdowaną błoną śluzową pokrytą nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym z barwnikiem w cyt. W blaszce właściwej wł sprężyste i gruczoły o budowie zbliżonej do pęcherzyków nasiennych. Na zewnątrz miocyty gładkie o przebiegu okrężnym.
W ścianie dróg wyprowadzjacych nasienie jest splot nerwowy - plexus myospermaticus, z włókien bezmielinowych i zwojów nerwowych. Zakończenia ruchowe w błonie mięśniowej i naczyniach krwionośnych, czuciowe we wszystkich warstwach ściany.
Gruczoły pęcherzykowe / pęcherzyki nasienne (gl. vesiculares / vesiculae seminales) - uwypuklenia ściany nasieniowodu, gruczoły cewkowe złożone (Eq, Ro) lub cewkowo-pęcherzykowe (Ru, Su, Ho), brak u Ca. Szerokie przewody wyprowadzające. Odcinki wydzielnicze z nabłonka jednowarstwowego walcowatego (u buhaja kilka warstw, u podstawy komórki tłuszczowe). W torebce łącznotkankowej i pasmach wnikających w głąb narządu są miocyty gładkie. U Ru i Su budowa płacikowa, u Eq i Ho silnie pofałdowane. Wydzielina zasadowa, białkowa, ciągnąca i lepka z dużą ilością fruktozy, stanowi źródło energii dla plemników.
Prącie (penis) - jego najwązniejszą częścią są dwa ciała jamiste (corpora cavernosa penis), oddzielone przegrodą włóknistą (u Eq na całej długości, u innych w części nasadowej). Otoczone łącznotkankową błoną białawą, od której do wnęrza odchodzą beleczki i przegródki z wł sprężystymi i miocytami gładkimi, wytwarzające seić o utkaniu gąbczasty, Oczka sieci wypełniają naczynia żylne w postaci nieregularnych zatok jamistych wysłanych śródbłonkiem. Ciała jamiste mają liczne włókna nerwowe naczynioruchowe i czuciowe. Na ich brzusznej powierzchni rynienka (sulcus urethralis) dla cewki moczowej z jej ciałem jamistym. Od zewnątrz prącie pokrywa skóra, w części końcowej tworząca napletek (praeputium), otaczający żołądź. NA wewnętrznej powierzchni napletka są ujścia gruzołów łojowych wytwarzającyh mastkę (smegma praeputii). W prąciu są liczne i różnorodne wolne zakończenia nerwów, głównie ciałka dotykowe (w warstwie brodawkowej skóry prącia), blaszkowate (w tkance łącznej prącia i w błonach białawych otaczających ciala jamiste) oraz ciałka genitalne (glównie w żołędzi). W mięsożernych, owadożernych i gryzoni, grzbietowo do cewki mozowej występuje os penis. U psa jej ramiona obejmują cewkę moczową.