Jajnik (ovarium)
Pokryty nabłonkiem mezodermalnym, jednowarstwowym sześcienny. Poniżej łącznotkankowa błona biaława (tunica albuginea) z włóknami kolagenowymi, od której w głąb narządu wchodzą pasma stanowiące rusztowanie miąższu.
Kora / strefa pęcherzykowa / miąższowa (cortex ovarii / zona corticalis / zona follicularis / zona parenchymatosa) - leży powieszchniwow (z wyj. Eq, gdzie ma jednak łączność z powierzchnią zewnętrzną w miejscu, gdzie znajduje się jamka owulacyjna). Budują ją 4 rodzaje elementów leżących w zrębie tkanki łącznej:
I - pęcherzyki jajnikowe (folliculi ovarii) - z komórkami jajowymi:
A - pierwotne: pod błoną białawą, z jedną komorą jajową (u niektórych gatunków jak Ca, Su, Ov do 6). Składa się z oogonii, a następnie oocytu I rzędu, otoczonego jedną warstwą płaskich komórek pęcherzykowych i błoną podstawną.
B - wtórne: w głębszych warstwach kory, wyróżnia się:
1 - wzrastające bezjamiste - oocyt I rzędu powiększa się i gromadzi żółtko w cytoplazmie. Wokół powstaje osłonka przejrzysta (zona pellucida) z glikozaminoglikanami. Komórki pęcherzykowe mnożą się i stają się sześcienne, wieloboczne lub walcowate i tworzą kilka warstw otaczających oocyt I rzędu, błona podstawna uwyraźnia się.
2 - wzrastające jamiste - między komórkami otaczającymi oocyt I rzędu pojawiają się szczeliny, które łącząc się tworzą wypełnioną płynem jamę. Następnie wzrasta ilość płynu w jamie i lipidów w komórkach, a na powierzchni tworzy się otoczka łącznotkankowa.
3 - dojrzałe - o dużej średnicy, otacza go łącznotkankowa otoczka pęcherzyka (theca folliculi) z warstwą zewnętrzną z wł kolagenowych o przebiegu podłużnym, wl siateczkowych, fibroblastów, z małą ilością naczyń krwionośnych oraz z wewnętrzną z kulistych, wielobocznych lub wrzecionowatych łącznotkankowych komórek, między którymi są włókienka łącznotkankowe, naczynia włosowate i szczeliny limfatyczne. Są to komórki śródmiąższowe (kropelki tłuszczu w cyt). Pod osłonką pęcherzyka jednorodna błona podstawna zwana szklistą (membrana vitrea), na której występują wielowarstwowo ułożone komórki, tworzące warstwę ziarnistą (stratum granulosum). W jednym miejscu tej warstwy występuje zgrubienie do jamy pęcherzyka - wzgórek jajonośny (cumulus oophorus) z oocytem I rzędu. W oocycie cytoplazma to ooplazma (z mitochondriami, aparatem Golgiego, centrosomem, tłuszczem, pigmentem, pęcherzykami), jądro to pęcherzyk zarodkowy (vesicula germinativa), a jąderko to plamka zarodkowa (macula germinativa). Warstwa ziarnista wytwarza estrogeny (estradiol, estron, estriol).
Oocyt I rzedu otaczają 2 błony jajowe - błona komórkowa komórki jajowej (błona żółtkowa - tunica vitellina) i osłonka przejrzysta z otworkami. Do osłonki przejrzystej przylegają walcowate komórki o przebiegu promienistym do komórki jajowej, wytwarzające wieniec promienisty (corona radiata). Komórki te posiadają wypustki kontaktujące się z komórką jajową, oraz mikrokosmki wnikające do osłonki przejrzystej. W środku pęcherzyka jest jama pęcherzyka (antrum folliculi) wypełniona płynem pęcherzykowym (liquor folliculi) bogatym w białka, z estronem (folikuliną) i kwasem hialuronowym.
Po dojrzeniu pęcherzyka jego ściana pęka, wraz z błoną białawą i pokrywającym ją nabłonkiem. Nastepnie komórka jajowa wraz z osłonką przejrzystą i wieńcem promienistym dostaje się do jamy otrzewnej, skąd strzępki jajowodu skierowują ją do jajowodu, gdzie jest zapłodniona lub ginie. Przed pęknięciem oocyt I rzędu dzieli się na oocyt II rzędu i ciałko kierunkowe. Oocyt II rzędu przystępuje do następnego podziału, tak że w chwili pęknięcia pęcherzyka jest on w okresie metafazy. Pęknięciu towarzyszy krwawienie.
C -artezyjne (zanikowe)
II - ciałka żółte (corpus luteum) - powstaje z pęcherzyka jajnikowego po pęknięciu. Ściana pęcherzyka zapada się, a wnętrze wypełnia się krwią, która krzepnie (powstaje ciałko czerwone - corpus rubrum). Skrzep ulega resorpcji i rozrastają się nieuszkodzone komórki warstwy ziarnistej, w których u Eq, Bo, Ca i Ho gromadzi się luteina, przez co przekształcają się w komórki luteinowe. Od theca folliculi wnikają pasma tkanki łącznej z komórkami i naczyniami krwionośnymi, biegnące promieniście oddzielając pasma komórek luteinowych, które tworzą sznury, beleczki lub pasma - jądra kuliste, dużo chromatyny, w cyt lipidy i mitochondria z tubuli mitochondriales. Tak tworzy się lity twór - ciałko żółte. U Ov, Su i Capra - szarobiałe (bez luteiny). Ciałko żółte jest duże. Na obwodzie spotkać można małe komórki paraluteinowe o ciemnej cytoplazmie. Ciałko żółte to gruczoł o wydzielaniu wewnętrznym, działa regulująco na przebieg czynności jajnika i macicy. Jego hormon to progesteron (hamuje jajeczkowanie, rozpulchnia błonę śluzową macicy powodując jej przejście z fazy pęcherzykowej w lutealną, odgrywa rolę w odżywianiu zarodka i płodu, wpływa na rozwój łożyska i wydzielanie mleka). Wydzielanie reguluje hormon luteotropowy. Jeśli komórka jajowa jest zapłodniona, to ciałko żółte trwa przez cały okres ciąży jako ciążowe (c. l. graviditatis). Jeśli komórka jajowa nie jest zapłodniona, to ulega uwstecznieniu tworząc rzekome (c. l. spurium).
III - ciałka białawe (korpus albicans) - postaje po uwstecznieniu ciałka żółtego, przez jego stłuszczenie i zanik komórek luteinowych, których miejsce zajmuje tkanka łączna. Jest tworem włóknistym, bliznowatym, białym lub szarym.
IV - ciałka zanikowe / atrezyjne (corpus atreicum) - jako że tylko nieznaczna cześć komórek jajowych może opuszczać jajnik w czasie jajeczkowania, znaczna ich część ulega zanikowi - atrezji - w cytoplazmie gromadzą się krople tłuszczu, jądro się rozpuszcza, osłonka przejrzysta pęcznieje i otacza fragmenty rozpadającej się komórki jajowej w postaci pofaldowanej, szklistej błony. Tak tworzą się ciałka zanikowe, po których później pozostają tylko skupienia komórek śródmiąższowych wydzielających hormony (estrogeny, czasem progesteron). Suma komórek śródmiąższowych stanowi gruczoł śródmiąższowy jajnika, który może osiągać duże rozmiary.
W jajniku odbywa się proces powstawania i dojrzewania komórek rozrodczych żeńskich - oogeneza, która składa się z następujących okresów:
1 - mnożenie - komórki macierzyste komórek jajowych 2n dzielą się wielokrotnie dając pokolenia komórek - oogonii. Te mnożą się wytwarzając kolejne komórki - ostatnie pokolenie traci zdolność podziału.
2 - okres wzrostu - oogonie powiększają się znacznie, gromadząc substancje deutoplazmatyczne jako żółtko. W ten sposób powstają oocyt I rzędu 2n.
3 - okres dojrzewania - podział redukcyjny (mejoza) i ekwacyjny. Komórki potomne nie są równe co do wielkości. W czasie podziału wrzeciono mitotyczne przesuwa się na obwód komórki, a na jej powierzchni powstaje uwypuklenie, do którego wsuwa się cześć wrzeciona i połowa chromosomów. W ten sposób z oocytu I rzędu powstaje komórka duża - oocyt II rzędu 1n i mała - pierwsze ciałko kierunkowe (poloyt I) 1n. Oocyt I rzędu przystępuje do drugiego podziału mejotycznego, przy czym w okresie metafazy zostaje wydalony z jajnika - jajeczkowanie (owulacja - ovulatio).
Do dalszego rozwoju niezbędne jest wniknięcie plemnika (zaplemnienie). Jeśli to nie nastąpi oocyt II rzędu ginie, a jeśli nastąpi, to podział ulega zakończeniu i powstaje duża komórka - ootyda i mała - drugie ciałko kierunkowe (polocyt II). Jednocześnie dzieli się pierwsze ciałko kierunkowe. W ten sposób z jednego oocytu I rzędu otrzymuje się ootydę (dojrzałą komórkę rozrodczą żeńską) i trzy ciałka kierunkowe.
Rdzeń / strefa naczyniowa (medulla ovarii / zona medullaris / zona vasculosa) - leży wewnętrznie (z wyj. Eq) - z tkanki łącznej luźnej, z wł sprężystymi, elementami tk siateczkowej i licznymi naczyniami krwionośnymi.
Jajnik kury - prawy jest szczątkowy. U dojrzałych jest groniasty, z licznych płacików różnej wielkości, z dużą liczbą komórek jajowych leżących w bogato unaczynionym zrębie łącznotkankowym, na którym spotyka się skupienia limfocytów i eozynofili. Najmłodsze komórki jajowe mają duże pęcherzykowate jądra i są otoczone delikatną błoną żółtkową, na zewnątrz której układają się na kształt nabłonka komórki pęcherzykowe. Całość otacza theca folliculi, utworzona z tkanki łącznej. Wskutek gromadzenia żółtka komórki jajowe uzyskują postać dużych kul. Uformowany pęcherzyk z komórką jajową jest przymocowany do jajnika za pomocą szypułki. Po pęknięciu pęcherzyka nie tworzy się ciałko żółte. Jaja są polilecytalne i telolecytalne.
Jajowód (tuba uterina) - ściana składa się z:
1 - błona śluzowa - tworzy liczne fałdy podłużne z rozgałęzionymi fałdami wtórnymi. Światło nieregularne. Największe fałdy są w bańce jajowodu (ampulla oviducti).
-Wysłana jest nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym na błonie podstawnej. Część komórek z rzęskami i mikrokosmkami, część ma tylko mikrokosmki (te drugie w cytoplazmie zawierają ziarnistości i wydzielają śluzową wydzielinę. U Su i Ru może występować przejściowo nabłonek wielorzędowy. W okresie dojrzewania pęcherzyka jajnikowego do jajeczkowania na pierwszy plan wychodzą komórki urzęsione, które stają się wyższe. Największa liczba komórek wydzielniczych jest w okresie rozwoju ciałka żółtego i ciąży, przy czym nabłonek staje się niższy. Podczas uwsteczniania ciałka żółtego komórki wydzielnicze złuszczają się a ich miejsce zajmują urzęsione.
-Blaszka właściwa błony śluzowej z tkanki łącznej luźnej, unaczyniona, unerwiona z licznymi komórkami wedrującymi i tucznymi.
2 - błona mięśniowa - z mięśni gładkich w dwóch warstwach: okrężna wewnętrzna i podłużna zewnętrzna. Błona mięśniowa dobrze unaczyniona.
3 - błona surowicza - z nabłonka jednowarstwowego płaskiego, pod którym leży tkanka podsurowicza dobrze unaczyniona.
Jajowód ptaków - rozpoczyna się lejkiem, w którym następuje zapłodnienie, potem najdłuższa część właściwa - odcinek białkotwórczy (magnum), a następnie cieśń (isthmus), która przechodzi w rozszerzenie o grubej ścianie zwanej macicą, oraz kończy się odcinkiem, odpowiadającym pochwie i uchodzącym do steku. Błona śluzowa wytwarza liczne podłużne fałdy, pokryta jest nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym z rzęskami, a na końcu z komórkami kubkowymi. W blaszce właściwej rozgałęzione i poskręcane gruczoły cewkowe, których ścianę tworzy nabłonek sześcienny lub walcowaty. W części właściwej wydzielają białko jaja, w cieśni blaszki błony pergaminowej, w macicy - skorupę. Końcowa część bez gruczołów. Błona mięśniowa z mięśni gładkich, niekiedy w dwóch warstwach (okrężna i podłużna), przy czym warstwa wewnętrzna wnika do fałdów błony śluzowej. Od zewnątrz błona surowicza. W ścianie skupienia limfocytów i komórki plazmatyczne.
Macica (uterus)
1 - błona śluzowa (endometrium):
-Nabłonek u Eq, Ca, Su i Ho - jednowarstwowy walcowaty, u Ru - wielowarstwowy. Okresowo występują rzęski. Komórki wydzielające śluz najliczniejsze przy szyjce. W blaszce właściwej tworzy gruczoły śluzowe, cewkowe pojedyncze, niekiedy rozgałęzione - wąskie i długie.
- blaszka właściwa - z unaczynionej tkanki łącznej z włóknami kolagenowymi i siateczkowymi, fibroblastami, histiocytami, komórkami tucznymi, limfocytami, granulocytami i makrofagami. Można tu rozróżnić warstwę powierzchniową, czynnościową (stratum functionale) z tkanką siateczkową i głęboką, podstawną (stratum basale) z tkanką łączną luźną. Gruczoły leżą głównie w warstwie czynnościowej, a tylko ich dna znajdują się w warstwie podstawnej.
Gruczoły maciczne - najmniej rozgałęzione u Ca i Ho, u Eq rozgałęzione i kręte, u Su i Ru szersze w warstwie czynnościowej, rozgałęzione i kręte. U Bo układają się w równoległe szeregi, skośnie do błony śluzowej. Ich ilość maleje w kierunku szyjki.
Błona śluzowa zmienia się okresowo, a zmiany te to cykl maciczny - menstruacyjny z 4 faz czynnościowych (lutelana, zmian wstecznych, spoczynku, pęcherzykowa):
Faza lutealna, sekrecyjna - wydzielnicza, przedciążowa (phasis lutealis / secretionis) - w czasie owulacji wydzielania progesteronu przez ciałko żółte. W czasie jajeczkowania błona śluzowa jest w fazie pęcherzykowej spowodowanej działaniem estronu - jest przekrwiona, obrzmiała, nabłonek i gruczoły maciczne w stanie przerostu, komórki gruczołowe z RNA i długimi mikrokosmkami, w nabłonku aktywna fosfataza. Pod koniec fazy pęcherzykowej rozszerza się światło gruczołów, w cytoplazmie liczne ziarna glikogenu oraz zwiększa się liczba i długość mikrokosmków. Pod wpływem hormonu ciałka żółtego następuje dalszy przerost nabłonka, elementów łącznotkankowych i naczyń krwionośnych oraz gruczołów z dużą ilością glikogenu i glikoproteidów w komórkach. W tym czasie z cytoplazmy komórek zanika RNA, a pojawiają się ziarnistości i pęcherzyki, jednocześnie uwypukla się ich powierzchnia wytwarzając płatowate i kolbkowate wypustki, a mikrokosmki zanikają. Z rozszerzonych naczyń krwionośnych przechodzi do podścieliska łącznotkankowego płyn przesiąkowy i krwinki. Błona grubieje i rozpulchnia się, dzięki czemu może przyjąć zarodek i wziąć udział w tworzeniu łożyska. W czasie zmian w nabłonku, w komórkach łącznotkankowych blaszki właściwej pojawia się glikogen i lipidy - komórki te zwane SA u Ho doczesnowymi. Cza trwania fazy lutealnej to około 10dni do 4 tygodni.
Faza zmian wstecznych, złuszczania, miesiączkowa występuje gdy nie nastąpi zapłodnienie. Błona staje się cieńsza, ustaje wydzielanie gruczołów. W tym okresie zanika czynność hormonalna ciałka żółtego, które przekształca się w białawe.
U człowieka błona wchodzi w fazę miesiączkową - naczynia krwionośne pękają, a krew z wydzieliną gruczołów dostaje się do światła macicy; powierzchniowa warstwa błony złuszcza się. Fazę tą poprzedza faza niedokrwienia czyli przedmiesiączkowa - naczynia krwionośne kurczą się, błona staje się bledsza i ustaje wydzielanie gruczołów.
Po okresie zmian wstecznych następuje faza spoczynku, u Ho pomiesiączkowa, regeneracyjna - odnawia się nabłonek i gruczoły oraz elementy łącznotkankowe i naczynia krwionośne.
Pod wpływem hormonów, wydzielanych przez następny dojrzewający pęcherzyk jajnikowy, błona wchodzi w fazę pęcherzykową, poprzedzająca cykl płciowy.
2 - błona mięśniowa (myometrium): Z mięśni gładkich w 3 warstwach: 1-okrężna (podśluzowa), 2-o przebiegu nieregularnym (naczyniowa - z licznymi naczyniami krwionośnymi - u Bo słabo rozwinięta, brak u Su), 3-podłużna (podsurowicza). Warstwy oddziela tkanka łączna luźna z włóknami kolagenowymi, sprężystymi, fibroblastami, makrofagami i komórkami tucznymi. Komórki mięśniowe mają przebieg spiralny
3 - błona surowicza (perimetrium): z nabłonka jednowarstwowego płaskiego, który łączy się z błoną śluzową za pomocą cienkiej błony podsurowiczej.
Unaczynienie i unerwienie: tętnice rozgałęziają się na kształt sieci w warstwie naczyniowej błony mięśniowej, skąd odchodzą gałązki do wszystkich warstw ściany. Bezpośrednio pod nabłonkiem jest gęsta sieć naczyń włosowatych, z których krew dostaje się do żył, wytwarzających sploty w warstwie naczyniowej. Naczynia limfatyczne tworzą dwie sieci: w błonie śluzowej i podsurowiczej, które łączą się ze sobą.
W unerwieniu biorą udział włókna autonomiczne, które w błonie podsurowiczej tworzą splot maciczny, od którego odchodzą gałązki do błony mięśniowej i śluzowej. W obrębie szyjki macicy występują zwoje nerwowe, ze skupieniami komórek chromochłonnych.
Pochwa (vagina) - ścianę jej tworzy:
1 - błona śluzowa
-nabłonek wielowarstwowy płaski, częściowo i okresowo rogowaciejący. Jego pokłady powierzchniowe oprócz kropelek tłuszczu zawierają glikogen. W komórkach warstwy podstawowej rybosomy i mitochondria. Nabłonek zmienia się w zależności od czynności jajnika: w czasie dojrzewania pęcherzyka jajnikowego ilość glikogenu osiąga punkt szczytowy, nabłonek staje się też grubszy, po owulacji ziarenka glikogenu łącza się w kompleksy. W wyniku rozpadu komórek złuszczjaącyh się z powierzchni nabłonka następuje uwolnienie glikogenu. W okresie spoczynku w rozmazie pochwowym myszy oprócz śluzu występują nieliczne komórki nabłonkowe i liczne leukocyty, w okresie przygotowawczym jest dużo komórek nabłonkowych i mało leukocytów, a podczas rui powierzchniowe komórki nabłonka rogowacieją. W czasie kiedy w jajniku jest ciałko żółte, w rozmazie jest mało płytek zrogowaciałych, a dużo śluzu i leukocytów.
-blaszka właściwa - z tkanki łącznej włóknistej z włóknami sprężystymi, grudkami limfatycznymi, komórkami tucznymi i plazmatycznymi.
2 - błona mięśniowa - z dwóch warstw mięśni gładkich o przebiegu podłużnym i okrężnym.
3 - przydanka - z taknki łącznej luźnej
We wszystkich warstwach są naczynia krwionośne, wytwarzające splot w przydance, gdzie występuje też splot nerwowy. W przydance SA też wielobiegunowe komórki zwojowe. Włókna bezmielinowe przechodza do błony mięśniowej, gdzie tworzą sieć oddającą gałązki do splotu podnabłonkowego z licznymi zakończeniami nerwowymi wolnymi i otorbionymi.
Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae)- błona śluzowa jak w pochwie. W ścianach bocznych, przy wargach sromowych, w blaszce właściwej - opuszka przedsionka pochwy (bulbus vestibuli), będąca zmodyfikowanym ciałem jamistym cewki moczowej, stanowiącym skupienie anastomozujących ze sobą naczyń krwionośnych otoczonych tkanką łączną. Do przesionka uchodza przewody dwóch parzsytyc gruczołów przedsionkowych: większych - grzbietowych (cewkowe, śluzowe, odcinki wydzielnicze z nabłonka walcowatego, przewody wyprowadzające z wielowarstwowego płaskiego) i mniejszych - brzusznych (cewkowo-pęcherzykowe, śluzowe, pojedyncze lub rozgałęzione).
Łechtaczka (clitoris) - odpowiada ciałom jamistym prącia, otoczona błoną białawą. U krowy miejsce „tkanki” jamistej zajmuje tkanka łączna, a u drapieżnych tłuszczowa. U suki łechtaczke buduje tylko tkanka tłuszczowa. Łechtaczkę otacza fald w kształcie pierścienia, zwany napletkiem łechtaczki, który zawiera dużą liczbę zakończęń czuciowych (gł. ciałek genitalnych).
Wargi sromowe (labia pudenda) - parzyste fałdy skórne, po stronie przyśrodkowej upodoabniające się do błony śluzowej. W ich obrębi są liczne gruczoły potowe i łojowe, w zrębie tkanka mięśniowa szkieletowa, tworząca mięsień zwierający przedsionek pochwy. Spotyka się w nich liczne zakończenia nerwowe, zwłaszcza czuciowe.