Nerka (ren)
Jest to narząd o charakterze gruczołu złożonego cewkowego. U zarodków ssaków, fok i niedźwiedzi występują nereczki (renculi) - nerki złożone. Składają się z części rdzennej (medulla renis) - piramidy nerkowe i części korowej (cortex renis). Piramida zakończona jest brodawką, na której SA ujścia przewodów wyprowadzających mocz. Brodawkę otacza kielich nerkowy, z którego wychodzi przewód, łączący się z sąsiednimi tworząc moczowód. Wśród nerek prostych wyróżniamy - pobruzdkowane wielobrodawkowe (Bo, nereczki zrastają się w części środkowej), gładkie wielobrodawkowe (Su, Ho, nereczki zrastają się w części korowej), gładkie jednobrodawkowe (Eq, Ca, małe Ru, całkowity zrost nereczek, występuję brodawka wspólna - papilla communis). Nerkę otacza torebka włóknista (capsula fibrosa) z warstwą zewnętrzną (z włókien kolagenowych, z siecią sprężystą) i wewnętrzną (z komórkami łącznotkankowymi, komórkami mięśniowymi gładkimi, włóknami kratkowymi). Torebka daje się łatwo zdjąć z nerek gładkich. Na zewnątrz torebka tłuszczowa (capsula adiposa).
Cześć kory przylegająca w postaci wąskiego pasa do rdzenia, to warstwa przykorowa (stratum subcorticale). W rdzeniu jest strefa zewnętrzna (zona externa, zwrócona do kory) i wewnętrzna (zona interna, zwrócona do miedniczki).
Rdzeń nerki budują piramidy nerkowe (pyramides renales), podstawą zwrócone do kory. Wierzchołek piramidy do papilla renalis, otoczona kielichem nerkowym, uchodzącym do miedniczki nerkowej. Między piramidami kora tworzy słupy nerkowe - collumnae renales. Od podstawy piramid wnikają do kory promienie rdzenne (processus medullares), tworzące część promienistą kory (pars radiata). Pozostała część kory, pod torebką włóknistą, to część skłębiona (pars convoluta).
Płat - odcinek z jednej piramidy wraz z przylegającą częścią kory, odpowiada pierwotnej nereczce.
Płacik - promień rdzenny z otaczającą go korą.
Unaczynienie - Krew doprowadza tętnica nerkowa (odgałęzienie aorta abdominalis), która wchodzi do sinus renalis, oddaje gałązki do torebki włóknistej i tłuszczowej, po czym dzieli się na tętnice międzypłatowe (a. interlobares), które dochodzą do podstawy piramidy , gdzie zginają się łukowato tworząc tętnice łukowate (a. arcuatae), które biegną na granicy kory i rdzenia (tętnica podkorowa - a. subcorticalis). Od łukowatej odchodzą międzypłacikowe (a. interlobulares s. radiatae s. corticales), które przy powierzchni nerki częściową rozdzielają się na naczynia włosowate (splot podtorebkowy), częściową wchodzą do torebki włóknistej. Międzypłacikowe oddają na całym przebiegu, na boki, małe tętnicze naczynia doprowadzające (vasa afferentia), z których każde wnika do ciałka nerkowego, gdzie rozdziela się na naczynia włosowate, łączące się w naczynia tętnicze odprowadzające (vas efferens). Tak tworzy się sieć dziwna tętniczo-tętnicza. W ścianach naczyń doprowadzających i odprowadzających są komórki nabłonkowate zaliczane do aparatu przykłębuszkowego. Naczynia odprowadzające w korze oplatają kanaliki nerkowe i dzielą się na naczynia włosowate, tworzące żyły międzypłacikowe (v. interlobulares s. radiatae). Żyły zaczynają się pod torebką włóknistą jako gwiaździste (v. stellatae), które zbierają krew ze splotu podtorebkowego, po czym wpadają do żył międzypłacikowych, a te do łukowatych, które przechodzą w międzypłatowe, łączące się w żyłę nerkową (v. renalis), która uchodzi do żyły głównej doogonowej. Rdzeń unaczyniają tętniczki proste (a. rectae), wśród których wyróżnia się prawdziwe (a.r. verae - odchodzą od łukowatych) i rzekome (a.r. spuriae - przedłużenie vas efferentia). Tętniczki te rozdzielają się na naczynia włosowate, które łączą się w żyłki proste wpadające do żył łukowatych.
Moczowód (urether)
1 - błona śluzowa - tworzy podłużne fałdy, światło gwiazdkowate, nabłonek przejściowy z glikogenem i fosfatazami w komórkach baldaszkowatych. Blaszka właściwa z tkanki łącznej luźnej unaczynionej i unerwionej, u Eq w odcinku początkowym są gruczoły śluzowe (odcinki wydzielnicze małe, o szerokim świetle). Brak blaszki mięśniowej.
2 - błona podśluzowa z tkanki łącznej luźnej
3- błona mięśniowa - z miocytów gładkich w dwóch warstwach zewnętrzna (okrężna) i wewnętrzna (podłużna). W dolnym odcinku dodatkowa warstwa podłużna.
4 - przydanka
W przydance i błonie śluzowej są sieci naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz sploty nerwowe.
Pęcherz moczowy (vesica urinaria)
1 - błona śluzowa w pęcherzu opróżnionym pofałdowana, gładka w obrębie trigonum vesicae, gdzie brak błony podśluzowej. Nabłonek przejściowy z kwasem hialuronowym w komórkach. Blaszka właściwa bez granicy przechodzi w błonę podśluzową, przy czym obie buduje tkanka łączna luźna z licznymi naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi. U Bo blaszka mięśniowa.
2 - błona podśluzowa
3 - błona mięśniowa - z miocytów gładkich w trzech warstwach bez wyraźnych granic: wewnętrzna (podłużna), środkowa (okrężna) i zewnętrzna (podłużna). Środkowa jest najgrubsza a jej przedłużenie stanowi musculus sphincter vesicae urinariae - w miejscu wyjścia cewki moczowej.
4 - przydanka, a przy wierzchołku i trzonie błona surowicza. W przydance liczne ciałka blaszkowate.
W przydance i błonie śluzowej są sieci naczyń krwionośnych. Unerwienie włóknami współczulnymi i przywspółczulnymi.
Cewka moczowa (urethra) - nieparzysty przewód wychodzący z pęcherza moczowego.
U samców - rozpoczyna się częścią miednicową (pars pelvina), do której przy wzgórku nasiennym (colliculus seminalis) uchodzą nasieniowody. Cewka wyprowadza więc także nasienie. Błona śluzowa części miednicowej tworzy podłużne fałdy, pokryte nabłonkiem przejściowym. Blaszkę właściwą buduje tkanka łączna luźna, bez gruczołów i z małą liczbą naczyń. Pod błoną śluzową jest warstwa naczyniowa (jamista - stratum vasculare s. cavernosum), z licznymi splotami żył o przebiegu okrężnym oraz beleczkami łącznotkankowymi z dużą liczbą miocytów gładkich. Do warstwy tej przylega warstwa gruczołowa (z wyj. Ho, Eq i Ca), którą otacza błona mięśniowa z warstwą wewnętrzną (podłużną) i zewnętrzną (okrężną). Przy wyjściu z miednicy, w obrębie przejścia cewka przechodzi w część jamistą (pars cavernosa) o silnie pofałdowanym świetle. W blaszce właściwej u Ho, Su i Eq są tu gruczoły cewki moczowej - śluzowe. Błona mięśniowa stopniowo zanika a naczynia żylne tworzą zatoki, łączące się w labirynt, o charakterze ciała jamistego (corpus cavernosum uretrae), które łączy się na obwodzie z błoną białawą prącia. Przy ujściu cewki jest nabłonek wielowarstwowy płaski.
U samic - błona śluzowa początkowo z nabłonkiem przejściowym, potem wielowarstwowym płaskim, który u Eq, Bo, Su i Ho wytwarza liczne zagłębienia. W blaszce właściwej u Ho i Bo są pojedyncze, rozgałęzione gruczoły cewki moczowej, niekiedy grudki limfatyczne oraz sieć szerokich naczyń żylnych o charakterze ciała jamistego. Błonę mięśniową tworzą miocyty gładkie w warstwie wewnętrznej (okrężnej) i zewnętrznej (podłużnej), a u Ca i Eq jest dodatkowa warstwa podłużna leżąca wewnętrznie. W ścianie są sploty i zwoje nerwowe.
Stercz (prostata) - u Ho, Ca, Eq obejmuje początkowy odcinek cewki moczowej, u Ru i Su ma postać rozsianą (prostata disseminata), między warstwą naczyniową błony śluzowej a błoną mięśniową części miednicowej cewki moczowej. Jest to gruczoł cewkowy rozgałęziony, o budowie płacikowej, otoczony torebką łącznotkankową, od której odchodzą promieniście do światła cewki przegrody z miocytami gładkimi. Miąższ budują odcinki wydzielnicze, o pofałdowanej ścianie z nabłonka jednowarstwowego walcowatego na błonie podstawnej. Między nimi jest tkanka łączna luźna z miocytami gładkimi. W świetle odcinków wydzielniczych jest wydzielina oraz ciałka lub kamyki sterczowe, przepojone związkami wapnia. Gruczoł ten jest dobrze unaczyniony i unerwiony głównie włóknami bezmielinowymi. Wydzielanie następuje pod wpływem testosteronu.
Gruczoły opuszkowo-cewkowe (gl. bulbourethrales) - cewkowo-pęcherzykowe rozgałęzione, o budowie płacikowej, śluzowe. Odcinki wydzielnicze z jednej warstwy komórek walcowatych lub sześciennych. Między odcinkami wydzielniczymi tkanka łączna luźna z miocytami gładkimi i włóknami mięśniowymi poprzecznie prążkowanymi. Przewody wyprowadzające uchodzą do światła części jamistej cewki moczowej. Brak tych gruczołów u psa.
Nasienie (sperma) - gęsta ciecz z plemnikami innymi elementami komórkowymi, jak niedojrzałe komórki nasienne, limfocyty, granulocyty, komórki złuszczone z nabłonka jądra, przewodów wyprowadzających układu rozrodczego i dróg moczowych. Składniki niekomórkowe - ciałka skrobiowate i lecytynowe, kropelki tłuszczu, ziarenka barwnika, u Ho kryształki sperminy. U ptaków mało płynne.
Opony mózgowo rdzeniowe (meninges)
1 - opona twarda (dura mater encephali, pachymeninx) - z tkanki łącznej włóknistej splotowatej, włókna kolagenowe i sprężyste krzyżują się i tworzą szereg warstw. W miejscu wyjścia nerwów z mózgowia i rdzenia przechodzi w epineurium. Występują tu liczne zatoki żylne. Powierzchnię wewnętrzną pokrywa tkanka łączna, której komórki układają się w postaci nabłonka. W obrębie czaszki zrasta się z okostną. W obrębie rdzenia między nią a ścianą kanału kręgowego, znajduje się przestrzeń nadoponowa (cavum epidurale s. extradurale), ze splotami żylnymi i tkanką tłuszczową.
2 - opona miękka (pia mater encephali, leptomeninx) - składa się z dwóch blaszek:
A - pajęczynówka (arachnoidea encephali) - zewnętrznie, z beleczek łącznotkankowych tworzących sieć o luźnym utkaniu. Na powierzchni zewnętrznej pokryta warstwą komórek nabłonkowych, które tworzą skupienia zwane ziarnistościami pajęczynówki (granulationes arachnoidales), które wpuklają się do opony twardej i są miejsce przesączania płynu mózgowo-rdzeniowego do zatok opony twardej. Powierzchnia zewnętrzna wytwarza też wnikające do zatok opony twardej kosmki pajęczynówki (villi subarachnoideae). Między oponą twardą a pajęczą jest przestrzeń podtwardówkowa (cavum subdurale), Przestrzenie między beleczkami tkanki łącznej tworzą przestrzeń podpajęczynówkową (cavum subarachnoidale). Obie przestrzenie wypełnia liquor cerebrospinalis. Pajęczynówka jest nieunaczyniona.
B - właściwa opona miękka (pia mater encephali) - cienka ©łona z tkanki łącznej luźnej, dobrze unaczyniona i unerwiona, zwana też oponą naczyniową (tunica vasculosa). Wnika do wszystkich szczelin i zagłębień powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego i przylega do powierzchni ośrodkowego układu nerwowego, łącząc się z membrana limitans gliae, gdzie wytwarza blaszkę plazmatyczną z siecią włókien kratkowych (membrana limitans piae). Opona miękka zawiera układy makrofagów jednojądrzastych. W komorach mózgowia tworzy tkankę naczyniową mózgu (tela chorioidea), która bierze udział w wytworzeniu splotu naczyniówkowego, gdzie wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy. Na powierzchni tego splotu są komórki podobne do sześciennych z ergastoplazmą, mitochondriami, wtrętami lipidów, pigmentu, glikogenu i wapnia oraz fosfatazą kwaśną, esterazą i dehydrogenazą bursztynianową. Na wolnej powierzchni posiadają rąbek szczoteczkowy i miejscami rzęski. W zrębie splotu są komórki tłuszczowe.
Układ nerwowy obwodowy:
Zwoje nerwowe (ganglia) - skupienia komórek nerwowych, poza ośrodkowym układem nerwowym. Otoczone osłonką z tkanki łącznej, będącej przedłużeniem perineurium. Wnętrze stanowi unaczyniony zrąb łącznotkankowy z licznymi pęczkami włókien nerwowych oraz komórki nerwowe z otaczającymi je glejowymi. Włókna nerwowe pochodzą częściową od komórek zwoju inne wnikają z zewnątrz. Zwoje dzielimy na mózgowo-rdzeniowe i autonomiczne. Zwój rdzeniowy (ganglion spinale) zbudowany z komórek nerwowych czuciowych (głównie rzekomojednobiegunowych) i włókien nerwowych. Komórki są duże, kuliste, walne lub gruszkowate i zawierają dobrze wykształcony aparat Golgiego, drobnoziarnisty tigroid i ziarenka lipofuscyny. Gruba wypustka komórki z osłonką mielinową przy pierwszym węźle włókna nerwowego dzieli się na kształt T; jedna gałązka stanowi dendryt (do narządów obwodowych), druga akson (do rdzenia kręgowego). Poszczególne komórki otaczają dwie torebki: wewnętrzna z komórek glejowych odpowiadającym lemmocytom (komórki satelitowe, amficyty i inne) i zewnętrzna (cienka, z tkanki łącznej luźnej otoczonej siecią naczyń krwionośnych. Między torebkami błona podstawna. Komórki nerwowe układają się na obwodzie, włókna centralnie i łączą się w pęczki tworzące nerwy wchodzące do zwoju lub z niego wychodzące. Od zewnątrz zwój otacza torebka łącznotkankowa, przechodząca na nerwy. Od niej w głąb wnikają pasma, stanowiące odpowiednik śródnerwia, wytwarzające torebki zewnętrzne dla komórek nerwowych.
Nerwy (nervi) - z włókien nerwowych w pęczkach o różnej grubości, połączonych i otoczonych tkanką łączną z naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi. W pniach nerwowych istnieje układ pochewek okołonerwowych, wzdłuż których przepływa płyn okołonerwowy. Nerwy obwodowe budują włókna mielinowe i bezmielinowe, nerwy rdzeniowe i mózgowe zwykle budują włókna mielinowe, a nerwy autonomiczne - włókna bezmielinowe. Pęczki włókien w nerwie przebiegają do siebie równolegle i nazywane są wiązkami pierwotnymi. Włókna otacza tkanka łączna luźna, a wiązkę pierwotną otacza nieco grubsza warstwa tkanki łącznej luźnej z naczyniami krwionośnymi (śródnerwie - endoneurium). Kilka wiązek otacza onerwie (perineurium). Cały nerw pokrywa osłonka okołonerwowa z tkanki łącznej włóknistej z naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi (nanerwie - epineurium). W osłonce występują też nerwy nerwów (nervi nervorum), kończące się zwykle w jej obrębie, czasem wchodzące w głąb nerwu. Naderwie stanowi przedłużenie opony twardej, a onerwie i śródnerwie - pajęczynówki i opony miękkiej. Wewnątrz nerwu włókna mogą się komunikować, a nawet tworzyć sploty, a niektóre przebiegają spiralnie.
Pochewki okołonerwowe stanowią rurki o podwójnych ścianach otaczające cienkie pęczki włókien lub pojedyncze włókna; podążają wraz z włóknami na obwód, rozdzielają się i łączą tworząc anastomozy, w zakończeniach otorbionych wchodzą w skład ich osłonek, natomiast nie dochodzą do wolnych zakończeń nerwowych, zlewając się stopniowo z neurolemą. Ściana wewnętrzna pochewki przylega ściśle do pęczka włókien, zewnętrzna do otaczającej go tkanki łącznej. Obie ściany buduje tkanka pochodzenia glejowego, przypominająca nabłonek jednowarstwowy płaski. Między nimi jest przestrzeń okołonerwowa z płynem okołonerwowym. Na powierzchni pochewki są komórki o kształcie gwiaździstym. Do pochewek często wnikają naczynia krwionośne i limfatyczne.
Układ nerwowy autonomiczny:
Układ autonomiczny dzielimy na współczulny (ośrodki istoty szarej rdzenia kręgowego, pień nerwu współczulnego, nerwy obwodowe ze splotami i zwojami obwodowymi) i przywspółczulny (ośrodki w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym i w części krzyżowej rdzenia kręgowego, zwoje i włókna przywspółczulne, biegnące w obrębie nerwów czaszkowych III, VII, IX i nerwów rdzeniowych oraz wchodzące w skład nerwu błędnego i miednicznego) , działające przeciwstawnie. Morfologicznie włókna obu układów nie różnią się.
Włókna ruchowe są tu aksonami komórek leżących w rogach brzusznych istoty szarej rdzenia kręgowego, a komórki neuronów wykonawczych nie leżą w ośrodkach mózgowo-rdzeniowych lecz w zwojach obwodowych. Droga z ośrodka autonomicznego do narządu wykonawczego dzieli się na dwa odcinki:
- odcinek przedzwojowy - akson neuronu, którego ciało komórkowe leży w części pośredniej istoty szarej rdzenia, wychodzi z ramienia razem z korzeniem brzusznym, od którego oddziela się i jako gałązka biała (ramus albus) wchodzi do zwoju współczulnego pnia współczulnego i kończy się przy jego komórkach. Niektóre włókna przechodzą przez zwój i dochodzą do zwojów obwodowych i śródściennych w niektórych narządach.
- odcinek zazwojowy - włókno zaczynające się od komórek zwojów pnia współczulnego lub obwodowych, zdążające do danego narządu. Włókna wychodzące ze zwojów pnia mogą przebiegać do narządów wewnętrznych z pniami autonomicznymi lub przez gałązkę szarą (ramus griseus) łączą się z nerwem rdzeniowym i dochodzą do naczyń i skóry, jako włókna wydzielnicze dla gruczołów potowych i łojowych.
Część ośrodkowa układu autonomicznego skupiona jest w postaci jąder istoty szarej rdzenia i mózgowia, przy czym najważniejszym ośrodkiem podkorowym jest podwzgórze (hypothalamus). Część obwodowa składa się ze zwojów pnia współczulnego i obwodowych, oraz włókien tworzących sploty.
Zwoje autonomiczne budują włókna nerwowe i komórki głównie wielobiegunowe, których aksony podążają jako włókna bezmielinowe do różnych narządów (mięśnie gładkie, gruczoły), a dendryty są krótkie i nie opuszczają zwojów, lub wnikają do innych zwojów autonomicznych. Od zewnątrz zwój otacza torebka łącznotkankowa. Do zwoju wchodzą tez włókna mielinowe pochodzenia mózgowo-rdzeniowego i włókna z innych zwojów autonomicznych.
Pnie autonomiczne zawierają dużo włókien bezmielinowych, które rozgałęziają się i tworzą sploty. Spotyka się w ich obrębie także komórki nerwowe. W kierunku obwodowym zwiększa ilość włókien bezmielinowych, a zmniejsza mielinowych.
Sploty autonomiczne pęczki włókien głównie bezmielinowych o różnej grubości, pokrytych wspólną neurolemą, które rozgałęziają się i łączą ze sobą tworząc sieci o różnej postaci. W miejscach, gdzie pęczki rozgałęziają się i krzyżują znajdują się zwoje.
Narządy pomocnicze oka:
Mięśnie okoruchowe - z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych, z licznymi zakończeniami nerwowymi w postaci wrzecion mięśniowych. Otoczone delikatną pochewką łącznotkankową. Ścięgna łącza się z twardówką.
Gruczoły łzowe (gl. lacrimales) - cewkowo pęcherzykowe (u ptaków i Ho cewkowe), złożone o budowie zrazikowej, surowicze (u Su śluzowe). Odcinki wydzielnicze z nabłonka jednowarstwowego sześciennego lub walcowatego, pod którym leżą komórki koszyczkowe. W cytoplazmie komórek ziarenka wydzieliny, czasem krople tłuszczu. Z odcinków wydzielniczych wydzielina przechodzi do przewodów śródzrazikowych z nabłonka jednowarstwowego sześciennego, dalej do międzyzrazikowych z nabłonka jednowarstwowego walcowatego. W tkance łącznej śródzrazikowej spotyka się limfocyty, komórki plazmatyczne, w starszym wieku też tłuszczowe. Główne przewody wyprowadzające mają nabłonek dwuwarstwowy sześcienny (u Su wysoki walcowaty, u ptaków jednowarstwowy sześcienny). Łzy zawierają lizozym. Do dróg odprowadzających łzy należą
- przewody łzowe (ductuli lacrimales) - nabłonek wielowarstwowy płaski (u E walcowaty), pod nim tkanka łączna luźna z włóknami sprężystymi.
- woreczek łzowy (saccus lacrimalis) - nabłonek wielowarstwowy walcowaty z komórkami kubkowymi, pod nim tkanka łączna z limfocytami, a nawet grudkami limfatycznymi.
- przewód nosowo łzowy (ductus nasolacrimalis) - budowa podobna do woreczka łzowego, przy czym w tkance łącznej są sploty żylne; w końcowym odcinku mogą występować małe gruczoły śluzowe.
Powieki (palpebrae) - fałdy skórnomięśnowe, ograniczające szparę powiekową. Część zewnętrzna - skórna, wewnętrzna - śluzowa. Obie przechodzą na wolnym brzegu, z którego wyrastają rzęsy (u ptaków małe piórka ze słabo rozwiniętą chorągiewką). U zwierząt w powiekach występują też włosy zatokowe. Zrąb tworzy płytka łącznotkankowa - tarczka (tarsus), z tkanki łącznej zwartej splotowatej. Występują w niej gruczoły tarczkowe (gl. tarsales), pęcherzykowe, rozgałęzione, o budowie podobnej do łojowych, wytwarzają łuj powiekowy (serum palpebrae). Ich przewody wyprowadzające otwierają się na brzegu powieki.
Część skórna - na zewnątrz tarczki, wykazuje typową budowę skóry, z tym że tkanka podskórna ma liczne włókna sprężyste i nie zawiera komórek tłuszczowych. Między częścią skórną a tarczką przebiegają pęczki włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych, tworzących musculus orbicularis palpebrarum.
Część śluzowa -zwana spojówką powiekową - turnica coniunctiva palpebrae, leży po wewnętrznej stronie tarczki, wysłana częściowo nabłonkiem dwuwarstwowym, częściowo wielowarstwowym walcowatym z komórkami kubkowymi, pod którym leży blaszka właściwa błony śluzowej z tkanki łącznej luźnej. Można tu spotkać limfocyty i dodatkowe gruczoły łzowe.
Prócz gruczołów tarczkowych powieka zawiera też gruczoły leżące w pobliżu jej wolnego brzegu: przywłośne rzęs i rzęsne (cewkowe, kłębkowe, typu apokryfowego), których wydzielina dostaje się do pochewki rzęs.
W części śluzowej i tarczce sploty nerwowe.
Worki spojówkowe (saccus coniunctivae) - powstaje przy zetknięciu brzegów powiek, między powiekami a gałką oczną, wysłany jest spojówką (tunica coniunctiva), w której wyróżnia się spojówkę powiekową (t.c. palpebrae) i spojówkę gałki ocznej (t.c. bulbi). Miejsce ich przejścia w siebie, to załamek lub inaczej sklepienie spojówki (fornix coniunctivae). Załamek ma nabłonek wielowarstwowy walcowaty z komórkami kubkowymi, który na powierzchni gałki ocznej przechodzi w wielowarstwowy płaski. Pod nabłonkiem jest unaczyniona tkanka łączna luźna z włóknami sprężystymi i często grudkami limfatycznymi, która wytwarza brodawki. U Ho w przyśrodkowym kącie oka spojówka tworzy fałd półksiężycowaty (plica semilunaris), który u zwierząt stanowi trzecią powiekę (palpebra tertia). Zawiera ona płytkę chrzęstną z chrząstki szklistej(u Eq, Fe, Su sprężystej) oraz grudki limfatyczne. Występuje tu też gruczoł powierzchniowy trzeciej powieki podobny do łzowego. Jest on surowiczy (Eq, Fe), śluzowy (Su) lub mieszany (Ru, Ca). U Su jest też gruczoł głęboki trzeciej powieki , mieszany. U ptaków trzecia powieka nie ma chrząstki i jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej, z włóknami sprężystymi o różnym przebiegu. W przyśrodkowym kącie oka, na dnie jeziorka łzowego leży brodawka (caruncula lacrimalis) pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim z komórkami kubkowymi i zawiera u Eq i Ca dodatkowe gruczoły łzowe. Pod nabłonkiem jest tkanka łączna luźna , w której u Eq, Ca i Ru występują grudki limfatyczne.