Jelito grube (intestinum crassum)
Funkcja - trawienie błonnika pod wpływem bakterii, wchłanianie wody wraz z rozpuszczonymi w niej związkami mineralnymi, wydzielanie śluzu, fosfataz, wapnia, magnezu, związków metali ciężkich.
Budowa: dzieli się na jelito ślepe (coecum), okrężnicę (colon) i odbytnicę (rectum).
Błona śluzowa - wysłana nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym z dobrze zaznaczonym rąbkiem wchłaniającym, komórkami kubkowymi (nawet do 50%), komórki APUD - EC, EG (A) i D. nabłonek tworzy cewkowate gruczoły podobne do jelitowych, jednak bez komórek z ziarnistościami kwasochłonnymi i są tzw. krypty jelitowe - zajmują całą szerokość błony śluzowej, przebieg prosty (u kozy kręty), szerokie światło, w nabłonku komórki EC i komórki w czasie podziału. Między kryptami jest blaszka właściwa z unaczynionej i unerwionej tkanki łącznej siateczkowej, z pojedynczymi grudkami chłonnymi i eozynofilami.
W końcowym odcinku odbytnicy krypty zanikają a nabłonek staje się wielowarstwowy rogowaciejący.
U Su i Ca w odbycie strefa kolumnowa odbytu (zona columnaris ani) z 5-8 podłużnych fałdów, w których blaszce właściwej wyst limfa, grudki chłonne, sieć naczyń żylnych i cewkowo-pęcherzykowe gruczoły odbytnicze (u Su śluzowe, u Ca tłuszczowe). Inne gruczoły w błonie śluzowej nie występują.
Końcowy odcinek odbytu to strefa skórna z włosami, gruczołami łojowymi i potowymi. U Ca są tu surowicze gruczoły okołoodbytnicze z dużych, wielobocznych komórek, z dużą ilością cytoplazmy, między którymi są kanaliki wydzielnicze. U Ca bocznie i brzusznie od końca odbytu są zatoki okołoodbytnicze ze zrogowaciałym nabłonkiem, pod którym jest warstwa łącznotkankowa, nie tworząca brodawek, z włóknami kolagenowymi i sprężystymi (tworzą warstwę włóknisto-sprężystą), grudkami chłonnymi, komórkami mięśniowymi gładkimi i apokrynowymi gruczołami cewkowymi (u Fe też łojowe); pod warstwą gruczołową jest błona mięśniowa z tkanki mięśniowej szkieletowej.
Blaszkę mięśniową tworzą zwykle 2 pokłady komórek mięśniowych gładkich, które krzyżują się lub przeplatają.
Tkanka podśluzowa - z tkanki łącznej luźnej, unaczynionej i unerwionej, u Su gruczoły podobne do jelitowych, przebijające blaszkę mięśniową błony śluzowej, rozgałęziające się w tkance podśluzowej, zwykle otoczone tkanką limfatyczną i grudkami chłonnymi.
Błona mięśniowa - z 2 pokładów komórek (zewn. - podłużny, wewn. - okrężny) między którymi jest unaczyniona i unerwiona tkanka łączna luźna. U Eq i Su pokład zewnętrzny zbudowany z długich skupień oddzielonych tkanką łączną luźną zwanych taśmami (nie ma ich w odbytnicy), które w początkowym odcinku okrężnicy i w jelicie ślepym mają dużo włókien sprężystych.
Błona surowicza (w częściach pozaotrzewnowych jest przydanka, np. w odbytnicy).
Jelito ptaków
Zaczyna się pętla dwunastnicy w kształcie U, przechodzi w pętlę jelita krezkowego. Grube rozpoczyna się w miejsc ujścia dwóch ślepych, jest krótkie i rozszerza się na końcu w stek.
W blaszce właściwej błony śluzowej skupienia limfy z eozynofilami. W jelicie cienkim 5-15 kępek Peyera w postaci wydłużonych, owalnych płytek. Gruczoły jelitowe krótkie. Blaszka mięśniowa błony śluzowej z komórek o przebiegu podłużnym. Tkanka podśluzowa słabo wykształcona, bez gruczołów dwunastniczych. Błona mięśniowa z warstwy zewn. - podłużnej i wewn. - okrężnej. W błonie śluzowej jelit ślepych liczne gruczoły jelitowe i limfocyty, w ich końców odcinku brak kosmków. W blaszce właściwej błony śluzowej skupienia limfocytów, mogące przechodzić do błony mięśniowej (rozlane lub w postaci grudek). Przy steku kosmki niskie i szerokie, gruczoły dłuższe, komórki kubkowe liczniejsze. W grzbietowej ścianie steku torba Fabrycjusza, wysłana błoną śluzową, która tworzy fałdy z limfocytami B. Reszta jak u ssaków.
Wątroba (hepar)
Funkcja - przerabianie substancji otrzymanych z krwią, czyszczenie krwi (specjalne komórki wychwytują substancje toksyczne, unieszkodliwiają je i fagocytują), magazynowanie pewnych substancji (glikogen, tłuszcze, witaminy A, D, K, B2, kwas nikotynowy) i ich uwalnianie w razie potrzeby, synteza fibrynogenu, albumin, niektórych globulin i protrombiny, przeróbka węglowodanów i tłuszczów. W życiu zarodkowym funkcja krwiotwórcza.
Budowa - otacza ją otrzewna, pod nią jest łącznotkankowa torebka włóknista z tkanki łącznej zwartej, od której w głąb narządu wnikają pasma dzielące go na płaciki anatomiczne (lobuli hepatis) o kształcie pryzmatów i płaskiej podstawie i zaokrąglonym wierzchołku, na przekroju wieloboczne, przez ich środek przebiega żyła środkowa, czasami tworzą się płaciki złożone (z dwóch i więcej). U Ho, Eq, Ru, Ca, Ro i niektórych ptaków granice między płacikami są niewyraźne, a większe skupienia tkanki łącznej spotyka się tylko w miejscach, gdzie płaciki stykają się narożami (w tzw przestrzeniach wrotno-żółciowych).Wyraźne granice występują u Su, gdzie tkanka łączna tworzy dla płacików pochewki. Płacik anatomiczny tworzony jest przez: naczynie krwionośne, włókna siateczkowe, hepatocyty, kanaliki żółciowe i włókna nerwowe.
Unaczynienie - krew czynnościowa otrzymywana jest z żyły wrotnej (prowadzi krew z układu pokarmowego i śledziony), a odżywcza z tętnicy wątrobowej.
Żyła wrotna dzieli się na żyły międzypłatowe (venae interlobares), te wchodzą do płacików jako żyły śródpłatowe (v. intralobares). przebiegające między płacikami jako międzypłacikowe (v. interlobulares), które dają gałązki biegnące wokół płacików - żyły okołopłacikowe (v. perilobulares) tworzące splot okołopłacikowy (plexus perilobularis), od nich odchodzą gałązki do płacików, które rozgałęziają się na żyły śródpłacikowe (v. intralobulares), które są naczyniami włosowatymi typu zatokowego. Te tworzą sieć biegnącą od obwodu płacika do wnętrza, gdzie wpadają do żyły środkowej (v. centralis), która wychodzi przez podstawę płacika i wpada do żyły podpłacikowej (v. sublobulares). Żyły podpłacikowe łączą się i tworzą wątrobowe (v. hepaticae) biegnące do zyły głównej doogonowej. Odcinek - żyły okołopłacikowe - żyły śródpłacikowe - żyła centralna, to sieć dziwna żylno-żylna (rete mirabile veno-venosum).
W obrębie przydanki żył wątrobowych i ich odgałęzień wyst zwieracze z komórek mięśniowych gładkich.
Tętnica wątrobowa dzieli się podobnie jak żyła wrotna, na miedzypłatowe i dalej międzypłacikowe. Tętnice te oddają gałązki do płacików i pod ich powierzchnią rozdzielają się na naczynia włosowate wpadające do żył śródpłacikowych.
Śródbłonek żył śródpłacikowych ma charakter syncytium, w obrębie którego występują gwiaździste komórki z wypustkami - komórki siateczkowo-śródbłonkowe gwiaździste, rozmieszczone równomiernie, głównie w rozwidleniach. Wychwytują one z krwi i fagocytują substancje szkodliwe, uszkodzone lub zużyte erytrocyty i wytwarzają barwniki żółciowe i włókna kratkowe; mogą przechodzić do krwi jako kuliste makrofagi.
Włókna kratkowe oplatają żyłę środkową i przebiegają promieniście jak żyły śródpłacikowe, tworząc gęstą sieć, jako rusztowanie dla hepatocytów.
Naczynia chłonne rozpoczynają się w tkance międzypłacikowej w przestrzeniach wrotno-żółciowych i towarzysza żyłą i przewodom żółciowym opuszczającym wątrobę.
Hepatocyty - są to komórki amfikrynowe: do krwi wydzielają mocznik, heparynę, kwas moczowy i inne, a do kanalików żółciowych żółć, w skład której wchodzą mi.in. barwniki żółciowe, cholesterol, lecytyna, związki mineralne i woda. Leżą w sieci żył śródpłacikowych Kształt wieloboczny, różna wielkość. Centralnie 2 lub 3 jądra z wyraźnymi jąderkami. W cyt dużo RNA i stałe składniki komórkowe. Mitochondria w postaci owalnych ziarenek lub krótkich pałeczek, rozmieszczone równomiernie, z wyraźnymi grzebieniami. Aparat Golgiego to siateczka lub skupienie ziarenek osmofilnych, w czasie wydzielania leży między jądrem a kanalikiem żółciowym. Komórki otoczone błoną, mają buławkowate wypustki wpuklające się do zagłębień sąsiednich komórek. Między komórkami wąskie przestrzenie. Dobrze rozwinięta ergastoplazma. Błony gładkie i lizosomy. Na powierzchni zwróconej do żył śródpłacikowych mikrokosmki. Wtręty glikogenu (pojawia się centralnie i przemieszcza na obwód), tłuszczu (drobne ziarenka lub poj krople, pojawia się obwodowo i przemieszcza do środka), białka (krople lub grudki) i pigmentu (lipofuscyna, hemosyderyna). Hepatocyty układają się w beleczki i blaszki (laminae hepaticae) o przebiegu promienistym względem żyły środkowej, otoczone żyłami śródpłacikowymi. Między śródbłonkiem śródpłacikowych a beleczkami i blaszkami jest przestrzeń okołozatokowa wypełniona osoczem, są w niej mikrokosmki hepatocytów. Śródbłonek bez błony podstawnej, z włóknami kratkowymi, miejscami poprzerywany. Beleczki są z minimum 2 komórek, a blaszki z różnej ilości ich warstw (u ssaków - muralium simplex, u gadów i ptaków duplex, u ryb multiplex). W obrębie blaszek i beleczek są kanaliki żółciowe.
Kanaliki żółciowe - rozszerzone odcinki przestrzeni międzykomórkowych, o świetle okrągłym. W obrębie płacików nie mają własnej ściany, rozgałęziają się wnikając między poszczególne komórki, a w miejscach gdzie blaszki tworzą anastomozy, łączą się z biegnącymi w nich kanalikami, tworząc sieć o układzie promienistym względem żyły środkowej, żółć płynie przeciwnie do krwi - od środka płacika do obwodu. Odgałęzienia nie dochodzą do końca granic międzykomórkowych, a więc nie mają bezpośredniej łączności z naczyniami krwionośnymi. Poza płacikiem okryte niskim, jednowarstwowym nabłonkiem, tworzą przewody wpadające do przewodów żółciowych międzypłacikowych przebiegających w przestrzeniach wrotno-żółciowych, z nabłonkiem jedo sześciennym z błona podstawną. Przewód międzypłacikowy, tętnica i żyła to triada wątrobowa. Przewody międzypłacikowe łączą się w większe z nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym z rąbkiem wchłaniającym i ziarenkami żółci w części wierzchołkowej, wł sprężystymi i kom mięśniowymi gładkimi. Te przewody tworzą dalej główny przewód wyprowadzający zwany wątrobowym (ductus hepaticus), który opuszcza wątrobę przez wnękę. Ma on nabłonek jedno walcowaty z komórkami kubkowymi, pod nim leży tkanka łączna z pasmami komórek mięśniowych gładkich. Przewód wątrobowy łączy się z przewodem kanalika żółciowego (ductus cysticus) tworząc żółciowy wspólny (d choledochus) otwierający się na brodawce dwunastnicy. W ścianie wspólnego są gruczoły śluzowe, rzadziej surowicze i pasma kom mięśniowych gładkich o przebiegu okrężnym o roli zwieracza.
Płacik czynnościowy - jego środkiem jest przewód żółciowy leżący w przestrzeni wrotno-żółciowej. Ma na przekroju kształt trójkąta, którego wierzchołki stanowią żyły środkowe trzech stykających się ze sobą placików anatomicznych.
Gronko wątrobowe - (acinus hepaticus) - jednostka morfologiczna i funkcjonalna wątroby; kształt rombu, którego kąty stanowią dwie leżące naprzeciw siebie żyły środkowe i dwie leżące naprzeciw siebie przestrzenie wrotno-żółciowe z triadami. Oś jego przebiega wzdłuż granicy między sąsiadującymi płacikami anatomicznymi, gdzie przebiegają żyły okołopłacikowe.
Pęcherzyk żółciowy - (vesica fellea) - budową zbliżony do większych przewodów żółciowych, wyścielony bloną śluzową tworzącą fałdy pokryte nabłonkiem jedno walcowatym u Ru z komórkami kubkowymi. W blaszce właściwej gruczoły śluzowe i surowicze. Błona mięśniowa z komórek mięśniowych gładkich o przebiegu głównie okrężnym. Od zewnątrz błona surowicza. Przewód jego ma budowę podobną do wątrobowego. W ścianie pęcherzyka sieć włókien nerwowych dochodzących do błony mięśniowej, ściany naczyń krwionośnych, gruczołów i podstawy nabłonka.
Trzustka (pancreas)
Gruczoł pęcherzykowy lub cewkowo-pęcherzykowy złożony, pokryty błoną surowiczą, pod którą leży cienka torebka łącznotkankowa, której pasma dzielą go na płaciki stanowiące miąższ. W tkance łącznej międzypłacikowej są przewody wyprowadzające, naczynia krwionośne, sploty nerwowe i skupienia komórek tluszczowych.
Część zewnątrzwydzielnicza - główna masa, ma postać odcinków wydzielniczych i przewodów wyprowadzających (główny przewód uchodzi do dwunastnicy). Przypomina budową śliniankę surowiczą. Do gruczołu dochodzi główny przewód wyprowadzający w obrębie narządu dzielący się na międzypłacikowe, a te na śródpłacikowe zwane wstawkami. Wstawki wnikają do wnętrza odcinków wydzielniczych, gdzie można znaleźć jądra wstawek zwane jądrami śródpęcherzykowymi. Nie ma tu przewodów prążkowanych.
Główny przewód wyprowadzający (d pancreaticus) - niekiedy jest też dodatkowy (d p accessorius) - wysłany nabł jedno walcowatym z kom kubkowymi, pod nim tkanka łączna z gruczołami śluzowymi i kom mięśniowymi gładkimi (nie ma ich w głównym świni i dodatkowym konia i psa). Od zewnątrz częściowo okryty błoną surowiczą.
Przewody śródpłacikowe - z nabłonka jedno sześciennego lub płaskiego.
Odcinki wydzielnicze - pęcherzyki lub krótkie cewki, ściana z jednej warstwy sześciennych komórek gruczołowych na błonie podstawne z wł siateczkowymi. Komórki stożkowate lub piramidalne, na powierzchni do światła mają mikrokosmki. Światło małe z jądrami śródpęcherzykowaymi. Wyst kanaliki wydzielnicze. Między nimi mała ilość tkanki łącznej śródplacikowej. Komórki - część podstawowa ciemna, zasadochłonna z mitochondriami i ergastoplazmą, przestrzenie między błonami sieci śródplazmatycznej mogą przybierać postać cystern i wodniczek. Leżą tu kuliste jądra otoczone drobnymi ziarenkami. Część powierzchowna jasna z kwasochłonnymi ziarenkami zymogenu, podczas głodu szeroka. Jest tu aparat Golgiego będący w łączności z małymi ziarenkami i centrum komórkowe.
Wytwarza amylazę, trypsynę, chymotrypsynę, karboksypeptydazę, polinukleotydazę i lipazę.
Część wewnątrzwydzielnicza - ma postać wysp (insulae pancreaticus) rozrzuconych w obrębie płacików. Są kuliste lub owalne o różnej wielkości, z komórek nabłonkowych układających się w pasma, między którymi leżą naczynia włosowate typu zatokowego z otworkami i włókna siateczkowe. Wyspy wytwarzają insulinę, glukagon i somatostatynę.
Komórka alfa (A) - obwodowo z licznymi ziarnistościami kwasochłonnymi impregnowane solami srebrowymi. Wytwarzają glukagon.
Komórki beta (B) - najwięcej, w centrum wyspy. Barwią się słabo, w cyt drobne ziarnistości. Wytwarzają insulinę.
Komórki gamma (D) - występują rzadko; ciemne jądra z zagęszczoną chromatyną i drobnymi ziarnistościami. Wytwarzają somatostatynę.