Język (lingua)

Funkcja - pomaga przy pobieraniu pokarmu, rozdrabnianiu go, mieszaniu ze śliną i połykaniu.

Mięśnie języka - m. poprzecznie prążkowane szkieletowe z mioblastów pochodzących z miotomów potylicznych. Pokryte błoną śluzową (z nabłonka wielowarstwowego płaskiego i blaszki właściwej). W części brzusznej jest też tk. podśluzowa. Dzielą się na:

- poziome:

* podłużne - od nasady do wierzchołka, w dwóch pokładach (jeden powierzchownie pod błoną śluzową, drugi wzdłuż brzusznej powierzchni).

* poprzeczny - od septum linguae do brzegów języka.

- pionowy: od powierzchni grzbietowej do brzusznej, między włóknami poprzecznego.

Między mięśniami jest tk łączna luźna z kom tłuszczowymi, na powierzchni grzbiet przechodząca w błonę śluzową, na brzusznej w tk podśluzową i błonę śluzową. W blaszce właściwej bł śluz są gruczoły języka, mogące być też w tk łącznej warstwy powierzchniowej mięśni (śluz, sur, miesz). Rozmieszczone głównie w tyle i wzdłuż brzegów bocznych, a w części przedniej na spodzie gruczoł mieszany Nuhna. U Ca na pow brzusznej w linii środkowej wyst podjęzycze (lyssa) z tk włóknistej, z wł mięśniowymi, tk siateczkowatą i pniami nerwowymi. U ptaków mięśnie własne są słabo rozwinięte i zrąb jezyka stanowi tk łączna włóknista.

Brodawki - wpuklenia blaszki właściwej błony śluzowej do nabłonka pochodzenia ektodermalnego (wyj. na nasadzie - endodermalny), widoczne jako wyniosłości na powierzchni grzbietowej. Rodzaje:

- nitkowate - najwięcej, rozmieszczone równomiernie, kształt nitek, w części środ najdłuższe i zwrócone do tyłu; w części wierzchołkowej brodawek nabłonek ulega rogowaceniu; rola przy pobieraniu i rozdrabnianiu pokarmu; niekiedy mają postać rogowych wyniosłości (koń, koza, świnia).

- stożkowate - na nasadzie u przeżywaczy, zwrócone do gardła, zapobiegają wypadaniu pokarmu z jamy ustnej. Wyst też na wargach i policzkach.

- soczewkowate - w środkowej części pow. grzbietowej u Ru; niskie, spłaszczone, tworzą jakby plaster, zapobiegają omijaniu przez pokarm brodawek smakowych na grzbiecie języka.

- grzybowate - w formie grzyba; między nitkowatymi, gł w przedzie i na brzegach; nabłonek cienki z kubkami smakowymi (nie zawsze), widoczne są przez niego naczynia krwionośne; z wiekiem ich liczba maleje.

- okolone - między trzonem a nasadą; u Ca w kszt odwróconego V, u Ru przy brzegach bocznych; największe, ale mało; kszt kulisty; zagłębiona w błonę śluzową i otoczona wałem brodawki; pomiędzy wałem a brodawką jest bruzda mająca ujścia gruczołów brodawki okolonej (cewkowe, surowicze, u nasady brodawki); w nabłonku brodawki i wała od strony bruzdy są kubki smakowe; w tk łącznej mogą być pęczki kom mięśni gładkie (przebieg skośny, podłużny lub okrężny).

- liściaste - na bocznych brzegach części tylnej, z fałdów błony śluzowej pokrytych nabł wielo płaskim, między którymi są rowki brodawki z ujściami gruczołów brodawki liściastej; w nabłonku rowków wyst kubki smakowe. Brak u Ru.

Kubki smakowe - odbierają wrażenia smakowe, dotykowe i cieplne. U kręgowców wyższych wyst w brodawkach smakowych i nabłonku tylnej ściany gardła, nagłośni, podniebienia miękkiego i łuków podniebienno-językowych. Rozw z elementów zarodkowej tk glejowej. Kształt gatunkowo zmienny. Kubek smakowy zajmuje całą szerokość nabłonka, układa się długą osią prostopadle do błony podstawnej. Z powierzchnią nabłonka komunikuje się przez otworek smakowy (porus gustatorius); są unerwione; w zakończeniach nerwowych wyst acetylocholinoesteraza; zawiera wiele fosfataz. Zbudowany z:

- kom zrębowe (jądra duże, owalne, jasno barwiące się, w cyt liczne mitochondria i ergastoplazma):

* podporowe przypodstawne - gwiaździste, u podstawy kubka; na nich opierają się pozostałe zrębowe

* podporowe zewnętrzne - wydłużone, szersze w części podstawnej, ułożone na obwodzie kubka;

* podporowe wewnętrzne - walcowate, w środku kubka;

- kom smakowe - między podporowymi wewn i wewn a zewn.; wrzecionowate; cytoplazma barwi się intensywnie; jądra pałeczkowate ze zwartą chromatyną; w części zwróconej ku powierzchni wyst pręciki smakowe wystające przez otworek smakowy; w cyt mitochondria, ergastoplazma i okrągłe pęcherzyki; na powierzchni zwróconej w stronę otworka liczne i długie mikrokosmki między którymi jest gęsta substancja;

Język ptaków - zrąb błony śluzowej to unaczyniona i unerwiona tk ł włóknista, luźniejsza przy nabłonku, z licznymi wł spręż; stożkowate brodawki pokryte zrogowaciałym nabłonkiem; U kuraków na wierzchołku i grzbiecie gruba warstwa rogowa z brodawkami nitkowatymi; w cz tylnej liczne unerwione brodawki z zaostrzonym wierzchołkiem w stronę krtani; w blaszce właściwej gruczoły śluzowe wzdłuż brzegów języka i ciałka blaszkowate; w głębi chrząstka szklista lub włóknista jako przedłużenie kości podjęzykowej.

Unaczynienie - tętnice wytwarzają szeroką sieć w obrębie mięśni, od której gałązki idą ku powierzchni; naczynia o przebiegu horyzontalnym oddają odgałęzienia do brodawek gdzie tworzą sieć naczyń włosowatych i łączą się w żyły biegnące do splotów żylnych w blaszce właściwej błony śluzowej, w której są też naczynia chłonne.

Unerwienie - mięśnie unerwione gałązkami nerwu podjęzykowego i struny bębenkowej, które wytwarzają liczne płytki ruchowe. Język otrzymuje też gałązki n trójdzielnego i językowo-gardłowego, wytwarzające zakończenia czuciowe; w warstwie właściwej błony śluzowej jest splot włókien rdzennych i bezrdzennych, od którego odchodzą włókna do kubków smakowych, nabłonka gruczołów i naczyń.

Zęby (dentes) - wytwory błony śluzowej jamy ustnej;

Korona - część nad zębodołem i dziąsłem, korzeń - tkwi w zębodole, szyjka - na przejściu korony w korzeń.

Wewnątrz jest komora zęba przechodząca w kanał korzenia zakończony otworem szczytowym zęba (foramen apicis dentis). Substancje twarde:

Zębina (dentinum) - główna masa zęba, ogranicza jamę w obrębie korony i korzenia i kanał korzenia; zbud z twardej substancji z wł kolagenowych (o przebiegu równoległym do pow zęba) spojonych subst podstawową przepojoną składnikami nieorg (gł kryształy hydroksyapatytu, mniej fluoroapatytu i węglanów Mg, Na, Ca); w istocie podstawowej liczne i cienkie kanaliki zębinowe (prostopadłe do pow zęba, w koronie prostolinijnie, w szyjce faliście, w korzeniu zygzakowato) leżące blisko siebie, od których odchodzą łączące je ze sobą odgałęzienia; zębina zwykle jest nieunaczyniona; w kanalikach są obwodowe wypustki zębinowe odontoblastów; w wypustkach zębinowych są kropelki tłuszczu; między wypustkami zębinowymi a ścianą kanalików jest przestrzeń z płynem tkankowym; w kanalikach są włókna bezrdzenne; pęczki włókien kolagenowych krzyżują się między sobą i z kanalikami; kanaliki wyściela istota podstawowa z kwaśnymi mukopolisacharydami, znajdująca się też na wewn pow zębiny; w części obwodowej zębiny może być niezmineralizowana zębina międzykulkowa - w koronie nieregularne, duże w pobliżu szkliwa, w szyjce i korzeniu - liczne, drobne, na granicy z cementem tworząc warstwę ziarnistą;

Szkliwo (enamelum) - pokrywa zębinę w koronie i szyjce; najtwardsza subst org; zmineralizowana do 97%; brak elementów komórkowych, naczyń i nerwów; zbud z długich, bezstrukturalnych pryzmatów szkliwa 5- lub 6-bocznych, o przebiegu równoległym do siebie, prostopadle do pow zęba; spaja je uwapniona substancja międzypryzmatyczna zawierająca aminokwasy (His, Lys, Arg, Gly, Cys), kwaśne mukopolisacharydy, lipidy i fosfatazę zasadową; łączą się w pęczki o przebiegu falistym lub śrubowatym; w zębach młodych załamują światło podwójnie w starszych pojedynczo; szkliwo pokrywa cienka błona odporna na kwasy i zasady - oszkliwia (cuticula enameli).

Cement (cementum) - pokrywa zębinę w korzeniu i szyjce, u roślinożernych wyst też cement koronowy; podobny do tk kostnej bez osteonów (mogą wyst w zębach dużych i starych); zawiera włókna kolagenowe i zmineralizowaną istotę podstawową; z wiekiem jest go więcej; wyróżnia się:

- cement bezkomórkowy (pierwotny) - w części górnej korzenia, z wł kolagenowych o przebiegu podłużnym i promienistym, spojonych istotą podstawową; włókna o przebiegu promienistym z jednej strony wchodzą do zębiny, z drugiej do ozębnej.

- cement komórkowy (wtórny) - w części dolnej, w zębach wielokorzeniowych po stornie przyśrodkowej do długiej osi zęba; włókna kolagenowe ułożony nieregularnie; może składać się z blaszek o przebiegu okrężnym równolegle do pow zęba, między którymi są jamki z komórkami cementu - cementocytami (okrągłe lub wrzecionowate, z wypustakim w kanalikach cementu).

Tkanki miękkie:

Miazga (pulpa dentis) - wypełnia jamę zęba i kanał korzenia zęba; zbud z kom gwiaździstych tworzących syncytium i pęczków wł kolagenowych w istocie podstawowej; unaczyniona i unerwiona; na obwodzie jest jedna warstwa walcowatych komórek zębinotwórczych (odontoblastów), przylegających do wewn pow zębiny, między którymi są naczynia włosowate i wł kolagenowe; od przeciwległych biegunów odontoblastów odchodzą wypustki z mukopolisacharydami; skierowane w stronę zębiny to wyp zębinowe, reszta kończy się w miazdze lub łączy z sąsiednimi; cyt ziarnista, zasadochłonna, z tworami deutoplazmatycznymi i fosfatazą zasadową; pod warstwą odontoblastów jest jasna warstwa z małą ilością kom; mogą tu też być kom żerne ukł siateczkowo-śródnabłonkowego; miazga bierze udział w odżywianiu, przemianie materii i regeneracji tk twardych zęba; u psa i czł z wiekiem zanika i zamyka się kanał zębowy.

Ozębna (periodontium) - łączy korzeń ze ścianą zębodołu, funkcja ochronna i odżywcza; w obrębie otworu szczytowego korzenia łączy się z miazgą; buduje ją silnie unaczyniona i unerwiona tk łączna zwarta, przymocowana do ściany zębodołu i cementu za pomocą włókien wnikających; tworzy aparat więzadłowy zęba z więzadła okrężnego zęba (lig circulare dentis), skośnego zęba (lig obliquum dentis) i szczytowe zęba (lig apicale dentis).

Unaczynienie - naczynia wnikają do miazgi przez otwór szczytowy; naczynia tętnicze rozdzielają się na anastomozujące ze sobą kapilary, łączące się w żyły. W miazdze są też naczynia chłonne. Cement odżywia się na drodze dyfuzji z naczyń ozębnej.

Unerwienie - nerwy wnikają do miazgi przez otwór szczytowy tworząc splot głęboki z wł rdzennych i powierzchowny z bezrdzennych; wł unerwiają tk łączną, ścianę naczyń i odontoblasty;

narządy neurohemalne, narządy tworzone przez skupiska kolb synaptycznych neuronów neurosekrecyjnych, w obrębie których są gromadzone i magazynowane neurohormony, przed ich wydzieleniem do układu krążenia; do n. n. zalicza się gruczoły zatokowe skorupiaków, ciała sercowate (kardialne) owadów oraz część nerwową przysadki mózgowej ssaków.

Pod wpływem bodźców nerwowych powstaje w podwzgórzu neurowydzielina, która wzdłuż włókien nerwowych dostaje się przez krążenie wrotne do przedniego płata przysadki i pobudza wytwarzanie określonych hormonów.

Krążenie wrotne przysadki - Pozwala na współzależność czynnościową przysadki i międzymózgowia. Górne tętnice przysadkowe tworzą u podstaw międzymózgowia w szczytowej części lejka sploty naczyń włosowatych, które u podstawy lejka tworzą żyły wnikające do przedniego płata przysadki, gdzie rozgałęziają się w sieć naczyń włosowatych uchodzących do układu żylnego. Powstaje układ wrotny, którego istotą jest rozgałęzienie naczyń żylnych ponownie w sieć kapilarną, dzięki czemu neurowydzielina nie dostaje się do ogólnego układu krążenia, tylko bezpośrednio do przysadki.

Gruczoły ślinowe (glandulae salivales) - ich przewody wyprowadzające uchodzą do jamy ustnej; powstają jako uwypuklenie nabłonka, które powiększa się i wytwarza ślepo zakończone odgałęzienia; są to gruczoły złożone, egzokrynowe, merokrynowe, wytwarzające ślinę, odgrywają też rolę narządów o funkcji wydalniczej; otacza je torebka z tk łącznej luźnej, od której w głąb narządu wnikają pasma naczyniami krwionośnymi i nerwami dzieląc gruczoł na płaty i płaciki; od tk łącznej międzypłacikowej w głąb płacików wnikają pasemka oddzielające odcinki wydzielnicze i przewody wyprowadzające; od jamy ustnej do gruczołu podąża gł przewód wyprowadzający, który dzieli się na przewody zbiorcze leżące w tkance międzypłacikowej, te z kolei dają gałązki do płacików tworząc przewody śródpłacikowe (z przewodów prążkowanych i wstawek); płaciki budują więc odcinki wydz i przewody wyprowadzające śródpłacikowe połączone tkanką łączną luźną z komórkami tłuszczowymi; obumierające kom grucz to kom obrzmiałe (onkocyty) - duże, z pyknotycznymi jądrami i gęsto ułożonymi ziarnistościami; z wiekiem tk gruczołową zastępuje łączna.

Główny przewód wyprowadzający - przy ujściu do jamy ustnej ma nabł wielko płaski, który przechodzi w dwuwarstwowy walcowaty lub dwurzędowy. Kom nabł mogą wytwarzać uwypuklenia do światła przewodu; pod nabł jest tk ł luźna z wł sprężystymi i kom mięśniowymi gładkimi.

Przewody międzypłacikowe zbiorcze - wysłany nabł jedno walcowatym, na zewn okrytym cienką warstwa tk ł luźnej z kom tucznymi

Przewody prążkowane - ampułkowato rozszerzone, początkowe odcinki przewodów śródpłacikowych , z nabł jedno walcowatego, w kom wyst prostopadle do błony podstawnej, utworzone przez mitochondria prążkowanie przypodstawne; w części wierzchołkowej kom są ziarnistości i wodniczki; przewody te odgrywają rolę resorpcyjną, wydzielniczą, oraz są zbiornikami wydzieliny przekazywanej do jamy ustnej i są miejscem mieszania różnych rodzajów wydzieliny w śl śluz-sur; mogą w nich wyst kom koszyczkowe.

Wstawki - wąskie przewody będące przedłużeniem przewodów prążkowanych, zakończone odc wydzielniczymi; zbud z nabł jedno płaskiego lub sześciennego spoczywającego na błonie podstawnej; najlepiej wykszt w śliniance przyusznej; w mieszanych mogą ulec ześluzowaceniu tworząc kom śluzowe odc wydzielniczych; mogą w nich wyst kom koszyczkowe.

Odcinki wydzielnicze - z jednej warstwy sześciennych kom gruczołowych na błonie podstawnej z wł siateczkowymi; między błoną podst a kom grucz wyst kom koszyczkowe z kurczliwymi włókienkami, otaczające wypustkami odcinek wydzielniczy; odc wydz otoczone są siecią naczyń włosowatych; u ptaków o kszt rozetek z nabł jedno walcowatego.

Ślina (saliva) - zwilża błonę śluzową, bierze udział w żuciu, formowaniu kęsa i połykaniu, trawieniu, spełnia funkcję ochronną; jest mieszaniną wydzielin wszystkich ślinianek; składa się gł z wody, a także ze zw organicznych (mucyna, ptialina, maltaza, lipaza, peptydaza, proteinaza) i nieorganicznych, elementów komórkowych (nabłonki, leukocyty) i drobnoustrojów.

Ślinianki dzielimy na:

- surowicze - wydzielina surowicza, wodnista, dużo białka, enzymów i zw mineralnych; budowa zwykle pęcherzykowa (wyj cewkowate gruczoły brodawek języka). Są to - grucz brodawek języka, przyusznica (gl parotis),

Odcinek wydzielniczy - pęcherzykowy, o niewielkiej średnicy, ściana z jednej warstwy kom sześciennych o kszt stożkowatym; małe światło tworzy kanaliki wydzielnicze międzykomórkowe pomiędzy kom gruczołowymi; w świetle sterczą mikrokosmki; jądra kom gruczołowych kuliste, pomarszczone (jeśli jest nagromadzona duża ilość wydzieliny), ułożone centralnie lub bliżej podstawy; w aparacie Golgiego są ziarenka silnie załamujące światło; mitochondria ziarniste ulegają wydłużeniu gdy komórka nie wydziela; każda kom ma część wierzchołkową (z ziarenkami zymogenu) i podstawową (powiększona przez wpuklenie błony komórkowej).

- śluzowe - wydzielina zawiera dużo śluzu (mucyny), mało białek i enzymów; budowa cewkowa. Są to - gruczoły podniebienne (gl palatinae). Nie wyst tu przewody prążkowane.

Odcinek wydzielniczy - cewkowy, ściana z nabł jedno sześciennego; światło nieregularne i szerokie; brak kanalików wydzielniczych, cytoplazma kom grucz piankowata; jądra owalne, ułożone bliżej podstawy, gdy gromadzi się wydzielina staje się pałeczkowate i jest spychane ku podstawie.

- śluzowo-surowicze - wydzielają śluz i wydzielinę surowiczą; mogą być cewkowe, pęcherzykowe lub cewkowo-pęcherzykowe. Są to - ślinianki żuchwowe (gl mandibulares), podjęzykowe (gl sublinguales)

Odcinek wydzielniczy - cewkowy, śluzowy, którego dno stanowią komórki odcinków wydzielniczych surowiczych, układające się przy końcu cewki w formie czapeczki widocznej na przekroju jako półksiężyc surowiczy.

Unaczynienie - tętnice po wniknięciu do gruczołu biegną wzdłuż rozgałęzień przewodów wyprowadzających; od tych tętnic odchodzą gałązki idące do ścian przewodów, a następnie wytwarzające sieć naczyń włosowatych oplatających każdy odcinek wydzielniczy; z połączenia kapilarów powstają żyły o przebiegu podobnym do tętnic. Wyst tu liczne anastomozy tętniczo żylne (w miejscu, gdzie naczynia wnikają do grucz i płacików, oraz przed siecią naczyń włosowaty otaczających odcinki wydzielnicze) oraz żyły zamykające ze zwieraczami (w miejscu, gdzie naczynia wychodzą z płacików i gruczołu).

Unerwienie - ślinianki unerwiają wł nerwowe ukł współczulnego i przywspółczulnego, biegnące wzdłuż naczyń krwionośnych i przewodów wyprowadzających. W ścianie naczyń krwionośnych, przewodów wyprowadzających i odcinków wydzielniczych wyst zakończenia nerwowe gruczołowe.

---