Jelito grube

artykuł lek. med. Marcina Pustkowskiego 

Jelito grube rozpoczyna się od zastawki krętniczo-kątniczej, stanowiącej granicę z jelitem cienkim. Następnie dzieli się na jelito ślepe (kątnicę) wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę oraz odbytnicę z kanałem odbytowym. Jak wskazuje sama nazwa, jelito grube jest szersze od jelita cienkiego - w stanie rozkurczu osiąga średnicę 5-8 cm. Jest znacznie krótsze od jelita cienkiego, jego długość wynosi od 120 do 150 cm.

Jelito ślepe i wyrostek robaczkowy

Ten odcinek jelita grubego jest z jednej strony ślepo zakończony, podczas gdy drugi koniec przechodzi w okrężnicę wstępującą. Właśnie ta "ślepa" część jelita jest razem z wyrostkiem robaczkowym nazywana popularnie przez pacjentów "ślepą kiszką". Sam wyrostek jest to zwężona część jelita ślepego, o długości ok. 8-9 cm, która najczęściej zwiesza się swobodnie nad brzegiem miednicy mniejszej w dolnej części brzucha, tuż nad prawym podbrzuszem, choć może on umiejscowić się nietypowo, na przykład w stronę jelita cienkiego. Przy zapaleniu wyrostka jego położenie w jamie brzusznej ma istotne znaczenie dla prawidłowego rozpoznania i leczenia tej choroby. Wyrostek robaczkowy jest narządem szczątkowym, bez którego organizm ludzki może się obejść. Całe jelito ślepe ważniejszą funkcję pełni u zwierząt roślinożernych, które wykorzystują je do trawienia celulozy.

Okrężnica

Jest to następująca po jelicie ślepym i najdłuższa część jelita grubego (często z nim utożsamiana). Okrężnica dzieli się na 4 części: okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą. Część wstępująca biegnie po prawej stronie jamy brzusznej i rozciąga się od jelita ślepego aż do zgięcia prawego okrężnicy (obok wątroby), gdzie przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Ta część z kolei, zgodnie ze swoją nazwą, biegnie poprzecznie pod żołądkiem na drugą stronę ciała, gdzie przez zgięcie lewe okrężnicy (śledzionowe) przechodzi w okrężnicę zstępującą, biegnącą już po lewej stronie jamy brzusznej. Zanim okrężnica osiągnie odbytnicę, zatacza podwójną pętlę o kształcie poziomo ułożonej litery S, zwaną okrężnicą esowatą.

Cechą charakterystyczną budowy anatomicznej okrężnicy są taśmy i wypuklenia oraz fałdy półksiężycowate. Taśmy są to podłużne warstwy błony mięśniowej, które nie rozkładają się równomiernie na całym obwodzie, jak to ma miejsce w jelicie cienkim, ale tworzą skupienia. Ściany okrężnicy są pofałdowane: uwypuklenia na zewnątrz zwane są wypukleniami, a wpuklenia do światła jelita - fałdami półksiężycowatymi. Taśmy ciągną się równolegle do siebie na całej długości okrężnicy.

Błonę mięśniową (składającą się z warstwy podłużnej oraz warstwy okrężnej) pokrywa od zewnątrz błona surowicza, a od wewnątrz wyścieła błona śluzowa. W odróżnieniu od jelita cienkiego błona śluzowa nie ma fałdów okrężnych i kosmków jelitowych, ponieważ rolą jelita grubego nie jest wchłanianie pokarmów. W błonie śluzowej jelita grubego występuje za to więcej gruczołów jelitowych, które wydzielają znaczne ilości śluzu, będącego jednym ze składników kału.

Odbytnica

Odbytnica jest końcowym odcinkiem jelita grubego. Dzieli się na część miedniczną (błonę odbytnicy), położoną w miednicy mniejszej, oraz część odbytową (kanał odbytu). Obie części mają razem długość ok. 15-18 cm. Odbytnica różni się nieco od pozostałych części jelita grubego. Nie ma charakterystycznych dla okrężnicy taśm czy fałdów półksiężycowatych. Zamiast tego na błonie śluzowej możemy znaleźć nie spotykane gdzie indziej fałdy poprzeczne czy słupy odbytu. Ważnym elementem budowy ściany odbytnicy jest zwieracz wewnętrzny odbytu, który razem z położonym niżej zwieraczem zewnętrznym pełni ważną rolę w procesie oddawania stolca (defekacji).

Funkcje i metody badania

Główną funkcją jelita grubego jest tworzenie i wydalanie kału. Bezużyteczne resztki pokarmowe (wszystkie cenne składniki zostały już wchłonięte w jelicie cienkim) zostają zagęszczone i przetworzone przez znajdujące się tu bakterie. Ważnym składnikiem kału jest śluz wydzielany przez gruczoły jelitowe.

Przy podejrzeniu choroby jelita grubego nasze możliwości diagnostyczne są o wiele większe niż w przypadku jelita cienkiego. Nowoczesne metody endoskopowe pozwalają na bezpośrednie stwierdzenie zmian patologicznych za pomocą specjalnego instrumentu wprowadzonego przez odbyt do światła jelita. Wykonujący to badanie lekarz może na własne oczy zobaczyć, jak wygląda i zachowuje się nasze jelito grube. W zależności od miejsca i zasięgu badania wyróżniamy rektosigmoidoskopię, pozwalającą na zbadanie odbytnicy i końcowej części okrężnicy esowatej poprzez instrumentalne wziernikowanie, lub kolonoskopię umożliwiającą oglądanie całego jelita grubego za pomocą przyrządów optycznych ze światłem wewnętrznym. Pierwsze z tych badań jest mniej obciążające, może być wykonane w warunkach ambulatoryjnych. Kolonoskopia wymaga dużego doświadczenia badającego i jest bardziej obciążająca dla pacjenta. Tradycyjnym badaniem jest badanie rentgenowskie, polegające na wprowadzeniu do światła jelita kontrastu i wykonaniu zdjęć. Jest to cenna metoda uzupełniająca badania endoskopowe. Warto również wspomnieć o zbyt rzadko wykonywanym w naszym kraju prostym badaniu per rectum, czyli wyczuwaniu zmian patologicznych za pomocą palca wprowadzonego do odbytnicy. Znaczenie diagnostyczne mają również badania laboratoryjne krwi i kału, w tym badanie na obecność krwi utajonej.

W przeciwieństwie do jelita cienkiego choroby dotyczące tego odcinka przewodu pokarmowego są dosyć częste, bywają uciążliwe, a nawet niebezpieczne dla życia. Najczęstszymi chorobami jelita grubego są: żylaki odbytu (tzw. hemoroidy), uchyłki okrężnicy (szczególnie esowatej), zapalenie wyrostka robaczkowego, niedrożność, polipy, nowotwory złośliwe (rak). Częstym schorzeniem jest również zespół jelita drażliwego, zaburzenia dotyczące czynności jelita występujące przeważnie u młodych kobiet. Rzadziej w naszym kraju występują choroby zapalne jelit: choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego.