Rozwój historyczny liberalizmu w Polsce.

W Polsce liberalizm był zawsze prądem słabo zakorzenionym. Kwestionowano nawet jego samodzielne istnienie. Był jedynym wielkim nurtem współczesności, który aż prawie do końca XX w. nie posiadał swojej nazwy. Przyczyny tej jego słabości były różne:

1. Narodził się w zachodniej Europie jako sprzeciw wobec absolutyzmu, a jego głównym celem było osłabienie władzy monarszej na korzyść społeczeństwa obywatelskiego.

2. Liberalizm europejski był związany ściśle z „trzecim stanem” (mieszczaństwem i gospodarczymi interesami handlu i przemysłu), natomiast struktura społeczeństwa polskiego była aż do ponad XX w. szlachecko-chłopska oraz agrarna. Do tego mieszczaństwo w Polsce było w przeważającej części niepolskie (np. Żydzi).

3. Przez cały XIX w. Polska istniała jako suwerenny podmiot państw politycznych. W związku z tym na pierwszy plan we wszystkich obozach wysuwała się kwestia niepodległości, lub przynajmniej swobód narodowych.

W epoce stanisławowskiej. 1764 – 1795

Liberalizm ekonomiczny – w postaci fizjokratyzmu, którego główną ideą było przekonanie o wyłącznej produkcyjności ziemi, przynoszącej „czyste zyski”. Stąd wynika jego popularność w rolniczej Polsce.

Idee polityczne liberałów z Europy Zachodniej, te umiarkowane (J. Locke, Monteskiusz) i te radykalne (Rousseau) pomimo, że były znane Polakom wcześniej, przyjęły się dopiero w czasie formowania się nowych obozów politycznych, w okresie Sejmu Czteroletniego (1788-92), obradującego w czasie rewolucji francuskiej, której przebieg miał wpływ na kształtowanie się podziałów w Polsce. Wyrysowały się takie 3 orientacje występujące w liberalizmie europejskim (oraz politycznym) jak:

Liberalizm arystokratyczny – jego wyznawcy to np. Ignacy hr. Potocki (nieformalny lider Stronnictwa Patriotycznego), Stanisław Małachowski (marszałek Sejmu Wielkiego), Szczęsny hr. Potocki (antagonista i współtwórca kampanii targowickiej).

Liberalizm mieszczański – reprezentowany przez Stanisława Staszica (nie podejmował on rozważań z chrześcijaństwem, oraz ponieważ zdawał sobie sprawę ze słabości warstwy mieszczańskiej – opowiadał się za jej sojuszem ze średnią i drobną szlachtą).

Liberalizm radykalny - przeciwstawny do liberalizmu arystokratycznego, przejawiał się w ideologii i działaniach. Reprezentowany przez tzn. polskich jakobinów (Hugo Kołłątaj, działacze tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej). Ich radykalizm wzrastał sukcesywnie do „postępów” rewolucji we Francji, osiągając kulminację podczas insurekcji kościuszkowskiej. D nich wyszła koncepcja „monarchizmu ludowego”.

W epoce porozbiorowej 1975-1918

Okres Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego zaznaczył się intensywnym rozwojem liberalnej myśli ekonomicznej, przyjmującej teorie twórców tzw. klasycznej ekonomii politycznej, uprawiających raczej leseferyzm w umiarkowanej wersji Adama Smitha. Najbardziej oryginalny wkład do myśli ekonomicznej polskiego liberalizmu wniósł autor teorii „fizyki społecznej” – Józef Supiński.

W tej samej epoce szerzył się w Polsce antyklerykalny wolterianizm. Jego najbardziej wpływową postacią był Stanisław Kostka Potocki.

W liberalizmie politycznym w 1818r. pojawił się liberalizm arystokratyczny , który był nową, wyraźniejszą doktrynalnie formą od poprzedniego liberalizmu arystokratycznego. Ten wzorował się na teorii Benjamina Constanta o monarchii konstytucyjnej i królewskiej „władzy pośredniczącej” Wiernymi przedstawicielami tej doktryny byli „kaliszanie – bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy.

Największe znaczenie dla świadomości i kultury polskiej miały wątki liberalne w polskim romantyzmie. W tym czasie dominowały pierwiastki narodowe i religijne. Ten romantyczny liberalizm w połączeniu z tradycjonalizmem, katolicyzmem, mesjanizmem zaznaczył się przede wszystkim w pracach A. Mickiewicza.

Historiografię w duchu liberalizmu romantycznego, akcentującego rolę „mas ludowych” uprawiał Joachim Lelewel. Jednak największą postacią romantycznego liberalizmu narodowego był Maurycy Mochancki (który pod koniec życia na emigracji, zbliżył się do A. Czartoryskiego). Nurt ten był tak charakterystyczny dla polskiej myśli, że przetrwał nawet do epoki popowstańczej.

Najbardziej typowa w XIXw. dla Europy Zachodniej forma liberalizmu:

- liberalizm mieszczański (przechodzący w demoliberalizm)– w Polsce poważnie znaczenie miał w epoce popowstańczej. Jego pełną manifestacją był tzw. pozytywizm warszawski, posiadający 2 nurty:

1. radykalny – zwalczający wrogą postawę w stosunku do religii manifestujący swój wolterianizm (Wolter w stuletnią rocznicę swojej śmierci), - redaktor „Prawdy” Aleksander Świętochowski i historyk literatury Piotr Chmielowski.

2. umiarkowany – zbliżający się do liberalizmu konserwatywnego, - ks. Franciszek Krupiński, oraz ostrożny ewolucjonista – Bolesław Prus.

Liberałowie mieszczańscy, jako sformalizowana i dysponująca własnym organem prasowym frakcja polityczna, zaistnieli po 1880r. w cieszącym się autonomią zaborze austriackim.

W Kongresówce po 1904r. wyłonił się wyraźnie lewicowy nurt liberalizmu w postaci demokracji postępowej (tzw. pedecji – pod patronem Świętochowskiego – wydającego „Humanistę Polskiego”), to np. Związek Postępowo –Demokratyczny, Polska Partia Postępowa, Polskie Zjednoczenie Postępowe (one wszystkie miałby bardzo wąską, mieszczańsko-inteligencką bazę społeczną i odgrywały marginalną rolę w porównaniu z nurtem narodowym i socjalistycznym. Głównymi organami „pedecji” były „Wolne Słowo” Leo Belmonda i „Myśl Niepodległa” Andrzeja Niemojowskiego.

Świętochowski i Niemojowski byli propagatorami antysemityzmu postępowego – wymierzony w nieasymilujących się i „nieoświeconych mas żydostwa religijnego. Jednak zrażeni brakiem porozumienia swoich intencji, zerwali z progresywizmem i zbliżyli się do Narodowej Demokracji.

W opozycji do pozytywizmu i progresywizmu uformowała się pierwsza polska grupa liberalizmu konserwatywnego, którą od 1882r. tworzyli publicyści petersburskiego tygodnika „Kraj”. Jego przedstawiciele (Erazm Pilz, Włodzimierz Spasowicz), stojąc na gruncie państwowości rosyjskiej, dążyli do ugody z Rosją, dającej Polakom możliwość swobodnego życia kulturalnego im społecznego. Jednocześnie zwalczali radykalny demokratyzm, socjalizm i nacjonalizm.

Stworzony po 1893 r. nurt narodowo-demokratyczny od początku oddzielał się od liberalizmu i akceptował demokratyzację społeczną.

W II Rzeczypospolitej 1918 -1945

W odrodzonej Polsce liberalizm pozostawał nadal siłą marginalną. Ani lewica, ani prawica nie były w stanie stworzyć samodzielnego ruchu politycznego, tylko zajmowały miejsca na obrzeżach innych ugrupowań.

Liberałowie prawicowi mieli swoje nisze zarówno w „starej” endecji (ostro krytykowanej przez młode pokolenie) jak i w ugrupowaniach konserwatywnych, które też nie były w stanie prowadzić samodzielnej akcji politycznych. Podobieństwo liberalizmu konserwatywnego do umiarkowanego było tak duże, że trudno nawet było znaleźć różnice między konserwatywnym liberałem Adamem Krzyżanowskim a liberalnym konserwatystą Stanisławem Estreicherem.

Słabość wpływów politycznych liberalizmu prawicowego kontrastowała z jego powaznym dorobkiem intelektualnym zwłaszcza w dwóch dziedzinach:

Ekonomii – dzięki osiągnięciom broniącej zasad ekonomii wolnorynkowej szkoły krakowskiej (Włodzimierz Czerkawski, Adam Krzyżanowski, Adam Heydel), szkoły poznańskiej (Edward Taylor)

Socjologii kultury – reprezentowaną przede wszystkim przez Floriana Znanieckiego – marzącego o arystokratyzacji demokracji, wroga bolszewickiej ochlokracji.

O wiele większy wpływ na realne życie polityczne II RP mieli liberałowie lewicowi („postępowcy”), którzy pomimo tego, że nie byli w stanie utworzyć samodzielnego rządu to po przewrocie majowym 1926 utworzyli tzw. lewicę sanacyjną (jeden z głównych segmentów piłsudczykowskiego obozu władzy) czyli bardziej elitarny Klub Pracy, skupiający radykalną inteligencję i bardziej masowy Związek Naprawy Rzeczpospolitej wojewody Michała Grażyńskiego. Apogeum tego nurtu przypada na okres tzw. bartlowania, czyli 3 gabinetów (1926-30).

Znaczną rolę liberałowie lewicowi odgrywali w życiu naukowym i kulturalnym.

W okresie PRL 1945 - 1989

W czasie instalowania przez okupantów sowieckich rządów komunistycznych w Polsce istotną rolę w neutralizowaniu oporu sił patriotycznych, zaproszony przez Stalina na konferencję moskiewską, która miała wyłonić Rząd Jedności Narodowej, lewicowy demoliberał Henryk Kołodziejski. W okresie międzywojennym pełnił rolę dyrektora Biblioteki Sejmowej i w jego gabinecie toczyły się decydujące rozmowy na temat składu rządów.

W kraju podczas obowiązywania „socjalizmu realnego”, prawicowo-liberalny styl myślenia podtrzymywał Stefan Kisielewski. Do konserwatywnego liberalizmu nawiązywali Wojciech Karpiński oraz Marcin Król (oni byli redaktorami pisma „Res Publica”)

W podziemiu nurt liberalizmu antykomunistycznego, a jednocześnie neoliberalnego poglądach gospodarczych reprezentowała Liberalno-Demokratyczna Partia „Niepodległość” (Piotr Majchrzak, Jacek Kwieciński, Józef Darski). Równie radykalny antysocjalizm głosił konserwatywno-libertariański Ruch Polityki Realnej ( Janusz Korwin-Mikke, Stanisław Michalkiweicz). Idee gospodarczego neoliberalizmu absorbował także Ruch Młodej Polski. Szczególnie mocny akcent na wolność ekonomiczną jako drogę do wyzwolenia także politycznego, kładło Krakowskie Towarzystwo Przemysłowe założone przez Mirosława Dzielskiego, a w ślad za nim powstające licznie towarzystwa gospodarcze i ogólnopolskie - Akcja Gospodarcza.

W III Rzeczpospolitej

Na skutek przemian politycznych i świadomościowych po 1989r. pozycja liberalizmu w Polsce uzyskała niespotykaną dotąd jakość. Po raz pierwszy w historii zaczął on występować jawnie pod swoją nazwą. Nawet zapanowała moda na przyznawanie się do niego. Jednak z drugiej strony stał się on także obiektem ostrej krytyki.

Jednocześnie spore zamieszanie dotyczące liberalizmu we współczesnej Polsce ma źródło we wzajemnym występowaniu i nakładaniu się jego dwóch, niekoniecznie spójnych znaczeń.

W pierwszym znaczeniu liberalizm odnosi się do sfery gospodarczej, a do politycznej, ideowej i moralno-obyczajowej – tylko w tych wypadkach, w których zgłasza roszczenie do urządzania tych sfer życia na konkurencyjnych, „rynkowych” zasadach. Jest to ogół zainteresowany sferą ekonomii – neoliberalizm gospodarczy.

Pierwszymi ośrodkami neoliberalizmu w Polsce były Centrum im. Adama Smitha w Warszawie oraz gdański Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Jednak powszechnie kojarzonym symbolem polityki gospodarczej neoliberalizmu – szczególnie rygorystycznego monetaryzmu – stała się działalność Leszka Balcerowicza. Również liberałowie gdańscy (Jan Szomburg, Janusz Lewnadowski) odstąpili od koncepcji „prywatyzacji kuponowej” na rzecz pseudoprywatyzacji w postaci Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Formacja ta po wchłonięciu Kongresu przez Unię Demokratyczną, z którą połączyła się Unia Wolności, wyodrębniła się ponownie w 2001 pod nazwą Platformy Obywatelskiej (Donald Tusk, Zyta Gilowska, Jan Maria Rokita)

Drugie obiegowe w Polsce współczesnej znaczenie terminu liberalizm odnosi się do sfery politycznej i moralno-obyczajowej, a przejawia się w postaci liberalizmu lewicowego -wybitnie agresywnego w stosunku do tradycji cywilizacji łacińskiej i tradycji narodowej. Ponadto kwestionuje podstawowe normy prawa naturalnego poprzez wspieranie dążeń do legalizacji działań przeciwko życiu – aborcja, eutanazja; propaguje wszelkie antyspołeczne ideologie a także posiada poczucie „misji” polegającej na nieustannej reedukacji społeczeństwa polskiego, które ich zdaniem jest zagrożeniem społeczeństwa otwartego przez choroby takie jak antysemityzm, ksenofobia i nietolerancja). Swój wykładnik politycznego nurt liberalno-lewicowy ma w formacji PZPR, które od 1976 występowało jako KOR, a w III RP przybierało kolejno nazwy: Ruch Obywatelski – Akcja Demokratyczna, Unia Demokratyczna i Unia Wolności (Tadeusz Mazowiecki, Bronisław Geremek).