TEMAT 25 – OŚWIECENIE

WIEK FILOZOFÓW

Kształtował się zespół idei nastawionych krytycznie wobec ustroju feudalne­go, uprzywilejowanej pozycji szlachty i duchowieństwa, bowiem zwolennicy nowego nurtu wywodzili się głównie ze wzbogaconego mieszczaństwa. Ludzie oświecenia stali się bardziej sceptyczni, krytyczni wobec dotychczaso­wych autorytetów i tradycji, a jednocześnie propo­nowali nowe rozwiązania ustrojowe, społeczne i kulturowe. Za najsłynniejszego myśliciela epoki oświecenia uznawany jest Francuz François Marie Arouet zwany Wolterem, żyjący w latach 1694-1778. Cieszył się on olbrzymią sławą i dużymi wpływami, dlatego też nazywano go królem filozofów.

ROZWÓJ NAUKI

W XVIII w. dominował racjonalizm, znany z prac wielkiego myśliciela poprzedniego stulecia - Kartezjusza. Odmien­ny pogląd reprezentowali empiryści. John Locke (1631-1704) w eseju Roz­ważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690 r.) gło­sił, że umysł w chwili narodzin człowieka stanowi „niezapisaną tablicę" . Nowatorskie poglądy głosili Irlandczyk biskup George Berkeley (1685-1753) oraz Szkot David Hume (1711-1776). Empirystą był też najwybitniejszy naukowiec epoki, Isaac Newton (1642-1727). Do wielkich uczonych epoki oświecenia należał też szwedzki lekarz i botanik Karol Linneusz (1707-1778). Twórcą nowoczesnej chemii był Antoine Lavoisier (1743-1794). To samo prawo sformułował nieza­leżnie Rosjanin Michaił Łomonosow (1711-1765). Elektryczność i związane z nią zjawiska badał Beniamin Franklin (1706-1790), który w połowie XVIII w. wynalazł piorunochron. Encyklopedia, czyli słownik rozumo­wany nauk, sztuk i rzemiosł nad dziełem tym pracowało ok. 130 uczonych skupionych wokół Denisa Diderota i Jeana d'Alemberta.

KRYZYS RELIGII

Popularny stał się deizm, czyli kierunek filozoficzno-teologiczny, według którego Bóg, stworzywszy świat i ustanowiwszy prawa, przestał ingerować w jego losy. Deistą był np. encyklopedysta Diderot. Całko­wite zaprzeczenie istnienia Boga nazywane jest ateizmem. Deiści zwalczali takie poglądy.

EDUKACJA

Dotychczasowy system szkolnictwa krytykował m.in. John Locke. O szkolnictwie wypowiadał się też Jean Jacques Rousseau. Prekursorem wprowadzenia obligatoryjnej edukacji na poziomie podstawowym był król wielonarodowych Prus Fryderyk II. Zaczęły się pojawiać nowe szkoły średnie zwane rycerskimi. We Francji powstała Szkoła Budowy Dróg i Mostów, a w Brunszwiku Szkoła Górnicza.

FILOZOFIA POLITYCZNA OŚWIECENIA

W okresie oświecenia stworzono koncepcję społecznych praw naturalnych. Zaliczono do nich wolność osobistą, równość wobec prawa, a także nienaruszalność majątku prywatnego. Zasadę panowania monarchów z łaski bożej zastąpiła w oświeceniu idea umowy społecznej. Charles de Montesquieu, zwany Monteskiuszem, w swoich dziełach Listy perskie i O duchu praw uznał za najlepszy ustrój parlamentarną monarchię angielską. Analizując brytyjską formę rządu, sformułował zasadę trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Część filozofów popierała oświecony absolutyzm. Ich zdaniem, monarcha oświecony, kierując się wiedzą, powinien przeprowadzać reformy mające na celu poprawę bytu wszystkich mieszkańców państwa.

LITERATURA

Literatura klasycyzmu stawiała sobie ambitne cele wychowawcze i peł­niła funkcję edukacyjną. Najświetniejsza epoka francuskiego pisarstwa - była zwycięstwem ideałów klasycyzmu, którego doktrynę sformułował Nicolas Boileau - Despréaux w dziele Sztuka rymotwórcza (1674). Do dzieł klasycystycznych oświecenia należą komedie Francuzów, Pierre'a de Marivaux, kontynuującego trady­cje Moliera i Pierre'a Beaumarchais autora Cyrulika sewilskiego i Wesela Figara, które do dziś są doskonale znane jako libretta oper Mozarta i Rossiniego. W Anglii w drugiej połowie XVII w. tworzyli dwaj wielcy pi­sarze, Jonathan Swift, autor Podróży Guliwera (1726), oraz Daniel Defoe, twórca Robinsona Crusoe (1719). W Niemczech pierwsze dzieło epickie oparte na wzorcach starożytnych stworzył Friedrich Gottlieb Klopstock. Była to Mesjada powstająca w latach 1748-1772. Literatura sentymentalna koncentrowała się na ukazywaniu wewnętrznego, często skomplikowanego i pełnego sprzeczności życia człowieka. Termin „sentymentalizm" zrodził się dzięki powieści Podróż sentymentalna angielskiego pisarza Laurence'a Sterne'a. Sentymentalistą, oprócz Sterne'a, był także Rousseau. Wytworna, subtelna, nakierowana głównie na rozrywkę była natomiast literatura rokokowa. Pisali najczęściej krótkie wierszowane utwory.

SZTUKA

Na początku XVIII w. we Francji, po śmierci Ludwika XIV, narodził się w sztuce nowy styl - ro­koko. Popularna stała się porcelana, której produkcję uruchomiono najpierw w Saksonii. Zmianie uległ też stosunek do higieny. W wykwintnych wnętrzach pojawiły się łazienki i porcelanowe wanny. Twórcy sięgnęli do wzorów starożytnych, naśladując sztukę rzymską i grecką. Narodził się nowy kierunek w sztuce - klasycyzm. Klasycystyczne dzieła do złudzenia przypominały antyczne posągi. Jedynie rysy twarzy należały do osób pozujących artystom. Najwybitniejszych twórców klasycystycznych porównywano z Fidiaszem.