Etapy rozwoju mowy dziecka
W polskiej logopedii przyjęta jest periodyzacja rozwoju mowy. „Rozwój mowy (językowej sprawności systemowej) trwa kilka lat i w jego przebiegu wyodrębnia się pewne okresy. Według Leona Kaczmarka (1966) podział ten opiera się na rozwoju formy wypowiedzi dziecka. Czas trwania owych okresów przedstawia się następująco:
Etap przygotowawczy (3. -9. miesiąc życia płodowego):
- 4. m. ż. płodowego -odczuwanie zjawisk rytmicznych,
-5. - 6. m. ż. płodowego -odczuwanie bodźców akustycznych,
- 6. - 7. m. ż płodowego - ssanie palca i płacz,
- 6. – 9. m. ż. płodowego -zatrzymywanie się w pamięci głosu matki.
1. Okres melodii (do 1. roku życia dziecka), zwany również okresem sygnałów i apeli:
-głużenie (jako forma ćwiczeń artykulacyjnych),
-gaworzenie (jako forma ćwiczeń słuchowych i artykulacyjnych).
Pod koniec tego okresu dziecko świadomie wypowiada kilka samogłosek: a, e, i, także spółgłosek- m, b, n, t, d, j.
2.Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego), trwa od 1. do 2. roku życia:
-prozodia (melodia i akcent, rytm),
-onomatopeje jako „obrazy akustyczne” zawierają pełną postać dźwiękową, elementy prozodyczne oraz głoski,
-dziecko posługuje się wszystkimi samogłoskami ustnymi: i, y, e, a, o, u, kolejnymi spółgłoskami: p, b, p’, m, t, d, n, ń, ś, k’,
-często występuje zamiana k na t, np. tot zamiast kot, rzadziej t na k, np. kaka zamiast tata,
-charakterystyczne jest upraszczanie grup spółgłoskowych do jednej spółgłoski zwartej. Często pomijane są spółgłoski na początku i końcu wypowiadanych słów.
3. Okres zdania (sygnału dwuklasowego) to 2.-3. rok życia dziecka, okres sygnału dwuklasowego:
-znaczny postęp w rozwoju mowy,
-samogłoski: dziecko wypowiada często wszystkie samogłoski,
- dziecko w tym okresie utrwala i przyswaja:
spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone p, b, p’, b’, m, m’
spółgłoski wargowo-zębowe twarde i zmiękczone f, w, f’, w’
spółgłoski środkowojęzykowe ś, ć, dź, ń;
spółgłoski tylnojęzykowe zwarte twarde i zmiękczone k, g, k’, g’
spółgłoskę szczelinową ch
spółgłoski przedniojęzykowe zębowe twarde t, d
spółgłoski przedniojęzykowe półotwarte: n, l, l’
półsamogłoski: ł, j
sporadycznie pojawia się przedniojęzykowe: s, z, c, dz, a nawet dziąsłowe: sz, ż. cz, dż
w dalszym ciągu dziecko upraszcza grupy spółgłoskowe na początku, w środku i na końcu wypowiadanych słów
występuje też często zjawisko zwane hiperpoprawnością.
4. Okres swoistej mowy dziecięcej (3. - 7. roku życia):
-najczęściej dziecko zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu głoskowego języka polskiego,
-utrwalone zostają szeregi: ciszący (ś, ź, ć, dź), syczący (s, z, c, dz), szumiący (sz, ż, cz, dż oraz głoska r.
5. Okres opanowania podstaw języka (7. - 10. rok życia):
-bogactwo słownika biernego i czynnego,
-rozwój fleksji i składni [Dittfeld 2006, s.86-87].
Trzy okresy (2. 3. 4.) tworzą etap k s z t a ł o w a n i a m o w y, kończący się opanowaniem umiejętności budowania gramatycznie poprawnych zdań.
Od 3. do 7. roku życia trwa etap r o z w o j u m o w y, czyli doskonalenia jej pod każdym względem (fonetycznym, leksykalnym, gramatycznym itd.). Natomiast rozwój sprawności komunikacyjnej, uwarunkowanej rozwojem wszystkich sprawności językowych zarówno systemowej, jak i społecznej, sytuacyjnej i pragmatycznej trwa znacznie dłużej (zob. Grabias 1997 b) [Jastrzębowska 2003, t.1., s. 356- 357].
„ Badania porównawcze opanowania języka przez dzieci w różnych kulturach, prowadzone przez D. Slobina, wskazują na uniwersalny przebieg rozwoju mowy niezależnie od języka, jakim posługuje się dziecko. Podstawą procesu tworzenia reguł produkcji mowy jest rozwój poznawczy (Slobin 1980). Uniwersalne fazy w rozwoju języka to (por. Kurcz 1992, 66):
-faza przedjęzykowa - 1. rok życia,
-faza wypowiedzi jednowyrazowych – od 10 do 20 miesiąca życia,
-faza wypowiedzi dwuwyrazowych – koniec 2 roku życia,
-faza opanowania podstaw języka - 3 rok życia [Ligęza 2003, t.1., s. 289].
Jak pisze P. Łobacz [2005, s. 264], „ opracowywane profile artykulacyjne rozwoju wymowy dzieci w wieku od 2 do 7 lat mogą stanowić jedynie ogólne ramy orientacyjne normatywnego rozwoju systemu fonologicznego w ontogenezie języka. W przypadku języka polskiego szczególnie istotne są mechanizmy percepcji i nabywania sprawności artykulacyjnej kilkuelementowych połączeń spółgłoskowych. Pierwsze próby wymowy połączeń spółgłoskowych obserwowane są już w drugim roku życia dziecka, ale ich zasadniczy rozwój przypada dopiero na wiek 5-7 lat. U starszych dzieci przedszkolnych istotną rolę w rozwoju językowym odgrywa świadomość fonologiczna, przygotowująca do opanowania umiejętności czytania i pisania”.
Należy zaznaczyć, że etapy typowego rozwoju mowy dziecka nie dotyczą całej populacji wiekowej. Należy mieć świadomość różnic indywidualnych i zindywidualizowanego tempa rozwoju mowy u różnych dzieci [por. Dittfeld 2006, s. 87]. Wpływają na to różne czynniki. Ważny jest rozwój psychoruchowy dziecka.
Rozwój psychoruchowy
„Rozwój mowy zależy od ogólnego rozwoju psychofizycznego dziecka, od jego właściwości psychicznych i fizycznych, a także od czynników zewnętrznych (warunków środowiskowych). R o z w ó j p s y c h o m o t o r y c z n y jest procesem (ciągiem) zmian progresywnych, w którym motoryka jest ściśle powiązana z psychiką, czyli z całokształtem czynności poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych (Spionek 1969). Oznacza to, że proces nabywania zdolności językowych jest ściśle związany z rozwojem procesów orientacyjno-poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych oraz wykonawczych. Czynności te służą regulacji stosunków człowieka z otoczeniem (…). Kształtowanie i rozwój mowy zależy więc od rozwoju umysłowego, motorycznego, od poziomu funkcji spostrzeżeniowych, uwagi, pamięci, a nawet od rozwoju emocjonalnego. Zaburzenia któregokolwiek z wymienionych procesów może prowadzić do zaburzeń rozwoju mowy (…) [Jastrzębowska 2003, t.1., s 358].
„Prawie każde zaburzenie rozwoju psychoruchowego może opóźniać moment pojawienia się pierwszych słów, zdań, wpływać na rozwój zasobu leksykalnego, artykulacji czy przyswajania sobie przez dziecko reguł gramatycznych. Większość dzieci z określonymi deficytami rozwojowymi – tj. z nieprawidłowo rozwijającym się lub uszkodzonym ośrodkowym układem nerwowym, niedosłyszących i głuchych, opóźnionych lub upośledzonych umysłowo, z deficytami strukturalnymi w obrębie aparatu wykonawczego mowy, z zaburzeniami rozwoju emocjonalnego, społecznego czy z rozległymi zaburzeniami rozwojowymi – wykazuje rożne formy zaburzeń rozwoju mowy [Jastrzębowska 2003, t.1., s. 358].
Okres przedszkolny
Na okres przedszkolny przypada etap rozwoju mowy określany jako:
-okres swoistej mowy dziecięcej (3. - 7. roku życia):
-najczęściej dziecko zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu głoskowego języka polskiego.
„Na podstawie wyników badań przekrojowych za pomocą testu artykulacyjnego (norm stenowych) należy przyjąć, że rozwój umiejętności artykulacyjnych przedszkolaków można podzielić na dwa etapy. Pierwszy z nich trwa do około piątego roku życia i dotyczy młodszych dzieci przedszkolnych, drugi związany jest z rozwojem językowym starszych dzieci przedszkolnych i kończy się wraz z osiągnięciem wieku szkolnego (por. Krajna 1998; Krajna, Bryndal 1999). Podział ten dotyczy głównie nabywania i doskonalenia artykulacji spółgłosek i w badaniach rozwojowych nie został jeszcze powszechnie przyjęty. Jego adekwatność potwierdzają również badania świadomości fonologicznej (…) [Łobacz 2005, s. 250].
Wymowa samogłosek przez dzieci przedszkolne
„W stosunku do wielu języków zakłada się, że u dziecka w wieku trzech lat zakończony zostaje etap opanowania artykulacji samogłosek (…). Przekrojowe badania testowe potwierdziły w odniesieniu do polskiego języka tę tezę (…) [Łobacz 2005, s. 250-251]. Na podstawie masowych badań odsłuchowych Sołtys -Chmielowicz (1998) stwierdziła, że odstępstwa od normatywnej wymowy dzieci w wieku od 3 do 5 lat są nieliczne, natomiast badania fonetyczno-akustyczne (Łobacz 1996a, Jęziorska 1998), przeprowadzone wśród dzieci w wieku od 3 do 7 lat, wykazały, że polskie samogłoski ustne są realizowane przez dzieci przedszkolne na ogół poprawnie (wyraźniejsze odstępstwa stwierdzono u trzylatków) (…)” [por. Łobacz 2005, s. 251]. Nieprawidłowe artykulacje samogłosek polegają przede wszystkim na substytucji. Najczęściej brakującą samogłoską jest e, zastępowaną przez a, rzadziej w miejscu o pojawia się a, zamiast u jest o [por. Sołtys –Chmielowicz 2008, s.127].
Najnowsze badania nad artykulacją samogłosek nosowych ę, ą wśród dzieci przedszkolnych wykazały silną w mowie dzieci tendencję do ich denazalizacji (odnosowienia) [Bryndal 2002; za: Krajna 2002, s. 35]. Zmiany ilościowo-jakościowe w realizacji „nosowości” najczęściej manifestują się poprzez pominięcie rezonansu nosowego danej samogłoski i wyartykułowanie jej odpowiednio jako o lub e oraz przez realizację rezonansu nosowego w postaci określonej spółgłoski nosowej: n, m, n-tylnojęzykowe. To ostatnie zjawisko odnotowano jako częstsze dla wszystkich grup wiekowych [por. Krajna 2002, s.35]. „Wady mogą polegać na wymowie bez rezonansu nosowego, może być też nosowość rozłożona (czasem podobnie jak w gwarach). Dzieci mówią więc: ksioska, ksiołśka, ksiońska ‘książka’, a także: ido, idoł, idom ‘idą’ [Sołtys –Chmielowicz 2008, s. 130].
Wynika to nie tylko z trudności artykulacyjnych, ale także z bardzo złożonych i nie zawsze konsekwentnie realizowanych przez dorosłych użytkowników języka prawideł poprawnej wymowy tych samogłosek (por. np. Wierzchowska 1971; Zarębina 1976; Milewski, Kamińska 1995) [za: Łobacz 2005, s. 251]. (…) zjawisko denazalizacji tych samogłosek występuje coraz powszechniej w wymowie dorosłych użytkowników języka, także w wymowie osób specjalnie przygotowywanych do poprawnego i wyrazistego mówienia (por. Nowakowski 1997) [za: Krajna 2002, s. 35; por. Dunaj 2006, s.163].
Wymowa spółgłosek przez dzieci przedszkolne
Przyswojenie elementów systemu fonologicznego następuje wcześniej niż zakończenie procesów doskonalenia ich artykulacji (…). Jest to zgodne także z badaniami M. Lipowskiej (2001), która wykazała, że rozwojowe wady wymowy nie mają wpływu na kształtowanie się świadomości fonologicznej [por. Łobacz 2005, s. 254].
Wymowa dzieci trzyletnich
Dziecko trzyletnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne, jak i nosowe (a, o, e, u, i, y, ę, ą), chociaż w wymowie jego mogą występować odstępstwa. Powinno wymawiać spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone p, b, p’, b’, m, m’; spółgłoski wargowo-zębowe twarde i zmiękczone f, w, f’, w’; spółgłoski środkowojęzykowe ś, ź, ć, dź, ń; spółgłoski tylnojęzykowe zwarte twarde i zmiękczone k, g, k’, g’ oraz szczelinową twardą i zmiękczoną ch, ch’; spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe t, d, n; spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe l, l’; półsamogłoski: ł, j. Mowę dziecka trzyletniego cechuje jeszcze zmiękczanie spółgłosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, które są często wymawiane jak ś, ź, ć, dź; głoska r może być wymawiana jak j lub l, zamiast f występuje ch i odwrotnie. Grupy spółgłoskowe są uproszczone, tak w nagłosie, jak i w śródgłosie wyrazu, brak wyraźnych końcówek w wyrazach [za: Demel 1987, s.24].
Wymowa dzieci czteroletnich
Do wad rozwojowych dzieci czteroletnich należy zastępowanie głosek szumiących sz, ż, cz, dż głoskami syczącymi s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź. Sporo jest w mowie dzieci w tym wieku błędów wynikających z nadgorliwości (hiperpoprawności), np. szowa, zamiast sowa, szok, zamiast sok. Utrwalają się głoski s, z, c, dz. Część dzieci nie wymawia jeszcze głoski r. Opóźnienie jej nie powinno jeszcze niepokoić. Opanowanie tej głoski jest dla dziecka tak wielkim sukcesem, że skupiając się nad tą zdobyczą często jej nadużywa, wymawiając np. rarka zamiast lalka, mreko zamiast mleko. W tym wieku jeszcze stosunkowo mało dzieci posiada wymowę zupełnie zrozumiałą. Grupy spółgłoskowe nadal są upraszczane [Rocławski 1981, s. 115; Demel 1987, s. 25].
Wymowa dzieci pięcioletnich
Według opinii T. Bartkowskiej i innych badaczy normalnie rozwijające się zdrowe dziecko opanowuje poprawną wymowę około 5. roku życia. Mowa dziecka jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dż, które pojawiły się w 4. roku życia, zaczynają się ustalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą jeszcze być wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r powinna być już wymawiana, ale często pojawia się w tym okresie Pojawiające się odchylenia od normy wymagają pracy nauczyciela [Rocławski 1981, s. 116].. Grupy spółgłoskowe jeszcze są upraszczane . „U niektórych dzieci w wieku 5-6 lat może w ogóle nie być praktycznie grup spółgłoskowych, albo realizują one tylko pewną ich część. Zwykle towarzyszy temu opóźnienie w zakresie artykulacji o charakterze substytucji [Sołtys-Chmielowicz 2008, s. 138].
B. Rocławski podnosi fakt, że ani T. Bartkowska, ani H. Mystkowska nie wypowiadają się na temat wymowy samogłosek nosowych w wygłosie. Często dzieci w tym wieku mają jeszcze wymowę, gdzie wygłosowe ą zastępowane jest grupą głoskową –om. Niekiedy słyszy się też grupę –oł. „Nauczyciel pracujący w szkole wiejskiej, szczególnie na terenach gwarowych, spotyka znacznie więcej zaburzeń. Wiele z nich ma podłoże gwarowe” [Rocławski 1981, s. 116, Demel 1987, s. 25].
Wymowa sześcioletnich
„U 6-latków mowa powinna już być opanowana pod względem dźwiękowym. Zaburzeń jest w tym okresie sporo. „Wśród dzieci sześcioletnich, tj. takich, które ukończyły już szósty rok życia, ale nie osiągnęły jeszcze siedmiu lat, 20% posiada niewykształconą wymowę. Zazwyczaj jest to paralalia (tzw. wymowa zastępcza) głosek sz, ż, cz, dż” [Bartkowska 1968, s. 4; za Kania 2001, s. 156]. Substytutami tych głosek są najbliższe artykulacyjnie i akustycznie elementy systemu fonetycznego, tj. głoski s, z, c, dz [Kania 2001, s. 155]. Powinna już być opanowana głoska r. Zdarzają się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych.
Z badań logopedycznych J. T. Kani, przeprowadzonych w klasie sześciolatków w 1969 roku wynika, że można wskazać dzieci wykazujące wady wymowy, które mają charakter rozwojowy i są przejawem nie zakończonego procesu kształtowania się wymowy (dyslalia fizjologiczna). Ten rodzaj wad wymowy nie nasuwa poważnych obaw o powodzenie w nauce szkolnej. Zdarzają się jednak wypadki, w których należy liczyć się z konsekwencjami postaci zaburzeń pisania ze słuchu, jeśli nie nastąpi rychła poprawa wymowy. Dzieci wykazujące te zaburzenia powinny być objęte szczególną troską przez nauczyciela mimo prowadzonej z dzieckiem pracy terapeutycznej przez logopedę. J. T. Kania [2001, s. 168] podkreśla, że wszystkie dzieci posiadające odstępstwa w fonetyce winny być poddane ćwiczeniom logopedycznym niezależnie od wpływu wady na powodzenie szkolne.
Inną grupę z trudnościami w nauce należy upatrywać wśród dzieci, które nie są w stanie dokonać analizy dźwiękowej najprostszych wyrazów. Należy szczególnie zwrócić uwagę na dzieci, które wykazują rozwojowe wady wymowy i jednocześnie mają trudności w analizie dźwiękowej wyrazów. Dzieci te w przyszłości mieć będą znaczne trudności w pisaniu ze słuchu. J. T. Kania wskazał także dzieci z zaburzeniami mowy, ale bez trudności w analizie dźwiękowej wyrazów. Jak podaje badacz, wysunięte hipotezy w pełni zostały potwierdzone przez praktykę szkolną.
„Proces nabywania językowej sprawności systemowej trwa do 6-7 roku życia. Zniekształcenia wynikające z nieukończonego rozwoju mowy nie są wadami mowy. Dziecko stopniowo przyswaja sobie słownictwo, formy gramatyczne i wymowę poszczególnych głosek i –zanim je opanuje- jego wymowa przechodzi przez różne stadia” [Jastrzębowska 2003, s. 361].
Okres szkolny
Z punktu widzenia obowiązku szkolnego bardzo ważny jest w rozwoju mowy dziecka:
- okres opanowania podstaw języka (7. - 10. rok życia):
Dziecko w klasie pierwszej
Powinno być przygotowane do opanowania kodu pisanego (czytania i pisania). Powinien je charakteryzować ukończony rozwój mowy. „Dziecko rozpoczynające w wieku 7 lat naukę w szkole powinno poprawnie wymawiać wyrazy ze słownika dziecka siedmioletniego [Rocławski 1981, s. 116-117 ]. „Spotykane w tym okresie zaburzenia w wymowie głosek najczęściej nie wyleczonymi wadami wymowy lub błędami uwarunkowanymi środowiskowo. Wady i błędy wymowy mają duży wpływ na nauczanie pisania. Nauka pisania i czytania bez wyuczenia poprawnej wymowy jest marnowaniem wysiłku ucznia i nauczyciela” [Rocławski 1981, s. 117]. „Istnieje ścisły związek między zaburzeniami mowy a wynikami w nauce. Potwierdza ten stan rzeczy wielu badaczy. Nieusuwanie zaburzeń mowy może prowadzić do opóźnień w rozwoju umysłowym dziecka” [ Rocławski 1981].
„Zaburzenia mowy polegające na substytucji ujawniają się przede wszystkim w nauczaniu początkowym. W związku z zaburzeniami słuchu fonematycznego nasilają się kłopoty z nauką czytania i pisania- obserwuje się wówczas odbicie wad wymowy w piśmie [Sołtys –Chmielowicz 2005, s. 440].
Jak pisze J. T. Kania, „Nauczyciel musi realizować program nauczania z dziećmi, które w większości nie opanowały jeszcze wymowy wszystkich dźwięków lub też z dziećmi, które mimo przyswojenia artykulacji mają jeszcze trudności z właściwym stosowaniem tych dźwięków w wyrazach (,,,). Można więc z całą odpowiedzialnością twierdzić, że w pierwszej, a u niektórych dzieci jeszcze w drugiej klasie szkoły podstawowej zachodzi proces kształtowania wymowy. Wyjątkowo zdarza się, że wady wymowy (formalnie rzecz biorąc zjawiska o charakterze rozwojowym) towarzyszą pracy nauczyciela przez cały okres propedeutyczny [Kania 2001, s. 168].
Problem dziecka w wieku 6 lat a obowiązek szkolny
„Obecnie panuje przekonanie, że wszystkie osoby przejawiające odstępstwa w nabywaniu systemu fonologicznego powinny być poddane ćwiczeniom logopedycznym z uwagi na możliwość wystąpienia trudności szkolnych. Jest to spowodowane obniżaniem wieku rozpoczynania przez dzieci systematycznej edukacji, a zwłaszcza podejmowania nauki czytania i pisania zanim umiejętność poprawnego wypowiadania wszystkich dźwięków zostanie w pełni wykształcona.
Wyniki najnowszych badań łączą braki w zakresie językowego i metajęzykowego funkcjonowania na poziomie fonologicznym z powstawaniem trudności w opanowaniu czytania i pisania (por. G. Krasowicz, 1992a i 1992 b, 1994; G.Krasowicz-Kupis, 1999; M. Bogdanowicz, 2002). Dzieci nieosiągające gotowości w tym zakresie, a opanowanie artykulacji jest jednym z jej wymiarów, powinny być poddawane odpowiednim zabiegom stymulującym. Stąd rodzi się potrzeba ćwiczeń logopedycznych stosowanych także wobec tych, u których występują jedynie wady wymowy o charakterze rozwojowym. Jeżeli zjawisko odstępstwa rozwojowego utrzymuje się powyżej 5. roku życia, konieczna jest konsultacja logopedyczna w celu ustalenia, czy jest to zjawisko ustępujące czy utrzymujące się” [Słodownik –Rycaj 2007, s. 163].