Etapy rozwoju mowy dziecka

Rozwój mowy możemy podzielić na cztery okresy.
I okres - melodii trwa od urodzenia do 1 roku życia. Pierwszy krzyk dziecka jest oznaką jego życiowej aktywności, ale również potwierdzeniem funkcjonowania narządów mowy. Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku.

Matka dość szybko uczy się odczytywać potrzeby dziecka po rodzaju krzyku. Może on sygnalizować dyskomfort spowodowany mokrą pieluszką, głód, zmęczenie, przegrzanie, ból a także pragnienie kontaktu z matką. W miarę nabywania doświadczeń dziecko zaczyna kojarzyć krzyk z przywołaniem bliskiej osoby, a w ten sposób opanowuje pierwszą formę komunikowania się ze światem dorosłych.

W 2 - 3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki o przypadkowym miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonologicznym języka. Brzmią jak gli, tli, kli, gla, bli, ebw itp. Głużenie u dzieci jest oznaką dobrego samopoczucia, początkowo ma charakter samorzutny a następnie pojawia się już jako reakcja na widok bliskiej osoby.

Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć, czyli powtarzać dźwięki zasłyszane z otoczenia. Jest to duży krok na drodze rozwoju mowy. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma - ma..., ba - ba..., ta - ta..., la - la... Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. Gaworzenie dostarcza dziecku nowych wrażeń słuchowych, dzięki którym przekonuje się, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie odpowiednich dźwięków.

Trzecia faza okresu melodii pojawiająca się około 10 miesiąca życia to echolalia. W okresie tym dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów. Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów: mama, tata, baba, lala. Umiejętność tą zdobywa dziecko około 1 roku życia. W słowniku dziecka możemy już zaobserwować samogłoski a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski m., p, b, t, d.

II okres - wyrazu przypada na drugi rok życia dziecka. Burzliwy rozwój ruchowy dziecka w tym czasie pozwala na intensywne poznawanie otaczającego świata, nazywanie interesujących go przedmiotów i odkrywanie ich cech. Maluch rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć (mówimy wtedy o słowniku biernym). W okresie tym obok istniejących już samogłosek w mowie dziecka doskonali się artykulacja spółgłosek: m., p, b, m., t, d, n, k, ś, ć czasem ź, dź. Pozostałe głoski zastępowane są łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą (np. miś - mi, daj - da, jeszcze - esce, zobacz - ać, kwiaty - katy, pomidor - midol).

III okres - zdania, przypada między drugim a trzecim rokiem życia. Jest to czas budowania zdań. Początkowo są to zdania proste, złożone z dwóch lub trzech wyrazów i stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero-pięcio wyrazowe. Charakterystycznym zjawiskiem w tym czasie jest,, poprawianie" mowy dorosłych, którzy chcąc przypodobać się dziecku mówią do niego spieszczoną mową. Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów znanych dziecku, co jest wyraźnym symptomem rozwoju słuchu fonematycznego.

Dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać wszystkich głosek, ale słyszy błędy w wypowiedzi i poprawia ją: ne eka, a eka - nie mówi się zeka, tylko rzeka. W tym okresie wypowiada już prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l oraz samogłoski ustne a, o, u, e, y, i, a czasem nosowe: ą, ę. Pod koniec tego okresu pojawia się s, z, c, dz, które wcześniej były zastępowane przez ś, ź, ć, dź. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych. Zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach, bywają zastępowane głoskami łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Mowa dziecka staje się zrozumiała już nie tylko dla najbliższego otoczenia.

IV okres - swoistej mowy dziecięcej. Przypada na okres przedszkolny, a więc między trzecim a siódmym rokiem życia. W dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych, następuje dalszy rozwój artykulacyjny. 3-latek powinien już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, chociaż w wymowie może jeszcze zamieniać a-o, e-a, i-y. Powinien również wypowiadać spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. W tym wieku pojawiają się głoski s, z, c, dz. Chociaż dużo głosek umie już dziecko wypowiedzieć poprawnie w izolacji, w mowie potocznej zastępuje je łatwiejszymi. Najczęściej s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są zastępowane przez zmiękczone odpowiedniki: ś, ź, ć, dź; r wymawiane jest jako l bądź j, zamiast f występuje h.

Typowe zmiany językowe występujące u 3 latków (które mogą się utrzymywać jeszcze do 5 roku życia) to:

• opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (zupa pomidorowa = zupa midolowa, lokomotywa = komotywa, porasol = palas)

• przestawianie głosek (elementarz = emelemtasz, ławka = wałka)

• tworzenie nowych wyrazów na podstawie dwóch (zadzwonić + telefonować = zatelefonić)

• tworzenie nowych wyrazów na podstawie ich funkcji (żelazko = prasowaczka, fontanna = tryskawica, nabiorę na widelec =zawidelcuję)

Według badań przeprowadzonych przez T. Bartkowską zaledwie 2,9% dzieci w tym okresie mówi poprawnie w stosunku do właściwej formy mowy dorosłych.

Dziecko 4-letnie powinno już wymawiać w mowie potocznej s, z, c, dz. Często między 4 a 5 rokiem życia pojawia się głoska r, a jej opanowanie jest dla dziecka takim sukcesem, że nadużywa jej zamieniając l w r np. lalka = rarka, korale = korare. Jest to typowy objaw hiperpoprawności, z którego dziecko samoczynnie wyrasta. Głoski sz, ź, cz, dż są zastępowane przez s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź i jest to seplenienie fizjologiczne. Tylko 5% dzieci w tym wieku mówi całkiem poprawnie.

Mowa dziecka 5-letniego jest już właściwie zrozumiała. Pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż, chociaż w mowie potocznej mogą być jeszcze zamieniane na s, z, c, dz. Głoska r powinna być już wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Wg Bartkowskiej 37% dzieci 5-letnich nie wymawia jeszcze głosek najtrudniejszych: sz, ż, cz, dż oraz r. Jest to właściwy moment, aby wspomóc rozwój mowy poprzez ćwiczenia artykulacyjne. (link do ćwiczeń buzi i języka)

Dziecko 6-letnie powinno mieć już utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia. Jeśli rozwój mowy jest opóźniony należy niezwłocznie skontaktować się z logopedą.

Na podstawie książki G. Demelowej,, Elementy logopedii" opracowała mgr Agnieszka Horobik

Rozwój mowy dziecka

"...język jest oknem przez, które można oglądać życie mózgu."

( A. Balejko: Jak usuwać wady wymowy.)

Człowiek przychodzi na świat zupełnie bezradny. Przez pierwsze lata życia jest uzależniony od innych ludzi, to oni karmią go, dbają o higienę, bezpieczeństwo oraz zaspokajają wszelakiego rodzaju potrzeby.

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa aż do około 6 roku życia. Dopiero po tym długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę (dopuszcza się 6 miesięczne odchylenia od normy), może swobodnie konwersować i komunikować się z innymi.

Czym zatem jest mowa? T. Zaleski definiuje mowę jako: "...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy."

MOWA I JEJ SKŁADNIKI

Według L. Kaczmarka możemy rozpatrywać mowę w dwóch aspektach, a mianowicie z punktu widzenia indywidualnego i społecznego. „W aspekcie indywidualnym mowę traktuje jako "nadawanie i odbiór tekstu".” Tekst posiada tzw. treść, która jest zrozumiała dla rozmówcy tylko w momencie, gdy on posługuje się tym samym językiem.

Rys. 1 Składniki mowy ludzkiej (opracowanie własne)

MOWA

język mówienie tekst słowny odbiór (rozumienie)

Przyjrzyjmy się teraz definicjom powyższych terminów:

• j ę z y k - to dwuklasowy system (składnik mowy), który jest "wytworem" społecznym i abstrakcyjnym. System ten składa się z jednej strony z reguł, a z drugiej zaś, z wyrazów;

• m ó w i e n i e - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie z zasadami danego języka. Można określić je jako substancjalizację myśli. Mówienie możemy podzielić na: cerebrację (czyli budowanie wypowiedzi w myśli) i ruch narządów mowy;

• t e k s t s ł o w n y - to wytwór procesu mówienia. W tekście można wyróżnić:

1. treść - czyli informację, która została treściowo zorganizowana - tj. semantyczna struktura tekstu;

2. forma językowa - gramatyczna struktura tekstu,

3. substancja - czyli postać tekstu, która występuje w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, rytm, melodia - prozodia języka) i segmentalnej

(głoski, litery);

• o d b i ó r (rozumienie) - odczytanie tekstu słownego poprzez dekodowanie gramatycznej struktury języka.

Komunikacja stanie się możliwa tylko wówczas, gdy człowiek będzie posiadał

trzy kompetencje oraz sprawności. Kompetencje, to wiedza, która nie może pojawić się w umyśle bez określenia pewnych sprawności, sprawności zaś, to umiejętności, które nie pojawią się bez wcześniejszego nabycia kompetencji.

• Kompetencja językowa - to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka (bez jego świadomości), na temat budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań. O kompetencji tej decyduje zasób fonemów, który reguluje poprawność gramatyczną zdania oraz znajomość morfologicznych, morfonologicznych i reguł składniowych. Kompetencja językowa jest zatem znajomością systemu językowego.

• Kompetencja komunikacyjna - to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w grupie społecznej. Innymi słowy mówiąc to umiejętność zachowania się językowego w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto mówi, co mówi i do kogo mówi.

• Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka.

Warunkiem opanowania kompetencji komunikacyjnej, jak i kulturowej jest wcześniejsze dysponowanie odpowiednią kompetencja językową. Brak tychże kompetencji prowadzi do ograniczonych wypowiedzi, a nawet do niemoty.

O nabywaniu kompetencji i ich wykorzystaniu decydują odpowiednie sprawności biologiczne (percepcja słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne)

i komunikacyjne czynności umysłu (sprawność systemowa - budowa poprawnych zdań gramatycznych; sprawność komunikacyjna - umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych).

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE PRENATALNYM

„Nauka mówienia nie rozpoczyna się bynajmniej w momencie, gdy dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a nawet wcześniej, w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną wypowiadać słowa. Jest to najważniejsza sprawa, którą musimy sobie uświadomić, jeśli chcemy pomóc dziecku w nauce mówienia - zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie.” Dlatego należy rozmawiać ze swoim jeszcze nienarodzonym dzieckiem, ponieważ w życiu płodowym, przyswaja sobie ono elementy suprasegmentalne naszego języka (akcent, rytm, melodia, ton).

D. Kornas - Biela opisuje w swoim artykule, iż badania wykazały, że w 7 tygodniu życia mózg dziecka wysyła pierwsze impulsy, które koordynują funkcje niektórych organów. Wówczas tworzą się w mózgu pierwsze synapsy. W 23 dniu od poczęcia można zauważyć pierwsze nerwowe odruchy, zaś w 150 dniu tworzy się osłonka mielinowa w mózgu dziecka. W 6 miesiącu życia płodowego mózg jest już całkowicie ukształtowany i jego struktura się nie zmienia.

W 6 - 7 tygodniu zaczynają ze sobą współpracować mięśnie i nerwy. Swoją koordynację zaczynają od górnej wargi, wg D. Hookera, właśnie ona jest najbardziej czuła i podrażnienie jej powoduje zwrot szyi i tułowia. 12 tydzień to początek podciągania wargi i jest to wstępne stadium do rozwoju odruchu ssania. W 14 tygodniu swą pracę rozpoczynają mięśnie fonacyjne i oddechowe. W 17 tygodniu dziecko wyraźnie uwypukla i wysuwa wargi, w ten właśnie sposób ćwiczy odruch ssania. W miesiącu 3 ukształtowane są już struny głosowe i w tym momencie dziecko zdolne jest do płaczu. Od tego czasu dziecko połyka również wody płodowe, staje się wrażliwe na smak i odczuwa uczucie głodu. 13 tydzień przynosi ze sobą spontaniczne ruchy klatki piersiowej, które są próbą oddychania. Badania J. C. Grimwade'a wykazały iż w 6 miesiącu płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz, dzięki temu dziecko przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy już w łonie matki.

Tab. 1 Schemat prenatalnego rozwoju mowy (opracowanie własne)

WIEK DZIECKA (w łonie matki)	PRENATALNY ROZWÓJ MOWY
7 tydzień	zaczynają pracować połączenia mięśniowo nerwowe; najbardziej aktywna jest górna warga;
12 tydzień	- podciąganie i podnoszenie górnej wargi;
14 tydzień	- pracują mięśnie fonacyjne i oddechowe;
17 tydzień	uwypuklanie i wysuwanie warg do przodu; stopniowe ssanie;
3 miesiąc	ukształtowane struny głosowe gotowość do płaczu; pierwsze połykanie wód płodowych; wrażliwość zmysłu smaku; pierwsze uczucie głodu; spontaniczne ruchy klatki piersiowej;
6 miesiąc	dziecko dobrze słyszy dźwięki z otoczenia;

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE POSTNATALNYM

Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się. „Predyspozycja ta to jak gdyby nie zapisana karta w mózgu niemowlęcia, którą otoczenia musi wypełnić. Jak to uczyni, tak mówić będzie dziecko.”

Według L. Kaczmarka rozwój mowy w okresie postnatalny można podzielić na cztery etapy:

• okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),

• okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),

• okres zdania (od 2 do 3 roku życia),

• okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego.

W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone.

G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli, kli, tli.

Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego.

Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).

Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia.

Tab. 2 Zależności między rozwojem mowy i rozwoju fizycznego (opracowanie własne)

FAZA GŁUŻENIA

FAZA GAWORZENIA

OKRES WYRAZU

Umiejętność unoszenia głowy

Umiejętność siadania

Pozycja pionowa, wstawanie

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.

Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo - dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.

Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.

Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” - które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym.

Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja).

Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.

Autorzy określają, iż rozwój mowy trawa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy.

Według M. Cohena rozwój mowy można podzielić na następujące etapy:

1. pojawienie się pierwszych form kontaktu z otoczeniem, które przypadają na 9 - 10 miesiąc życia i charakteryzują się pomrukami, mlaskami i występowaniem słów typu: mama, tata;

2. zwielokrotnienie form kontaktu i etap ten pojawia się w 14 - 18 miesiącu życia, wówczas słowa staja się zrozumiałe dla otoczenia;

3. pojawienie się elementów wiążących, to jest 18 miesiąc życia i liczba słów w tym okresie wzrasta do 200;

4. ukazanie się form gramatycznych.

„Badanie pierwszych etapów rozwoju mowy dziecka - od pierwszych prób

porozumiewania się aż do nabycia właściwej struktury gramatycznej języka ojczystego - wykazuje, że rozwój ten jest związany ze stopniowym rozwojem naśladownictwa, analizy i rozumienia stosunków rzeczywistości.” Ważnym czynnikiem w rozwoju mowy jest także poziom umysłowy dziecka, ale także poziom kulturalny środowiska, w którym się wychowuje, zwłaszcza środowiska rodzinnego.

W publikacji A. Jurkowskiego przedstawiony jest rozwój mowy według C. W. Valentine'a, który składa się z następujących elementów:

1. „spontaniczne wyrażanie odczuć i pragnień;

2. spontaniczne głużenie i gaworzenie oraz ćwiczenie wydawania dźwięków;

3. naśladowanie dźwięków i ćwiczenie się w ich wydawaniu;

4. kojarzenie dźwięków słyszanych z odczuciami, przedmiotami widzianymi lub ogólnymi sytuacjami i relacjami;

5. kojarzenie dźwięków wydawanych przez samo niemowlę z reakcjami innych osób.”

M. Przetacznik - Gierowska pisze w swej książce, że wiek niemowlęcy to okres

przygotowawczy w rozwoju mowy. Od 2 miesiąca życia dziecko różnicuje krzyk, a matka wie, czego brakuje jej dziecku. W następnych miesiącach pojawia się głużenie, czyli różnego rodzaju piski, mlaski, pomruki, a także dźwięki artykułowane. Niemowlę wytwarza samonaśladownictwo, a dźwięki te są odruchowe, wrodzone. Autorka podkreśla także, iż gruchanie pojawia się również u dzieci głuchych.

Następna faza to gaworzenie, dziecko wydaje dźwięki złożone ze zlepek samogłosek i spółgłosek np.: pa, ba, ma, la. Okres ten przypisuje ona na trzeci kwartał życia.

Okres przedjęzykowy przypada na 10 miesiąc życia, dziecko chętnie naśladuje dźwięki wypowiadane przez dorosłych, rozumie proste słowa i zwroty językowe. Pod koniec 1 roku życia, dziecko wymachuje ręką na słowa "pa, pa", klaska w ręce gdy słyszy piosenkę "kosi - kosi". Rozwija się tu także słuch fonematyczny.

Przełom pierwszego i drugiego roku życia przynosi wraz z sobą pierwsze słowa typu: mama, tata, baba, to, tu, daj itp. Okres ten charakteryzuje się jednak ściśle tym iż mowa jest związana z sytuacją. Jedno słowo może mieć wiele znaczeń, które zależy od sytuacji.

Irena Styczek prezentuje następującą tablicę, przedstawiającą rozwój mowy dziecka:

Tab. 3 Rozwój mowy dziecka (w oparciu o I. Styczek)

ARTYKULACJA	ROZUMIENIE
2 miesiąc: głużenie, 3 miesiąc: okres intonacji, 8 miesiąc: gaworzenie, 10 miesiąc: sylaby da, pa, na;	Okres przedmowny: 7 miesiąc: rozumienie pewnych wyrazów, 9 miesiąc: rozumienie znaku językowego: 1 wyrazu;
1 rok: słowo: mama 15 miesiąc: 5 wyrazów, 18 miesiąc: 8 - 10 wyrazów, 21 miesiąc 20 wyrazów;	- rozumie 3 lub więcej wyrazów;
2 lata: wypowiedzi dwuwyrazowe - 1 zdanie;	500 - 1000 wyrazów;
3 lata: pojawiają się czasowniki, mowa dziecinna, używa 100 - 200 wyrazów, potrafi użyć słowa "ja";	1000 - 18000 słów, rozróżnianie barw i ich nazw,
4 lata, odmienia czasowniki, nieopanowane w pełni używanie nazw kolorów;	1500 - 2000 wyrazów
5 lat, zespół uproszczeń fonematycznych, język poprawny;	2000 - 2600 wyrazów;

Źródło: Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

F.H. Allport przedstawił dosyć interesujący schemat, przedstawiający w jaki sposób dźwięki gaworzenia zostają skojarzone z mową dorosłych, a następnie z konkretną rzeczą. Według tego autora rozwój nawyków językowych dziecka można podzielić na 4 etapy.

Etap I - małe dziecko przypadkowo artykułuje sylabę, a utrwalą się ona poprzez reakcję okrężną (jest to gaworzenie). Polega to na tym, iż słyszy ono własną reakcję słowną, np. "da", impuls ten jest doprowadzany do mózgu, następnie drogami nerwowymi do mięśni związanych z artykulacją tej konkretnej sylaby. Dziecko po raz kolejny powtarza sylabę, co powoduje powstawanie ciągów: "da da da".

Etap II - w tym etapie bardzo ważna role odgrywają osoby trzecie. Dorosły mówi do dziecka słowo brzmieniowo podobne do tego, które dziecko już wypowiada. Powoduje to pobudzenie słuchowe i w efekcie słowną reakcję dziecka. Dziecko reaguje na usłyszany dźwięk jak najbardziej podobną reakcją wokalną, jaką jest w ogóle samo zdolne wyemitować. Allport podaje przykłady zaczerpnięte z języka angielskiego: matka mówi "doll" (lalka), a dziecko odpowiada "da", natomiast gdy matka mówi "box" (pudełko) to dziecko odpowiada "ba".

Etap III - w etapie tym dziecko kojarzy już elementy artykulacyjne, słyszane w mowie dorosłych, z przedmiotami. Ustalają się związki między przedmiotami, np. lalką, a słowami, w tym wypadku "da".

Ostatni etap IV charakteryzuje się wytworzona już reakcja warunkową. Dziecko nie potrzebuje już słownej stymulacji, wystarczy mu konkretna rzecz, aby wywołać reakcję dźwiękową.

Z czasem dźwięki artykułowane przez dziecko kształtują się i są coraz to bardziej zbliżone do fonetycznego ich brzmienia. Upodobanie się dźwięków trwa jakiś czas. Długość jego zależy od różnych czynników takich jak: rozwój narządów artykulacyjnych, słuch oraz warunków środowiskowych.

W artykule tym zaprezentowałam wiele teorii różnych autorów dotyczących rozwoju mowy dziecka. Nie możemy zapomnieć, iż cały proces rozwoju człowieka przebiega w otoczeniu społecznym. To, w jaki sposób potrafi on funkcjonować w społeczeństwie w dużej mierze zależy od wpływu środowiska rodzinnego. To właśnie rodzice wprowadzają dziecko w tajniki komunikacji międzyludzkiej i dzięki nim potrafi ono opanować tą niezmiernie trudną sztukę. Nie wolno zapomnieć nam o fakcie, iż nie wystarczy tutaj sama genetyka i biologia.

Etapy kształtowania i rozwoju mowy

"Mowa to czynność złożona, w której realizację - poza sferą słuchową - zaangażowanych jest wiele struktur mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów anatomicznych i funkcjonalnych biorących bezpośredni udział w odbiorze i nadawaniu mowy".

                                                                                                                      H. Nartowska

        Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa tej umiejętności w ciągu całego swojego życia  w kontaktach z ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka jest podstawą w kształtowaniu  i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu poznaje otaczający je świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia oraz przeżycia. Kształtowanie się mowy dziecka ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno - emocjonalnym. Częste kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.

Tempo przyswojenia przez dziecko mowy i języka ojczystego jest różne. Pierwsze wyrazy pojawiają się w pierwszym lub drugim roku życia, ale w niektórych przypadkach rozwój ten może być opóźniony.
 
Rozwój mowy i języka ma charakter etapowy. Przykład periodyzacji rozwoju jest podany przez L. Kaczmarka.1 Autor wyróżnił następujące etapy kształtowania się i rozwoju mowy:

• Okres przygotowawczy (wstępny lub zerowy) . Obejmuje on przedział "wieku" od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie u mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne i rozpoczyna się ich funkcjonowanie.

• Okres melodii (0 - 1 roku życia). W tym okresie pojawia się:

• głużenie - u dzieci zdrowych trwa w 2 - 3 miesiącu życia, a u dzieci    upośledzonych w 4 - 13 miesiącu życia.

• gaworzenie - u dzieci w normie - w drugim półroczu życia, a u dzieci upośledzonych - w zależności od poziomu rozwoju psychofizycznego, może ono wystąpić nawet między 7 - 6 rokiem życia, to jest wtedy, kiedy ich rozwój umysłowy odpowiada wiekowi inteligencji w przedziale od 4 - 11 miesiąca. 

• Okres zdania (sygnału dwuklasowego). U dzieci zdrowych obejmuje trzeci rok życia (tu widać ogromny postęp w rozwoju mowy), a u dzieci upośledzonych okres ten wyraźnie się wydłuża - (4 - 13,5 rok życia). W tym przypadku ważny jest wiek inteligencji, ponieważ wraz jego wzrostem rośnie zdolność wypowiadania coraz to dłuższych  zdań.

 

                                                                                                                                                                       

• Okres wyrazu (1 -2 rok życia). U dzieci w normie obejmuje drugi rok życia, natomiast u dzieci upośledzonych okres ten przypada na czas 18 miesiąca do 10 roku życia.

Etapy w kształtowaniu mowy obrazuje tabela 1.

 

Okresy rozwoju dziecka	Okres kształtowania mowy	Dźwięki	Słownictwo		forma wypowiedzi
Okres prenatalny	Etap przygotowawczy         0 - 9 miesiąca życia płodowego	Rozwój mózgu oraz narządów mowy ( nadawania i odbioru)
Okres niemowlęcy	Okres melodii      (sygnału apelu)   0 - 1 roku życia - głużenie -  gaworzenie - echolachia	a e i m b p d t		- krzyk,                 - płacz
Okres poniemowlęcy	Okres wyrazu                           (sygnału jednoklasowego) 1- 2 rok życia	o u a e y p b m t d n l k ś ć		Wypowiedzenia: - jednoczłonowe - wyraz- zdanie - pseudozdanie
		Okres zdania (sygnału dwuklasowego) 2 -3 rok życia	a o u e y ę ą p b m w f p b m w f s z c t d n i r ś ź ć k g x s z c   ń	800- 1500 wyrazów:   -rzeczowniki  -czasowniki      -przymiotniki         -liczebniki         -przyimki         -spójniki         -zaimki   -przysłówki	- wypowiedzenia dwuczłonowe  - zdanie z podmiotem        i  orzeczeniem  - zdania: oznajmujące,   rozkazujące,   pytające,   wykrzyknikowe
Okres przedszkolny	Okres swoistej mowy dziecięcej                                            ( swoistych form językowych) 3 - 7 rok życia	s z c   r     wymowa opanowana	3500 a nawet 7000 wyrazów               (w zależności od środowiska wychowawczego)	Pełna umiejętność budowania wypowiedzi     i posługiwania się formami, które obowiązują.

 

 

Kształtowanie się i rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo jest zwykle opóźniony niż u dzieci w normie rozwojowej. Sygnalizowany jest przez późniejsze pojawienie się gaworzenia, pojawienie się pierwszych słów, ubogi zasób słownictwa, opóźnienie w zakresie gramatycznej budowy zdań, artykulacji głosek, itp.
Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Do przyczyn zewnętrznych zalicza się:

•  oddziaływanie wychowawcze środowiska, np.: słabe zainteresowanie się dzieckiem i jego potrzebami;

• pozbawienie dziecka kontaktu z matką;

• nadmiar wzorców językowych, których dziecko nie jest w stanie opanować.

       
                                                                                              
                   

Wśród przyczyn wewnętrznych można wyróżnić:

• zaburzenie słuchu;

• upośledzenie umysłowe;

• organiczne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN);

• zaburzenia metabolizmu (wadliwa przemiana materii wymiernie blokująca działanie na rozwój komórek nerwowych, istotnych dla procesu rozwoju mowy).

Mniej ważnymi przyczynami mogą być:

• wady narządów głosowo - artykulacyjnych (rozszczepy podniebienia i warg );

• wady budowy krtani;

• sama czynność mówienia, zależna od precyzyjnych ruchów mięśni oddechowo - głosowo - artykulacyjnych.

                                   

 

Opóźnienie rozwoju mowy niesie za sobą niekorzystne następstwa, a mianowicie:

• brak odpowiedniej do potrzeb dziecka stymulacji ogólnego rozwoju, co prowadzić może do upośledzenia umysłowego;

• zaburzenie w zachowaniu oraz jąkanie.

Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy zaczynają mówić około 3 lub 4 roku życia, ich artykulacja jest na ogół słaba. Muszą być one pod stałą kontrolą i opieką foniatry lub logopedy, oczywiście przy wydatnej współpracy rodziców.              

Zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo


"Zaburzenia mowy są pewnym odstępstwem od ustalonej przez zwyczaj społecznej normy i polega na tym , że albo nie umiemy właściwie zbudować wypowiedzi, albo też jej percypować''.

Innym terminem pochodnym jest wada wymowy. Termin ten stosowany jest do określania wadliwych realizacji fonemów, odbiegających  od ustalonej przez tradycje normy. Wada wymowy dotyczy zaburzeń dźwiękowej strony wypowiedzi (elizje, zniekształcenia głosek , substytucje, itp.)
U dzieci upośledzonych umysłowo występują takie same zaburzenia mowy co u pełnosprawnych i zdrowych, lecz są "bardziej złożone i nawarstwione". A. Szuniewicz pisze, że "kiedy różne rodzaje wad są ze sobą sprzężone to mowa jest zupełnie zniekształcona. Zdaniem autorki, im upośledzenie głębsze, tym wada wymowy jest na ogół cięższa, bardziej skomplikowana i trudniejsza do usunięcia".  Należy więc postawić pytanie: co jest przyczyną tych wad?

Liczne nieprawidłowości w rodzaju mowy u upośledzonych umysłowo spowodowane są uszkodzeniami neurologicznymi tych układów, których prawidłowa budowa i funkcjonowanie decyduje o normalnym rozwoju mowy. Najpoważniejsze przyczyny wad wymowy to choroby przebyte we wczesnym dzieciństwie (np.: zapalenie opon mózgowych), wadliwa budowa narządów mowy oraz zaniedbania środowiska. Mowa jest wzorem, według którego kontaktuje się mowa małego dziecka.
W logopedii spotyka się różne klasyfikacje wad i zaburzeń mowy. Zaburzenia mowy mogą być rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: etiologii i symptomatologii (objawy). Te oparte na kryterium etiologicznym i patomechanizmach, mają na celu ustalenie źródła powstawania nieprawidłowości utrudniających porozumiewanie się.

 

J. Styczek wyróżnia zaburzenia pochodzenia:

• egzogenne (zewnątrzpochodne - środowiskowe, wywołane przez czynniki społeczne);

• endogenne ( wewnątrzpochodne, o złożonej często patogenezie i trudnych do ustaleń patomechanizmach). 

                                                                                                                                                             

Autorka wymienia następujące rodzaje wad wymowy, są to:

• dysglosja - spowodowana wadą zgryzu, rozszczepem podniebienia lub innymi nieprawidłowościami w budowie narządów artykulacyjnych;

• dysglosja audiogenna - spowodowana upośledzeniem słuchu (głuchota, niedosłuch);

• dysatria - powstaje na skutek uszkodzenia dróg nerwowych wywołujących zaburzenia inerwacji mięśni biorących udział w procesie mowy;

• dyslalia - opóźnienie w przyswajaniu języka i mowy na skutek opóźnionego kształcenia pewnych struktur mózgowych;

• afazja - spowodowana uszkodzeniem tych obszarów kory mózgowej, które aktywnie uczestniczą w procesie mowy;

• jąkanie;

• wady funkcjonalne (mutyzm, bradylalia, tachylalia);

• oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym.                                               

 

 

Bardziej rozbudowaną klasyfikację zaburzeń mowy opracował L. Kaczmarek. Klasyfikacja  ta uwzględnia nie tylko objawy, ale i przyczyny powstałych zaburzeń. Zdaniem autora punktem wyjścia do ustalenia rodzaju zaburzeń jest wypowiedź, a przede wszystkim treść, forma językowa i substancja foniczna. W następstwie tego, daje się wyróżnić zniekształcenia treści, formy językowej oraz substancji fonicznej w obu płaszczyznach: suprasegmentarnej i segmentalnej.
Zniekształcenia treści obejmują zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji, brak logiki w budowanych tekstach oraz zaburzenia ukierunkowania w myśleniu. Mogą być spowodowane chorobami psychicznymi i epilepsją, chorobami naczyniowymi mózgu. Mają one  związek z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu języka oraz ze zniekształceniami substancji graficznej.
Zniekształcenia w zakresie formy językowej obejmuje pierwotny brak mówienia i rozumienia, czasem również utratę obu tych zdolności przy nabytych uszkodzeniach mózgu, np.:

• afazja - utrata zdolności budowania tekstów słownych;

• agramatyzm - budowanie wypowiedzi z samych symboli bez uwzględnienia reguł gramatycznych;

• przejęzyczenia - pomyłka w wypowiedzi słownej i pisanej.

Zaburzenia substancji obejmują nieprawidłowości zarówno w płaszczyźnie suprasegmentalnej, przejawiające się w płynności wypowiedzi np.: jąkanie, tachylalia, bradylalia, giełkot, zaburzenia głosu (afonia, dysfonia, fonasteria, rynolalia, utrata lub zatracenie zdolności postrzegania i odtwarzania układów rytmicznych), jak w płaszczyźnie segmentalnej, powodujące różnorodne wady artykulacyjne (wady wymowy).
U jednostek upośledzonych umysłowo często występuje niedorozwój mowy. Powstaje on na ogół na tle ogólnego niedorozwoju dziecka, a więc fizycznego i niedorozwoju umysłowego. Niedorozwój mowy jest tym głębszy, im głębszy jest niedorozwój umysłowy. W niedorozwoju umysłowym głębokim opanowanie mowy waha się w granicach od niemocy do zdolności wypowiadania kilku słów. W niedorozwoju znacznym mowa opiera się na zdaniach prostych lub składa się z wyrazów wspomaganych gestami. Słownictwo dzieci z diagnozą znacznej i umiarkowanej niepełnosprawności jest na ogół bardzo ubogie. W niedorozwoju umiarkowanym występuje zwolnione tempo rozwoju mowy. Natomiast w niedorozwoju lekkim wypowiedzi są ubogie pod względem leksykalnym - przeważa w nich słownictwo bierne. Dzieci młodzież mają trudność w przyswajaniu słownictwa i bezsensownym rozumieniu wypowiedzi.

U dzieci z normą intelektualną, mowa jest ośrodkiem pośredniczącym w procesie rozwoju myślenia i wyobraźni. Dzięki niej, łatwiej orientuje się w nowych sytuacjach, a poprzez słowa rozwiązują zadania. Natomiast dzieciom upośledzonym umysłowo, mowa pomaga jedynie przy najprostszych zadaniach. Dlatego też nieopanowanie mowy wraz z prawami rozwojowymi osłabia wyuczone reakcje spostrzeżeniowo - ruchowe.
Ocena rozwoju mowy i jej zaburzeń u dzieci upośledzonych jest trudna. Korekta wad wymowy zależy od wczesnej diagnozy oraz intensywnej i właściwie organizowanej pomocy logopedycznej przy współudziale rodziców i nauczyciela. Kształtowanie się mowy dzieci upośledzonych jest procesem znacznie wolniejszym niż dzieci w normie intelektualnej. Praca ta wymaga od logopedy rzetelności, systematyczności, a przede wszystkim umiejętności postępowania z dzieckiem, o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Literatura:
G. Tkaczyk (1998): Rehabilitacja mowy u dzieci upośledzonych umysłowym - studium przypadku, "Logopedia",
L.Kaczmarek (1975): Korekcyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, Logopedia,
J. Styczek (1979): Logopedia, PWN, Warszawa.

Rozwój mowy dziecka

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną , dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia , a przede wszystkim od matki, drogą naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane przez nią nazwy przedmiotów, znajdujących się w otoczeniu dziecka, zostawiają słuchowe ślady w jego mózgu. Rozwój mowy trwa kilka lat i w jego przebiegu wyodrębniają się pewne okresy, w których czas trwania u dziecka normalnie rozwijającego się można określić w przybliżeniu w sposób następujący:
- - okres melodii- od urodzenia do 1 roku życia
- - okres wyrazu- od 1 do 2 roku życia
- - okres zdania - od 2 do 3 roku życia
- - okres swoistej mowy dziecięcej- od 3 do 7 roku życia
w pracy profilaktycznej i terapeutycznej na terenie przedszkola ważna jest znajomość rozwoju mowy przypadająca na okres zdania i okres swoistej mowy dziecięcej.
1. 1. Okres zdania / 2-3 rok życia
Mowa ulega doskonaleniu. Dziecko powinno wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Ze spółgłosek w tym okresie pojawiają się s, z, c, dz/ wcześniej zastępowane przez ś, ż, ć, dź , a czasem przez sz, ż, cz, dż/
Jednak dziecko ma dalej trudności , gdyż narządy mowne nie są jeszcze dostatecznie sprawne. Toteż głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi. Samogłoski mogą być wymawiane niewłaściwie. W sumie jednak mowa jest już zrozumiała nie tylko dla najbliższego otoczenia. Dziecko zaczyna mówić zdaniami dwu-, trzywyrazowymi. Są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe. Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, że dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć , choć samo nie potrafi jej prawidłowo wypowiedzieć.
2. 2. Okres swoistej mowy dziecięcej / 3- 7 r.ż. /
Dziecko zaczyna już odróżniać głoski: s z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Omawiany okres pokrywa się z pobytem dziecka w przedszkolu. Wymowę dziecka wstępującego do przedszkola charakteryzuje już duża umiejętność odtwarzania wszelkich elementów słowa.
Dziecko trzyletnie potrafi się już porozumieć z dorosłymi , chociaż mowa jego nie jest ukształtowana pod względem dźwiękowym. Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski tak ustne , jak i nosowe chociaż w wymowie jego mogą występować odstępstwa np. zamiana samogłosek : a-o, e-a, i-y. Jest to związane z niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. Powinno również wymawiać spółgłoski :
- - wargowe: twarde i zmiękczone / m, m', b, b', p, p' /
- - wargowo- zębowe : twarde i zmiękczone : / f, f', w, w'
- - środkowojęzykowe: ś, ż, ć, dź, ń, k', g', h'
- - tylnojęzykowe: k, g, h
- - przedniojęzykowo- zębowe: t, d, n
- - przedniojęzykowo- dziąsłowe : l, l'
- - półsamogłoski: ł, j
w tym wieku mogą się już pojawiać głoski przedniojęzykowo- zębowe: s, z. c. dz a czasem przedniojęzykowo- dziąsłowe: sz, ż , cz, dż.
Chociaż dużo głosek dziecko umie już wypowiedzieć poprawnie w izolacji i pod dyktando , jednak w mowie spontanicznej są one zamieniane na łatwiejszą pod względem artykulacyjnym
Mowę dziecka 3- letniego cechuje:
-zmiękczanie głosek: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż
- - /r/ może być wymawiane jak - j lub l.
- - Zamiast- f- występuje -h- i odwrotnie
- - Grupy spółgłoskowe są upraszczane tak w nagłosie , jak i w śródgłosie wyrazu , brak wyraźnych końcówek w wyrazach.
Mowa dziecka 4- letniego będzie się już różniła pod względem dźwiękowym. Utrwalają się takie głoski jak: s, z, c, dz; dziecko nie powinno już wymawiać ich jak ś, ź, ć, dź . Pojawia się głoska -r- , choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić. Głoski sz, ż, cz, dż zastępowane są przez s, z, c, dz / seplenienie fizjologiczne /. Grupy spółgłoskowe są jeszcze upraszczane.
Mowa dziecka 5- letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dż , które się pojawiły w 4 r.ż. zaczynają się ustalać . dziecko potrafi poprawnie je powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być wymawiane jak s, z, c, dz.
Głoska -r- powinna być już wymawiana. Grupy spółgłoskowe jeszcze są upraszczane, zarówno w nagłosie wyrazu , jak i śródgłosie wyrazu.

Dojrzałość szkolna
Dziecko wstępujące do szkoły powinno mieć mowę w pełni uformowaną pod względem fonicznym, dysponować dużym już zasobem słownikowym i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki , gramatyki i składni. Powinno mówić nie tylko poprawnie i z sensem , ale też z właściwą intonacją / akcent, rytm, melodia mowy/.
Okres rozwoju mowy może przeciągać się u niektórych dzieci, tych zwłaszcza które w ogóle rozwijają się wolniej, niż inne. Jeżeli dziecko zaczęło mówić dopiero w 2-3 roku życia, to nie możemy wymagać aby w 6-7 roku rozwój mowy mógł być w pełni zakończony.
Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła itp. Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części aparatu artykulacyjnego potrzebny jest czas i aktywne ćwiczenia .
Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania , żucia. W ten sposób język przygotowuje się do wymowy głosek. Najtrudniejsze głoski sz, ż, cz, dż oraz r wymagają dodatkowych ruchów precyzyjnych, np. uniesienie języka, ruchy wibracyjne. Prawidłowa artykulacja głosek warunkuje rozwój mowy dziecka.
Opanowanie systemu językowego jest procesem trudnym i długotrwałym .człowiek przez całe życie doskonali tę sztukę. Podstawy posługiwania się językiem każdy człowiek zdobywa w okresie dzieciństwa. W tym czasie dziecko odkrywa relację zachodzącą pomiędzy słowem a jego znaczeniem. W procesie tym ważną rolę odgrywają osoby dorosłe.
Dziecko nie rodzi się ze znajomością określonego języka , ale z możliwością nauczenia się go. Rozwój ten możliwy jest tylko wtedy jeżeli spełnione są niezbędne do tego warunki - prawidłowa budowa anatomiczno- fizjologiczna oraz dostateczna stymulacja. Wzory zachowań językowych dziecko przyswaja sobie przez naśladowanie . podstawowa zasadą stymulacji mowy małego dziecka jest mówienie o rzeczach ,które dziecko aktualnie widzi , czuje lub o zjawiskach , w których aktualnie uczestniczy . takie sytuacje najkorzystniej wpływają na kształtowanie się mowy dziecka. Dzięki temu bogaci ono zarówno bierną jak i czynną stronę języka , która umożliwia mu zarówno rozumienie wypowiedzi kierowanych do niego oraz możliwość samodzielnego werbalizowania myśli . ważne jest, aby strona bierna i czynna języka rozwijały się harmonijnie.

Etapy rozwoju mowy dziecka

Proces rozwoju mowy przebiega etapami i trwa kilka lat. Zanim dziecko nauczy się wyrażać swoje myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, która kształtuje się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne. Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 - 6 lat.¹

W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:

• okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (0-1),

• okres wyrazu (1-2),

• okres zdania (2-3),

• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7).

Leon Karczmarek zwraca uwagę ponadto na etap przygotowawczy

Etap przygotowawczy

W czasie od 3 do 9 miesiąca życia płodowego dopełniają się dwa podstawowe dla kształtowania się mowy warunki, tzn. wykształcają się narządy mowne oraz rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Mówiąc o narządach mowy, mam na myśli zarówno organy nadawcze, tj. organizujące informacje (obszary myślowe), produkujące substancję (ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca) i kontrolujące (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe), jak i odbiorcze (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe.

Pierwszymi zjawiskami, które płód odbiera i rejestruje w swej pamięci, są zjawiska rytmiczne: dzięki zmysłowi równowagi czteromiesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki, a siedmiomiesięczny bicie serca matki - już słuchowo.

Równocześnie mniej więcej w czwartym lub piątym miesiącu, a z całą pewnością w ostatnich miesiącach przed urodzeniem, płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Świadczą o tym reakcje płodu (przyśpieszona akcja serca, ogólny niepokój ruchowy), jak i wcześniaka (poza reakcjami wspomnianymi jeszcze odruch uszno- powiekowy).

Dziecko rejestruje w swej pamięci głos matki już w życiu płodowym, dlatego nic dziwnego, iż głos ten jest mu bardziej bliski niż słyszany znacznie później głos ojca.

Sześcio - lub najpóźniej siedmiomiesięczny płód ssie swój palec i „płacze”, kiedy go gubi. Krzyk noworodka tuż po urodzeniu, jak również ssanie, jest kontynuacją umiejętności nabytych wcześniej²

Okres melodii

Okres melodii (sygnału apelu) przypada mniej więcej na pierwszy rok życia (0-1). Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą (artykułowaną) są krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Towarzyszą im formy awokalne: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała w tym zwłaszcza gesty wykonywane głównie kończynami górnymi³

Najwcześniejsza wokalizacja zawiera dźwięki zupełnie nie przypominające dźwięków mowy - kwilenie, płacz, chrząkanie, pomrukiwania i inne fizjologiczne odgłosy⁴

L. Kaczmarek mówi, iż dziecko w okresie melodii posługuje się w komunikacji: a) krzykiem bądź płaczem, który przemienia się z symptomu w apel; b) okrzykami naturalnymi; c) głosami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty wskazujące; d) tworami onomatopeicznymi, które postacią dźwiękową naśladują oznaczane zjawisko. Najczęstszy w użyciu jest drugi i trzeci środek komunikowania się.

Przez pierwsze 2-3 tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze - w naszym odbiorze zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 i 5 tygodniem. Wtedy matka uczy się po rodzaju krzyku różnicować jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy boli je coś, swędzi, mokro mu czy zimno. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka i to z właściwą, trafna wobec rodzaju potrzeby pomocą. Jest ot pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych. Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”. Dziecko uśmiecha się wtedy, gdy czuje obecność bliskiej osoby, gdy osoba ta zagaduje przyjaźnie i uśmiecha się. Na niej skupia wzrok i wodzi za nią oczyma. Matka jest, zatem pierwszym i najbogatszym źródłem bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych⁵

W wieku około 2 - 3 miesiąca, pojawia się u dziecka samorzutnie bez wpływu otoczenia wydawanie dźwięków zwane głużeniem, gruchaniem lub guganiem. Dziecko wyspane, czyste i nakarmione, słowem w dobrym samopoczuciu, wyzwala wszystką swą energię, ze szczególną intensywnością rano i przed południem, a także wieczorem. Ruchy całego ciałka, a zwłaszcza nóg i rąk oraz organów mownych, są tego wyrazem. Podobnie jak wspólne jest źródło wszystkich tych ruchów, tak też jednakie jest ich zadanie. Wszystkie one są przez naturę podyktowaną, bezwiedną zaprawą fizyczna do przyszłego działania: ruchy nóg do chodzenia, rąk do pracy, organów mownych do mówienia. Początkowo dźwięki w głużeniu są niewyraźne. Z czasem dopiero, po kilkudziesięciu, a niekiedy nawet już po kilkunastu dniach można w nim wyróżnić samogłoski, potem spółgłoski zwykłe i szczególne, jak wargowe wibracyjne, wreszcie różnego rodzaju sylaby i grupy spółgłoskowe i głoskowe oraz dłuższe lub krótsze logatomy. W przybliżeniu dadzą się porównać do grup spółgłoskowych takich jak: gli, tli, kli, gla, bli, ebw... . Głużą wszystkie dzieci, także głuche od urodzenia. Głużenie stopniowo zanika, u dzieci głuchych w osiemnastym miesiącu życia.⁶

Około szóstego miesiąca życia niemowlę zaczyna łączyć strumień oderwanych dźwięków w gaworzenie. Tutaj mamy do czynienia z zamierzonym, świadomym powtarzaniem dźwięków. Dziecko dzięki nabywaniu takich cech, jak zaostrzenie spostrzegawczości, zwiększenie uwagi, bardziej pewna pamięć, naśladuje teraz dźwięki, które wydało przypadkowo wskutek ustawicznego ruchu różnych narządów mownych oraz dźwięki, których brzmienie uchwyciło z otoczenia. W gaworzeniu słyszymy sylaby (np.: ma - ma, la - la, ba - ba , ta - ta), z których budujemy wyrazy polskie, wśród nich przewija się całe mnóstwo zgłosek obcych nie tylko językowi polskiemu, ale nawet systemowi wymawianiowemu języków indoeuropejskich. Notujemy, zatem jakieś głoski wdechowe i ssące, różne mlaski, kląskania, świsty, parskania i tym podobne twory. Należy zauważyć, że wymowa tych dźwięków jest stosunkowo wyraźna. Nasuwa się pytanie, jaką funkcje spełniają głużenie i gaworzenie? Co do głużenia wiemy, że jest ono odruchem bezwarunkowym, że jest po prostu samorzutną zaprawą fizyczną organów mownych, właściwą wszystkim dzieciom, zarówno słyszącym, jak i niedosłyszącym, i głuchym. Gaworzenie natomiast jest świadomym powtarzaniem dźwięków, jest odruchem warunkowym. Jest treningiem słuchu, konkretnie słuchu mownego, nazywanego też słuchem fonematycznym.

Niezwykła melodyjność gaworzenia, polegająca na tym, że wydawane dźwięki mają różne wysokości, nadto, że są wygłaszane raz krótko raz długo, to cicho to znów głośno, jego rytmiczność, a także jego istnienie i częstość występowania, nawet jeszcze w okresie przedszkolnym, aczkolwiek o charakterze już zautomatyzowanym, skłaniają do uznania go za pewnego rodzaju śpiew. Gaworzenie jest, więc również ćwiczeniem słuchu muzycznego.

G. Demelowa pisze, że „około 9 miesiąca życia, następuje faza tzw. Echolalii. Dziecko przejawia tendencje do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek. Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie - prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, da, pa.⁷

Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić, że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej, lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny jak melodia i rytm. Zwłaszcza umiejętność uchwycenia niepowtarzalnej melodyki jest tak ważna, że językowcy uznali ją za cechę najbardziej charakterystyczną, a zatem tytułową dla omawianego okresu.

Okres wyrazu

Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego) trwa zazwyczaj od pierwszego do drugiego roku życia. Postęp w rozwoju mowy przypadający na ten okres wynika przede wszystkim z poszerzenia kręgu doświadczeń. Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej, a zwłaszcza lokomocyjnej, dziecko nie jest już skazane na bierny kontakt z otoczeniem, lecz samo organizuje sobie coraz bogatsze sytuacje, natrafia na coraz to nowe rzeczy i zjawiska a wszystko to trzeba jakoś określić, nazwać. W ten sposób mowa staje się dla dziecka - w coraz większym stopniu - narzędziem myślenia, badania, dociekania świata. Przyswajanie nowych skojarzeń rzeczowo - językowych możliwe jest dzięki ciągłej konfrontacji z mową otoczenia i korygowaniu przez rodziców i rodzeństwo.

Przyswojenie jednowyrazowych wypowiedzi następuje - schematycznie ujmując miedzy 14 - 15 a 18 - 20 miesiącem życia.

W wieku 18 miesięcy przeciętne dziecko posiada słownik liczący około 50 słów, które umie powiedzieć, oraz około 100 słów, które rozumie. Mniej więcej w tym wieku u wielu dzieci obserwujemy zjawisko określane jako eksplozja nazywania. Polega ono na etykietowaniu wszystkiego, co znajduje się w zasięgu wzroku.⁸Co się tyczy głoskowej strony mowy, to w omawianym okresie dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek poza nosowymi. Ze spółgłosek wymawia: dwuwargowe twarde i miękkie, wargowo - zębowe twarde i miękkie, przedniojęzykowo - zębowe t, d, n, środkowojęzykowe ś, ź, ć, dź, k, g, n, tylnojęzykowe k, g, h. Pozostałe zastępuje innymi łatwiejszymi. Grupy spółgłoskowe upraszcza. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Oto przykłady wymowy dziecka 1 -2 letniego: nie - ne, daj - da, miś - mi, już - uś, ciocia - tota, zimno - timno

Okres zdania

Okres zdania (sygnału dwuklasowego) trwa zazwyczaj od 2 od 3 roku życia. W tym okresie wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, gwałtownie wzbogaca się słownik. Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Ze spółgłosek pojawiają się w tym okresie s, z, c, dz. Jednak dziecko ma dalej trudności, gdyż narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne. Toteż głoski trudniejsze są zastępowane łatwiejszymi. Samogłoski mogą być jeszcze wymawiane niewłaściwie. W sumie mowa jest już zrozumiała dla najbliższego otoczenia. Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2 - 3 wyrazowymi. Są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe.

Najczęściej używa rzeczowników - nazw konkretnych przedmiotów. Czasowniki jako nazwy czynności używa w formie bezokolicznika, lecz w niedługim czasie pojawiają się w czasie teraźniejszym, przyszłym i przeszłym w formie strony czynnej, biernej i zwrotnej jednak nie zawsze poprawnie. Dwulatki używają kilkunastu przymiotników i pojawiają się spójniki. Artykulacja nie jest jeszcze prawidłowa, a głoski, których wymowa sprawia trudności są zastępowane łatwiejszymi wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko w tym okresie powinno już wypowiadać głoski:

• wargowe: p, b, m oraz zmiękczone: pi, bi, mi,

• wargowo - zębowe: f, w, fi, wi,

• środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź ,ń ki, gi,

• tylnojęzykowe: k, g, ch,

• przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n,

• przedniojęzykowo - dziąsłowe: l.

Pod koniec tego okresu mogą się już pojawić głoski s, z, c, a także sz, ż, cz, dż.

Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, ponieważ dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim mówią osoby z otoczenia dziecka. Następne lata przynoszą jego doskonalenie, czyli zwiększenie zasobu słownictwa, umiejętności stosowania odpowiednich form gramatycznych oraz lepsze odtwarzanie brzmienia wyrazów.

Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, że dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć, choć samo nie potrafi jej prawidłowo wypowiedzieć.⁹

Okres swoistej mowy dziecięcej

Okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych) trwa od 3 do 7 lat. Kończy się wraz z opanowaniem przez dziecko poprawnej wymowy. Może trwać kilka lat. Jest to okres urokliwych rozmów pełnych uproszczeń, przestawień niespodziewanych połączeń. Powstają całkiem nowe wyrazy, czasem charakterystyczne tylko dla danego dziecka- tzw. neologizmy.¹⁰

Dziecko prowadzi teraz swobodne rozmowy. Zasadniczo posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowym, wszakże układ zasad ich budowania nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dziecko kształtuje drogą analogii, kontaminacji, przestawki liczne twory językowe. Szczególne nasilenie tej czynności stwierdzamy w pierwszej fazie okresu, w dalszych następuje stałe jej osłabienie.¹¹

Dziecko zaczyna już odróżniać głoski s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec 4 roku życia pojawia się głoska r, która była dotąd zastępowana przez j lub l. Około 4-5 roku życia pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c, dz. Bywa, że dziecko używa ich w nadmiarze, np.: gdy opanuje ż i cz, mówi żupa (zupa). Nazywa się to hiperpoprawnością.

Zdania budowane przez czterolatka są coraz bardziej złożone, podobnie jak jego myśli i zabawy. Nadal popełnia on błędy gramatyczne, lecz są to w gruncie rzeczy „inteligentne błędy', świadczące o tym, że częściowo przyswoił sobie zasady rządzące ojczystym językiem i potrafi je stosować. Zdanie typu „Oko mnie boliło” wskazuje, że zrozumiał, w jaki sposób tworzy się czas przeszły - czasownik występujący z rzeczownikiem rodzaju nijakiego otrzymuje końcówkę -„ło” lecz utworzył go, zostawiając temat czas teraźniejszego. Teraz musi jeszcze w pełni przyswoić sobie reguły odmieniania słów. Około 5 roku życia dziecko będzie mówiło niemal tak dobrze jak człowiek dorosły. Rzecz jasna, zasób jego słownictwa będzie się powiększał przez całe życie.¹²

W związku z rozwojem sprawności językowej rośnie liczba pytań stawianych przez dzieci, u niektórych naliczono ich ponad czterdzieści dziennie. Co się tyczy wymowy, ukształca się ona pod koniec tego okresu ostatecznie.

Podsumowanie

Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. Różna może być kolejność pojawiania się poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników; wpływ środowiska, zdolności pedagogiczne rodziców oraz psychofizyczny rozwój dziecka należą do najważniejszych.

Opracowała: Joanna Krakowiak

Bibliografia

1. G. Demelowa, Elementy Logopedii. WSiP Warszawa 1979,

2. L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1966,

3. L. Clark, Catherine Ireland, Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć.

Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1998,

4. K. Kozłowska, Wady wymowy możemy usunąć. Kielce 1998,

5. Ross Vasta, Marshall M. Haith, Scott A. Miller, Psychologia dziecka.

Warszawa 1995,

6. Styczek I, Logopedia. Warszawa 1980,

Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa PZWL 1992, s. 7

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 1999, s. 206

Tamże

Milewski T.: Językoznawstwo. Warszawa 1965

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. op. Cit.

Tamże

Tamże

Grabias S.: Język w zachowaniach społecznych. Lublin 1997

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

Clark L., Ireland C.: Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć". Poznań 1998, s. 21

Słodowik - Racaj E.:O mowie dziecka. Warszawa "Żak" 2000

Kornas-Biela D.: Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy. W: Rocławski B.: Opieka logopedyczna od poczęcia. Uniwersytet Gdański Glottispol 1983

Tamże

Tamże

Tamże

Tamże

Tamże

Skowronkowie M. i P.: Jak przebiega prawidłowy rozwój mowy? W:„Wychowawca”1999, nr 7-8, s. 60-61

Tamże

Ligęza M.: Podstawy rozwoju języka i mowy dzieci. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

Skowronkowie M. i P., op. Cit.

Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej. Red. Grabias S., Kurkowski M.. Lublin PTL 2000

Berge A.: Środowisko rodzinne. W: Psychologia dziecka. Red. Debesse M. Warszawa PZWS 1963

Tamże, s. 149

Tamże, s. 150

Jurkowski A. : Ontogeneza mowy i myślenia. Warszawa WSiP 1986, s. 49 - 50

Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G.: Psychologia rozwojowa. Warszawa 1977, s. 138

Tamże, s. 139

Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

¹ G. Demelowa, Elementy Logopedii. Warszawa 1979, WSiP s. 18.

² L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1966, s.65-66.

³ G. Demelowa, op. cit. , s. 19.

⁴ Ross Vasta, Marshall M. Haith, Scott A. Miller, Psychologia dziecka. Warszawa 1995, s. 409.

⁵ G. Demelowa, op. cit. , s. 19.

⁶ L. Kaczmarek, op. cit. , s. 13- 14.

⁷ G. Demelowa, op. cit., s. 19.

⁸ Ross Vasta, Marshall M. Haith, Scott A. Miller, op. cit. , s. 414.

⁹ G. Demelowa, Elementy Logopedii. Warszawa1979, WSiP s. 23.

¹⁰ K. Kozłowska, Wady wymowy możemy usunąć. Kielce 1998, s.24.

¹¹ L. Kaczmarek, op. cit. , s. 68.

¹² L. Clark, Catherine Ireland, Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć. Poznań 1998, s.45, 57.

---