Przyczyny trudności i niepowodzeń w uczeniu się uczniów klas I-III

Rozdział I

Psychologiczne prawidłowości w procesie uczenia się i nauczania

Rozpoczynając rozważania w temacie przyczyn trudności w uczeniu się uczniów klas młodszych Szkoły Podstawowej, najpierw wyjaśnię zagadnienia terminologiczne tzn. proces uczenia się i nauczania.

Uczenie się . 
Pojęcie to nie było, ani nie jest obecnie, jednoznacznie rozumiane przez dydaktyków i psychologów. Świadczą o tym jego różne definicje. 
Bogdan Nawraczyński traktował uczenie się jako nabywanie wiadomości i sprawności oraz jako czynny proces przetwarzania i wytwarzania wiadomości. 
Stefan Baley pisał o uczeniu się jako o procesie, którego produktem jest wiedza i umiejętność. Autorzy przedstawionych definicji mówią o uczeniu się jako o procesie lub pracy, pragnąc w ten sposób podkreślić , że uczenie się nie jest jednorazowym aktem, lecz układem, zbiorem powiązanych ze sobą czynności. Interesują się oni nie uczeniem okazjonalnym, lecz celowym, planowym zamierzeniem, systematycznym i zinstytucjonalizowanym. Rezultatem tak rozumianego, świadomie zorganizowanego uczenia się są nabywane przez uczący się przez uczący się podmiot wiadomości, umiejętności, nawyki, modyfikujące w sposób względnie trwały dotychczasowe formy jego zachowania lub kształtujące u niego nowe formy. Takie znaczenie nadaje uczeniu się W.Okoń. 
Czysto pedagogiczną definicję uczenia się podaje Cz.Kupisiewicz. 
Rozumie on uczenie się jako proces zamierzonego nabywania przez uczący się podmiot wiadomości, umiejętności i nawyków, dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznania rzeczywistości. Rozpatrując termin uczenie się należy stwierdzić, że jest to proces, który nie ogranicza się do pewnego okresu rozwojowego, nie kończy się wraz z ukończeniem szkoły, lecz trwa przez całe życie. Jest to związane z rozwojem nauki i techniki. 
W psychologii pojęcie uczenia się jest rozumiane jako określenie procesu zachodzącego w układzie nerwowym osobnika, który prowadzi do mniej lub bardziej trwałych zmian w zachowaniu. Uczenia się związane jest ściśle z tym, czego jednostka doświadcza, z jej spostrzeżeniami, działaniem, sytuacjami i sposobem reakcji.

REKLAMA

Nauczanie. 
O nauczaniu mówimy wtedy, gdy poza osobą uczącą się występuje ktoś drugi, kto podejmuje działanie zmierzające do tego, aby uczeń coś sobie przyswoił. 
Funkcję tę spełnia nauczyciel. Nauczanie można określić jako organizowanie sytuacji, w których zachodzi uczenie się innej osoby. 
Zadaniem nauczyciela w tak rozumianym nauczaniu jest zapewnienie uczniowi dopływu treści programowych, organizowanie lekcji, prowadzenie wykładu, zlecanie zadań, kontrolowanie stopnia opanowania wiadomości i umiejętności, poprawianie błędów, kierowanie uczeniem się . Bardzo ważnym zadaniem jest organizowanie sytuacji, stwarzających jak najlepsze warunki ku temu, by uczenie przebiegało sprawnie, zachodziło szybko i dawało trwałe efekty. 
Z pedagogicznego punktu widzenia o nauczaniu mówimy zarówno w tedy, gdy występuje ono w postaci czynności okazjonalnych i przypadkowych, jak i wtedy, kiedy staje się systematycznym, planowym i bezpośrednim kierowaniem procesem uczenia się. Celem pracy dydaktycznej jest stałe podnoszenie efektywności uczenia się i nauczania. Osiągnięcie tego celu uzależnione jest od wielu czynników. Jak podaje Z.Włodarski czynniki, które wpływają na efekty uczenia się można ująć w trzy kategorie. 
Są to : 
- właściwości ucznia; 
- sytuacja uczenia się; 
- właściwości nauczyciela.

Czynniki, od których zależą efekty uczenia się

Właściwości ucznia 
Efekty uczenia się zależą m.in. od tego, kto się uczy, czyli od ucznia. Wśród właściwości ucznia, można wyróżnić trzy grupy: cechy gatunkowe, cechy rozwojowe i cechy indywidualne. Cechy gatunkowe są specyficzne dla wszystkich osobników danego gatunku. Drugą z wymienionych grup właściwości stanowią cechy rozwojowe takie, jak zmiana efektywności uczenia się wraz z wiekiem, zmiana zdolności, zainteresowań itp. w rozwoju osobniczym jednostki. Trzecią grupę stanowią cechy indywidualne, czyli te, którymi różnią się poszczególne osoby, chociaż znajdują się w tym samym okresie rozwoju. Różnice indywidualne wyrażają się w wielu cechach fizycznych i psychicznych.

Sytuacja uczenia się 
Sytuacja uczenia się to warunki zewnętrzne, sposoby postępowania, w wyniku których uczeń zdobywa wiadomości i umiejętności. 
Z.Włodarski podkreśla, że opisując sytuację uczenia się jeśli charakterystyka ma być pełna, trzeba uwzględnić czynniki poprzedzające uczenie się, czynniki działające podczas jego trwania i czynniki następujące później. 
Wśród czynników poprzedzających uczenie się i wywierających wpływ na jego efekty można wyróżnić dwie kategorie. Pierwsza z nich to stan organizmu, którego wyraz stanowi organizm zmęczony lub wypoczęty. Druga związana jest z uczeniem się poprzedzającym sytuację, którą jesteśmy bezpośrednio zainteresowani. Uczenie poprzedzające może wpływać korzystnie na uczenie się późniejsze i nazywamy to transferem pozytywnym, lub niekorzystnie i nazywamy to transferem negatywnym. Grupa czynników działających w trakcie uczenia się jest bardzo rozległa i zróżnicowana. Do czynników tej grupy należą: warunki zewnętrzne uczenia się, sposoby zapoznawania się z nowym materiałem i jego prezentacji, sposoby zapamiętywania i utrwalania materiału, organizacja materiału, powtórzenia, wzmocnienia, nagrody, informacje o wynikach oraz metody nauczania podające i aktywizujące. Do tej kategorii czynników należy również współpraca domu rodzinnego ze szkołą. 
Wszystkie te czynniki wpływają na stworzenie właściwych warunków dla dobrej koncentracji uwagi ucznia oraz ułatwiają indywidualizację nauczania. 
Trzecia grupa to czynniki działające po procesie uczenia się, związane i niezwiązane z późniejszym uczeniem się czegokolwiek. To czynniki a raczej sytuacje, w których po zakończeniu uczenia się jakichś treści nie przystępujemy do dalszego uczenia się. Zjawiskiem powszechnie występującym jest zapominanie. Powstaje ono w miarę upływu czasu. Początkowo ubytki wiedzy są duże, później stają się coraz mniejsze i w końcu pewien zasób wiedzy i umiejętności nie ulega zubożeniu, stanowiąc dorobek trwały. 
Chcąc przeciwdziałać zapominaniu najkorzystniejszy okazuje się stan bezczynności. W szkole taka sytuacja nie jest możliwa. Zadania relaksacyjne pełnią przerwy. Uczeń po zaprzestaniu uczenia się jakichś treści, przystępuje do uczenia się nowych treści. Można zaobserwować zjawisko wpływu uczenia poprzedzającego na to, które następuje. To czego uczymy się później, może sprzyjać trwałemu przechowywaniu uprzednio przyswojonych treści.

Właściwości nauczyciela 
Obok dwu powyżej opisanych grup czynników, osiągnięcia ucznia zależą m.in. od tego, kim jest nauczyciel. Z potocznych informacji wynika, że rezultaty osiągane przez ucznia zależą w dużym stopniu od cech nauczyciela, i jego wiedzy teoretycznej, praktycznej znajomości technik oddziaływania oraz pewnych cech osobowości, które sprawiają, że wiedza i umiejętności praktyczne wykorzystywane są prawidłowo. 
Dobry nauczyciel odczuwa potrzebę oddziaływania, która wiąże z się z odpowiednimi umiejętnościami. 
Wśród tych umiejętności dwie cechy wydają się szczególnie ważne. 
Należą do nich: poszanowanie innych z uwzględnieniem ich właściwości indywidualnych, druga polega na wrażliwości pedagogicznej. 
Wymienione cechy kształtują autorytet nauczyciela. Autorytetowi nauczyciela sprzyjają nie tylko wysokie kwalifikacje moralne, zainteresowanie, życzliwość dla młodzieży, ale również zrównoważenie emocjonalne, ogólne doświadczenie, pozycja społeczna, moralność życiowa oraz głęboka wiedza w zakresie nauczanego przedmiotu.

Rozdział II

Pojęcie trudności i niepowodzeń w nauce

Obecnie chcę rozważyć problem bardzo ważny dla współczesnej pedagogiki, jakim są trudności i niepowodzenia w nauce szkolnej. 
Niepowodzenia szkolne, a w ich obrębie niepowodzenia dydaktyczne, już od wielu lat skupiają uwagę pedagogów, psychologów, lekarzy i rodziców. 
Pojęcie niepowodzenia można zdefiniować jako stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek nie spełniania wymagań szkoły. Taką definicję niepowodzeń proponuje J.Konopnicki jednocześnie stwierdzając, że nie jest ona przejrzysta i nie wyczerpuje w pełni problemu, ze względu na to, że nie da się określić w pełni wymagań jakie stają przed uczniem. Inna definicja mówi, że niepowodzenia szkolne to proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywny stosunek uczniów do tych wymagań. 
W procesie tym badacze polscy zwłaszcza J.Konopnicki, wyróżniają kilka faz. Pierwsze dwie, to fazy niepowodzenia ukrytego, pojawiają się pierwsze niedostrzegalne braki w wiadomościach i umiejętnościach i stopniowo stają się coraz większe. Występują wówczas pierwsze oznaki niezadowolenia za szkoły i negatywnego do niej stosunku. 
Zaawansowane braki w wiadomościach powodują przejście dziecka do następnej fazy, charakteryzującej się zauważeniem przez szkołę braków i pierwszymi ocenami niedostatecznymi. 
Niepowodzenia szkolne stają się jawne. 
Czwarta, ostania faza niepowodzenia szkolnego, to drugoroczność, czyli oficjalne stwierdzenie niepowodzenia ucznia w nauce. 
Skutki niepowodzeń szkolnych przejawiają się na płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej, psychologicznej i pedagogicznej. 
Poznania przyczyn niepowodzeń w nauce jest pierwszym etapem walki z nimi, prowadzonej do umożliwienia dzieciom osiągnięcia sukcesu.

Rozdział III

Przyczyny trudności i niepowodzeń w nauce

Wyjaśnienie przyczyn niepowodzeń jest problemem bardzo złożonym. 
Różni badacze zajmujący się tą problematyką inaczej odnoszą się do tego zjawiska, inaczej rozpatrują przyczyny niepowodzeń i przedstawiają różne ich klasyfikacje. Chciałabym przytoczyć niektóre z nich, moim zdaniem w pełni oddające problematykę niepowodzeń. Cz.Kupisiewicz klasyfikuje przyczyny niepowodzeń na trzy grupy. Są to czynniki społeczno - ekonomiczne, biopsychiczne i pedagogiczne. J.Konopnicki dzieli przyczyny na cztery grupy intelektualne, emocjonalne, społeczne i szkolne przyczyny niepowodzeń. 
Powyższa klasyfikacja przyczyn niepowodzeń szkolnych dają całościowy obraz tego zjawiska. 
W odniesieniu do klas młodszych przyczyny trudności i niepowodzeń chcę podzielić w następujące grupy: 
- właściwości rozwoju psychoruchowego dzieci klas młodszych a opóźnienia i zaburzenia 
- środowiskowe uwarunkowania trudności i niepowodzeń 
- trudności i niepowodzenia uczniów jako wynik niewłaściwej organizacji i przebiegu procesu dydaktycznego 
Wskazując na trojakie uwarunkowanie trudności, należy podkreślić kompleksowy charakter przyczyn. O wystąpieniu trudności nie decydują najczęściej pojedyncze czynniki, lecz złożone ich układy. Poszczególne czynniki współ zależą od siebie i całkowite ich rozgraniczenia nie jest możliwe Objawy trudności bywają różnorodne. Maja one charakter ogólne, gdy dotyczą wszystkich programowych działań ucznia, lub wybiórczy, gdy wiążą się z pewnymi dziedzinami. 
Z uwagi na czas trwania można mówić o trudnościach przejściowych lub trwałych.

Pierwszą grupę czynników stanowią właściwości rozwoju psychoruchowego. 
Analizując tę grupę czynników należy zwrócić uwagę zarówno na cechy fizyczne jak i psychiczne ucznia. Prowadzone na ten temat badania wskazują, że zły stan fizyczny ucznia wpływa niekorzystnie na jego funkcjonowanie w szkole. Jak podaje M.Przetacznikowa u dzieci ujawniających trudności stwierdza się niższe od przeciętnych wskaźników wzrostu i ciężaru ciała. 
Inni autorzy podają, że u dzieci z trudnościami w nauce, znacznie częściej występują niektóre schorzenia. Uwidacznia się więc wyraźny związek między stanem zdrowia a postępami w nauce. Trudności te zależą od specyfiki odchylenia i od okoliczności towarzyszących. Inaczej kształtują się w przypadku wad wzroku, słuchu, zaburzeń mowy, zaburzeń motorycznych, które bezpośrednio i wprost utrudniają odbiór pewnych informacji i wykonywanie określonych zadań, inaczej w przypadku schorzeń powodujących ogólną męczliwość, obniżenie ogólnej wydolności uczniów. 
Wśród schorzeń można nazwać pośrednim, gdyż wiąże się z absencją ucznia w szkole. Ujemny wpływ na uczenie się w szkole wywierają często występujące u dzieci zaburzenia dynamiki procesów nerwowych. 
Należą do nich : nadpobudliwość psychoruchowa, zahamowanie i niestałość procesów nerwowych charakteryzująca się chwiejnością pobudzenia i hamowania. Najczęściej spotykaną postacią zaburzeń równowagi procesów nerwowych jest nadpobudliwość psychoruchowa. Trudność w uczeniu się szkolnym dzieci nadpobudliwych wiąże się z ich wzmożoną ruchliwością, z natychmiastowym reagowaniem na wszystko, z upośledzeniem procesu hamowania, niepokojem, złą koncentracją uwagi, przelotnością zainteresowań, osłabieniem procesów analizy i syntezy, brakiem systematyczności, wzmożoną emocjonalnością itd. Dzieciom tym na poziomie nauczania początkowego trudno dostosować się do porządku obowiązującego w szkole. 
Dzieci zahamowane stanowią wśród uczniów mniejszą grupę . Występujące u nich trudności przybierają odmienną postać. Trudności szkolne wiążą się u nich z powolnością w sferze ruchowej i poznawczej, z niełatwym kontaktem. 
W związku z powolnością, dzieci te często nie nadążają za biegiem lekcji. 
Trudno przystosować się im do zmian sytuacji. Trudności występujące w przypadku trzeciej grupy, tj. chwiejności procesów nerwowych wiążą się z szybko pojawiającym się znużeniem, niezdolnością do systematycznych działań. Innego rodzaju trudności wiążą się z zaburzeniem lateralizacji, czyli kształtowaniem się przewagi funkcjonalnej jednej strony ciała nad drugą. 
Dotyczy ona przede wszystkim funkcji oka i ręki. U większości ludzi zaznacza się przewaga prawej strony ciała nad lewą. Niekiedy jednak lateralizacja może być osłabiona. Wówczas nie ma wyraźnej przewagi jednostronnej. 
Zdarza się również dominacja strony lewej lub lateralizacja skrzyżowana nie mająca charakteru jednorodnego. Badania prowadzone przez H.Spionek wnioskują o zależności trudności i niepowodzeń od zaburzeń lateralizacji. 
Trudności w nauce występują przede wszystkim u dzieci z osłabioną lateralizacją, u dzieci lewo ocznych, oraz leworęcznych. U znacznej liczby dzieci ujawniających trudności w uczeniu się szkolnym, stwierdza się nierównomierność rozwoju poszczególnych funkcji. Objawia się ona opóźnieniem rozwoju pewnych sfer, podczas prawidłowego rozwoju innych sfer. W przypadku zaburzenia rozwoju analizatora wzrokowego, przejawiającego się w zaburzeniu analizy i syntezy wzrokowej, występują trudności w uczeniu się czytania i pisania, w rysowaniu, geometrii itd. 
Innego rodzaju trudności występują u dzieci z opóźnieniem rozwoju ruchowego. Może on mieć charakter ogólnej lub obniżonej sprawności manualnej. W przypadku ogólnego, znacznego opóźnienia rozwoju motorycznego dzieci wykazują wyraźnie niższą sprawność ruchową. 
Obniżenie sprawności manualnej ujawnia się w czynnościach, o których przebiegu decydują ruchy dłoni i palców, charakteryzuje się wolnym tempem i małą precyzją ruchów. Trudności te występują podczas uczenia się pisania i rysowania. Kolejna grupa przyczyn powodujących trudności w nauce to opóźnienia i zaburzenia percepcji słuchowej.

Drugą grupę czynników stanowią środowiskowe uwarunkowania trudności i niepowodzeń. 
Kolejną grupą czynników wywierających niekorzystny wpływ na postępy ucznia w nauce, prowadzących do trudności i niepowodzeń, to przyczyny środowiskowe. Największą grupę przyczyn stanowią zdaniem Konopnickiego czynniki tkwiące w niekorzystnym układzie stosunków rodzinnych, których odbiciem jest brak właściwej opieki nad dzieckiem ze strony domu, zaniedbywaniu uczuciowym dziecka, w niewłaściwej atmosferze rodzinnej, w wadliwości stosowanych przez rodziców metod wychowawczych oraz często w złych warunkach materialnych. Złe warunki materialne nie stanowią istotnej przyczyny niepowodzeń szkolnych. Natomiast zasadniczy wpływ ma poziom kulturalny i niewłaściwa atmosfera rodzinna. Rodzina jako bardzo bliskie w młodszym wieku szkolnym środowisko, wywiera szeroki wpływ na zachowanie, kształtowanie postaw pod względem emocjonalnym, społecznym, moralnym itd. Wśród czynników kręgu rodzinnego wymienionych wyżej należy podkreślić i uszczegółowić niektóre z nich. Należą do nich np. rozbita rodzina z jej najbardziej niebezpiecznym zjawiskiem, jakim jest złe pożycie rodziców. Innym czynnikiem jest brak pozytywnego wpływu wychowawczego, czyli brak zainteresowania dzieckiem i opieki nad nim oraz negatywny wpływ wywierany przez rodzinę: awantury, alkoholizm. 
Złe pożycie rodziców, niepewna sytuacja dziecka prowadzi do obniżenia się aspiracji i ambicji, a tym samym do nieuwagi na lekcjach i w dalszej konsekwencji do niepowodzenia. 
Następna grupa czynników związana jest z brakiem pozytywnego wpływu wychowawczego i wyraża się w pozostawieniu dziecka samemu sobie, nie interesowaniu się jego nauką, obojętnością rodziców w stosunku do szkoły. 
Osobną grupę czynników stanowi negatywny wpływ rodziców. 
Ciągłe awantury bez powodu, brak zaspokojenia podstawowych potrzeb, mogą doprowadzić do stanów agresji lub całkowitej depresji dzieci, co nieuchronnie prowadzi do niepowodzeń w nauce. 
Środowisko ucznia to nie tylko rodzina, ale szkoła, klasa oraz grupy rówieśnicze. Do przyczyn trudności i niepowodzeń tkwiących w szkole należą czynniki związane z osobą nauczyciela oraz grupą uczniów z klasy i społeczności szkolnej. Należy tu podkreślić niedostateczną znajomość uczniów, ich środowiska rodzinnego przez nauczycieli, złe prowadzenie działalności diagnostycznej, profilaktycznej i terapeutycznej. Bardzo ważnym czynnikiem związanym z osobą nauczyciela, jego kwalifikacjami pedagogicznymi oraz związanych z grupą rówieśnicza w klasie jest właściwa atmosfera podczas zajęć, nie zawierająca elementów bezwzględności, napięcia, lecz obejmująca w swoim kręgu wyrozumienie, przyjaźń i demokratyzm. 
Niewłaściwa organizacja zajęć szkolnych i pozaszkolnych powoduje zniechęcenie ucznia w stosunku do szkoły i zajęć, jakie się w niej odbywają. 
Niewłaściwe zagospodarowanie czasu powoduje wykorzystywanie go przez uczniów w działalności nieodpowiedniej z punktu widzenia pedagogicznego. 
Często objawia się to wagarami, ucieczkami, co nieuchronnie prowadzi do luk w wiadomościach, trudności w nauce i drugoroczności. 
W skrajnych przypadkach może doprowadzić do wykolejenia i nie przystosowań społecznych. Szkoła i rodzina powinna stale kontrolować poczynania szkolne i pozaszkolne dziecka, aby nie doprowadzić do niewłaściwych zachowań i nieodpowiednich kontaktów. 
Podsumowując grupę czynników środowiskowych należy podkreślić ich niebagatelny wpływ na rozwój trudności i niepowodzeń szkolnych.

Trzecia grupa przyczyn wynika z niewłaściwej organizacji i przebiegu procesu dydaktycznego. 
Zakres tej grupy przyczyn jest bardzo szeroki i obejmuje wiele istotnych problemów . 
Na podstawie wielu badań i obserwacji można stwierdzić, że rezultaty osiągane przez uczniów zależą w dużej mierze od cech nauczyciela, jego wiedzy teoretycznej, praktycznej znajomości technik oddziaływania oraz pewnych cech osobowości, które sprawiają, że wiedza i umiejętności praktyczne wykorzystywane są prawidłowo . Mówiąc o postawie nauczyciela w świetle przyczyn niepowodzeń, należy również podkreślić nieprawidłowości związane z dostosowaniem wymagań, stylu pracy do wieku wychowanków i właściwości biopsychicznych . 
Do przyczyn niepowodzeń należy dołożyć jeszcze grupę przyczyn pedagogicznych wymienionych przez Cz. Kupisiewicza . 
Do najważniejszych należą : niewłaściwe stosowanie treści, form, środków dydaktycznych oraz warunków w jakich przebiega praca dydaktyczno - wychowawcza np. nauka na jedną lub dwie zmiany, stan liczebny klasy, określony poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli . 
Nieprzystosowanie treści nauczania do potrzeb życia oraz psychiczne i społecznie uwarunkowanych zainteresowań dzieci i młodzieży jest uważane za jedną z najważniejszych przyczyn niepowodzeń i trudności w nauce . 
Podobna sytuacja występuje w odniesieniu do przestarzałych metod i form pracy ucznia i nauczyciela . Niewłaściwy wybór metod i form pracy w zależności od wieku ucznia i przedmiotu nauczania kreśli nam kolejny obraz niepowodzeń . 
Z tym zagadnieniem wiążą się metody podające i aktywizujące - zapoznawanie z nowym materiałem, pełniące znaczną rolę w przebiegu procesu dydaktycznego 
Celem pracy nauczyciela w tym względzie powinno być zapewnienie uczniom odbioru treści najbardziej korzystnych z uwzględnieniem możliwości sposobów i środków . Dalszym problemem w tej kwestii niepowodzeń są metody zapamiętywania i utrwalania materiału . 
Przedstawiony materiał ze względu na swoją złożoność nie stwarza możliwości opanowania przez jednorazowe zetknięcie się z nim . Konieczne jest więc zastosowanie szeregu powtórzeń i wzmocnień . Niestosowanie tej formy pracy doprowadza do coraz większych luk w wiadomościach i tym samym do niepowodzeń i trudności . 
Na zakończenie pragnę jeszcze podkreślić niekorzystny wpływ jakie wywierają czynniki zewnętrzne takie jak ; usytuowanie gmach szkolnego, lokal i urządzenie oraz wewnętrzne takie jak : atmosfera panująca w klasie, w szkole, warunki panujące w domu i atmosfera rodzinna.

Joanna Duczmalewska