1.organizmy szkodliwe- grzyby, bakterie, wirusy, owady, nicienie, chwasty, oraz inne mikroorganizmy, które powodują szkody w uprawach roślin.

2. szkodnik roślin uprawnych- szkodniki to gatunki zwierząt, które odżywiają się tkankami roślin powodując min. Osłabienie lub śmierć rośliny. Charakteryzują się szybkim rozmnażaniem. W celu poprawnego oznaczenia szkodnika zwraca się uwagę na: stadium rozwojowe szkodnika (larwa czy imago) , gatunek rośliny, uszkodzenia na roślinie, okres występowania szkodnika, , informacje dodatkowe (np. wydzielanie rosy miodowej, piany)

3. podział szkodników ze względu na specjalizację:

a)wszystkożerne (pantofagi)- odżywiają się zarówno pokarmem pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego np.: wśród owadów: karaczany, wśród ptaków: krukowate, wśród ssaków: niektóre łasicowate lub szopowate

b) wielożerne (polifagi) odżywiają się wieloma gatunkami roślin np.: chrząszcz majowy, rolnice,

zwalczanie pędraki: mechaniczne: za przynętę służą przekrojone kawałki ziemniaków, które zakopuje się w ziemi na głębokości 5-10cm, co 2-4 dni sprawdzić przynętę, wybrać i zniszczyć i zniszczyć szkodniki. Zwalczanie chemiczne.

c) skąpożerne (oligofagi)- odżywiają się jedynie kilkoma pokrewnymi gatunkami pokarmów np. stonka ziemniaczana.Larwy nadgryzają i drażą korytarz w szyjce korzeniowej rośliny zwalczanie: chemiczne d) jednożerne (morfogi)- odżywiają się tylko jednym gatunkiem rośliny np.: jedwabnik morwowy 4. szkodnik iidzielimy na stawonogi i owady Stawonogi=skorupiaki, wije, pajęczaki

a)Skorupiaki- uszkadzaja delikatne części roślin (siwki w szklarniach, inspektach np.: stonóg piwniczny)

b)wije- nadgryzają owoce truskawek, cebulek kwiatowych np.: krocionóg

c) pajęczaki- uszkadzają rosliny uprawne, produkty przechowalnicze i spożywcze np.: rozkruszki

Gatunki drapieżne- są wykorzystywane w walce bilogicznej ze szkodnikami roslin np.: dobroczynek szklarniowy przy zwalczaniu przędziorków.

d) owady- to najliczniejsza i najważniejsza gospodarczo grupa szkodników roślin. Spotykane są od rejonów polarnych po szczyty gór. W rejonach arktycznych żyje co najmniej 300 gatunków owadów.

Znajdowano je w Himalajach na wysokości ponad 600m n.p.m. Około 3% gatunków żyje w wodzie słodkiej, niektóre w morskiej. Żyją również na pustyni. Wytrzymują warunki skrajnej temperatury ------270C-do 50C. liczba gatunków w poszczególnych grupach systematycznych- ssaki- 4.300, ptaki- 9.000, gady- 6.000, płazy- 12.000, ryby- 25000, płazińce- 300.000 (bez owadów), owady- 1.000.000

Owady to pospolite zwierzęta na ziemi- małe rozmiary ciała pozwalają im żyć tam gdzie nie mieszkają zwierzęta większe. Odznaczają się dużą płodnością i krótkim czasem rozwoju pokolenia. Zewnętrzny, kutykularny szkielet owadów jest bardzo lekki i prawie 3-krotnie bardziej wytrzymały na zgniecenie niż szkielet wewnętrzny kręgowców. Skrzydła pozwalają owadom poruszać się szybko i zajmować nowe rejony przy małej stracie energii. Metamorfoza owadów sprawia, że larwy często korzystają z pokarmu niedostępnego dla form dorosłych i o ten pokarm nie konkurują z nimi. Oddychanie za pomocą tchawek jest efektywne, gdyż funkcjonuje przy niskim stężeniu tlenu w powie

5. czynniki abiotyczne- temperatura, wilgotność, światło, prądy powietrza, gleba, ukształtowanie ter

a) temperatura- ważny czynnik dla zwierząt zmienno termicznych: owady, roztocze, nicienie, ślima

Rozwój odbywa się temp. Od +2 do +38C. Skrajne temperatury temp. W której mogą żyć: od -54C do +64st. C. Kilka stopni powyżej O gatunki owadów zaprzestają żerowania i następuje odrętwienie- stan odwracalny jeśli nie trwa zbyt długo. Temperatura progu życia od +2 do +25st. C

b) woda i wilgotność- podstawowy składnik żywych organizmów. Procesy przemiany materii, odżywiania, oddychania, wydalanie, transport substancji w organizmie odbywa się jedynie z udziałem wody. Niedobór wody prowadzi do zahamowania czynności życiowych, skrócenia życia. Ślimaki, nicienie, niektóre owady- rozwijają się i poruszają tylko w środowisku wodnym. Przędziorki, szpeciele, pchełki- zmywane są z liści w czasie ulewnych deszczu. Owady pija wodę pobierają ja z pokarmem. Szkodniki magazynów- przystosowały się do życia w powietrzu o niskiej wilgotności (oszczędnie gospodarują). Szkodniki roślin- łatwo tracą ciepło i parę wodną- chronią je: nieprzepuszczalne powłoki ciała (epikutykula), kokony, tarczki (jaja namiotnika), zamykanie i otwieranie przetchlinek, wydalanie suchego kału, nocny tryb życia. Strata 1/3 wody= śmierć. Zwierzęta zapadają w stan anabiozy lub diapauzy.

C) światło- długość fali, intensywność światła maja wpływ na zachowanie się zwierząt, ich rozwój i rozmnażanie. Długość dnia i nocy reguluje cykl rozwoju gatunków. Długość dnia określa- wędrówki ptaków, zmiany w opierzeniu i owłosieniu kręgowców, aktywację gruczołów płciowych np.: stonka ziemniaczana, przędziorek chmielowiec- wykazują najwyższa płodność przy najdłuższym dniu. Rolnice, brudnica nieparka- nie reagują na długość dnia. Gatunki aktywne nocą: gryzonie, karaczany, sówki, zwójki. Gatunki aktywne w dzień: motyle dzienne, pchełki, pszczoły

d) prądy powietrza- biernie przenoszą owady, zwierzęta na znaczne długości: gąsienice brudnicy nieparki formy uskrzydlone- mszyce, motyle, muchówki, chrząszcze, owady czynnie latające.

Prądy powietrza niosą: lotne wydzieliny- feromony

e) gleba- szkodniki roślin, ich pasożyty i drapieżce są związane z gleba. Rozwijają się i żyją w glebie (nicienie, drutowce, pędraki). Zimują i przepoczwarczają się. Kryją się na noc lub na dzień.

Odczyn gleby, żyzność- wpływ na rozwój szkodników: gleby lekkie (guzak północny),

gleby zwięzłe (pędraki), gleby przewiewne (mątwik burakowy), gleby niezbyt wilgotne (zimują stonka ziemniaczana), gleby ciepłe (zasiedlają gąsienice rolnic, drutowce, pędraki). Zwierzęta żyjące w glebie- ciało wydłużone lub kabłąkowato zgięte, odnóża przystosowane do drażenia kanałów.

f) struktur krajobrazu- wiąże się z mikroklimatem siedliska. Pola osłonięte: połyśnica marchwianka, śmietki, mszyce, pryszczarki, biedronki, złotooki. Las stanowi przeszkodę w przelotach stonki ziemniaczanej. Słodyszek rzepakowy kieruje się na zimowanie w stronę ciemnych ścian lasu.

6. czynniki biotyczne: pokarm, wrogowie naturalni, gatunki konkurencyjne Od ich działania zależy zagęszczenie populacji organizmów szkodliwych.

a) pokarm- saprofagi (zwierzęta żywiące się martwymi szczątkami organicznymi roślinnymi i zwierzęcymi, fitofagi (zjadające rośliny), zoofagi (zjadające inne zwierzęta), nekrofagi (zjadające trupy innych zwierząt), koprofagi (zjadające kał)

b) wrogowie naturalni- każdy gatunek zwierzęcia ma wielu wrogów. Wrogowie szkodników: patogeny, pasożyt, drapieżce. Wirusy atakują: gąsienice motyli, larwy błonkówek, przędziorki, ptaki, ssaki. Bakterie- szeroko wykorzystywane w praktyce – Bacillus, Pseudomonas- powodują wysoką śmiertelność populacji. Grzyby- niszczą nicienie, roztocze roślinne, owady

*pasożyty- pasożyt stale lub okresowo żeruje na powierzchni lub wewnątrz innego organizmu- żywiciela, są mniejsze od organizmów żywicielskich, powoli eksploatują i zabijają człowieka,

w jednym żywicielu może jednocześnie pasożytować wiele osobników tego samego gatunku lub kilka różnych gatunków. Pasożyty owadów roślinożernych: nicienie, niektóre muchówki, liczne błonkówki.

*drapieżca- zabija i ewentualnie zjada osobniki innego gatunku, jest zwykle większy od ofiary, do rozwoju potrzebuje więcej niż jednego osobnika zwanego ofiarą lub zdobyczą.

Drapieżcami : nicieni są inne nicienie, roztocze owady glebowe, roztoczy inne roztocze (dobroczynkowate, sierposzowate) i owady (złootoki, pluskwiaki, chrząszcze), owadów są inne owady: ważki, pluskwiaki, muchówki, chrząszcze, błonkówki. Owady zjadane są przez płazy, gady, ptaki, ssaki, Ssaków są ptaki i inne ssaki (lis, kuna, łasica, tchórz)

*gatunki konkurencyjne- konkurencja międzygatunkowa, wewnątrzgatunkowa, konkurencja o pokarm, kryjówkę, przestrzeń, samicę, konkurencji może towarzyszyć agresja

7. znaczenie owadów dla człowieka- przenoszą człowiekowi straty i korzyści. Liczne gatunki owadów są sprzymierzeńcami człowieka, wiele zaś z nich to wrogowie. Gatunki wrogie- są szkodnikami roślin i przechowywanych produktów, niepokoją ludzi swoją obecnością zanieczyszczają domy żądlą pasożytują na ciele lub narządach wewnętrznych człowieka, zwierząt domowych, Przenosza wirusy grzyby bakterie mikoplazmy, przenoszą choroby człowieka i zwierząt.

8. gatunki pożyteczne- wytwarzają produkty użyteczne dla człowieka (miód, wosk, jedwab), owady i ich produkty wykorzystywane są w medycynie jak pszczół mrówek, zapylają rośliny uprawne, są drapieżcami pasożytami ślimaków innych owadów ssaków szkodliwych dla roślin, niszczą chwasty, zjadają martwe rośliny i zwierzęta, są wzorem czystości i pracowitości dla człowieka wydaja przyjemne dźwięki dla ucha człowieka.

Metody ochrony roślin

1.Metoda profilaktyczna- kwarantanna- zbiór przepisów obejmujących zarówno wykaz gatunków kwarantannowych jak tez metody postępowania po ich wykryciu oraz ewentualne kary za nieprzestrzeganie przepisów

2. metoda zapobiegawcza- a) agrotechniczna- jedna z najstarszych metod ochrony roślin, szeroko stosowana, mająca duże znaczenie, zapewnia optymalne warunki dla rozwoju i wzrostu roślin uprawnych, przyczynia się do ograniczania liczebności oraz szkodliwości organizmów szkodliwych poprzez zastosowanie różnych niechemicznych zabiegów: staranne przygotowanie stanowiska pod uprawę: rozdrabnianie, niszczenie resztek pożniwnych (źródło chorób), orka jesienna, wiosenne talerzowanie, podorywki prowadzą wszystkie one do skutecznego niszczenia chwastów.

Płodozmian najlepiej 3-4 letni, uprawa roślin na których nie rozwijają się organizmy szkodliwe, chroni przed chwastami, izolacja przestrzenna, wczesny siew (zbóż jarych i kukurydzy chroni przed ploniarką zbożówką, zbóż ozimych- naraża rośliny na występowanie mączniaka prawdziwego, łamliwość źdźbeł), bilansowane nawożenie (zwłaszcza azotowe)+ składniki pokarmowe to roślina uprawna mniej wrażliwa na choroby szkodniki, terminowy zbiór plonu, niskie koszenie słomy.

b) higiena- odkażanie, stosowanie izolacjo przestrzennej, niszczenie porażonych liści, prześwietlanie koron, leczenie uszkodzeń mechanicznych c) hodowla- odmiany odporne na choroby, odmiany odporne na szkodniki

3. metoda bezpośrednia biologiczna to dwa kierunki: a) wykorzystywanie procesów naturalnie zachodzących w środowisku, na polu, w sadzie, (stworzenie optymalnych warunków rozwoju gatunków pożytecznych, a później zabezpieczenie ich pożytecznej działalności – mierze, rośliny miododajne, naturalne zadrzewienia) b) wykorzystanie wrogów naturalnych w zwalczaniu chorób roślin ,szkodników i chwastów-biopreparaty do zwalczania gąsienic motyli stonki ziemniaczanej, biopreparaty wirusowe przeciwko owocowe jabłkóweczce, biopreparaty zawierające grzyby nicienie do zwalczania szkodników, biopreparaty na bazie bakterii i grzybów do zwalczania niektórych chorób, hodowla gatunków wrogów naturalnych szkodników. *biologiczne zwalczanie dobroczynek szklarniowy-przędziorków, dobroczynne szklarniowy drapieżny roztoczy, zwalcza przędziorki żerujące na warzywach uprawach polnych roślinach ozdobnych i sadowniczych

c)introdukcja- zamierzone lub przypadkowe wprowadzanie nierodzimych gatunków roślin.

d) kolonizacja- wprowadzenie na dany teren wrogów naturalnych szkodników dla ich niszczenia

e) mechaniczna- zbiór ręczny, stosowanie zapór, stosowanie przynęt i pułapek, niszczenie żywicieli

f)fizyczna- niskie i wysokie temperatury, zastosowanie ultradźwięków,

g)chemiczna- zaprawianie, podlewanie, opryskiwanie, gazowanie

h) metoda integrowana- agrotechniczna, biologiczna, mechaniczna, fizyczna, chemiczna, kwarantannowa *środki ochrony roślin- fungicydy- grzyby, bakteriocydy- bakterie, herbicydy- chwasty, insektycydy, owady, nematocydy- nicienie, akarycydy-roztocza, rodentycydy- gryzonie, moluskocydy-ślimaki

22.10 T: nicienie- nauka- nematologia, żyją i rozwijają się w różnych środowiskach na lądzie i w wodzie, wiele nicieni to saprobionty i drapieżniki ale nie powodują strat w gospodarczych (są organizmami pożytecznymi), są pasożytami ludzi i zwierząt, są groźnymi szkodnikami grzybów i wielu gatunków roślin wyższych uprawianych w gruncie i pod osłonami, nicienie roślin wyższych ok 5 tys. Gatunków, nicienie żyją na nadziemnych i podziemnych częściach roślin, gleba= ektopasożyty korzenie i włośniki (nie wnikają do tkanek), ektopasożyty osiadłe= żerują kilka dnia w komórkach rośliny, ektopasożyty osiadłe zgrubiałe= samice są nieruchome całe życie żerują w jednym miejscu= osobniki młodociane i samce są ruchliwe, endopasożyty- wnikają do wnętrza rośliny i przemieszczają się w niej, nicienie żerują na/ w nadziemnych częściach roślin są groźne dla roślin= powodują straty w plonach. 1. Morfologia nicieni- zwierzęta o ciele wydłużonym, wrzecionowatym, w przekroju kolistym, długość ciała o 1mm, grubość ok 0,2mm, ciało jest bezbarwne z przeświecającym przewodem pokarmowym o barwie pożywienie, wyróżnia się przód ciała z głową, tylni koniec ciała jest zwężony, można rozróżnić stronę grzbietową ciała brzuszna i dwie boczne, *otwór gębowy znajduje się na przodzie ciała. Na głowie mogą występować brodawki lub szczecinki zmysłowe. Małe brodawki występują także na polach bocznych ciała. Na stronie brzusznej ciała znajdują się: poprzeczny otwór odbytowy, otwór wydalniczy, otwór płciowy zwany u samic wulwą a u samców stekiem. U samców tylny koniec ciała jest zagięty i występuje torebka kopulacyjna jako fałd oskórka. Ogon może być cylindryczny, zaokrąglony, stożkowaty, nitkowaty *ciało nicieni to wór skórno-mięśniowy złożony z : oskórka, warstwy hypodermalnej, pojedynczej warstwy komórek mięśniowych. Wór skórno-mięśniowy otacza jamę ciała z narządami wewnętrznymi, oskórek: jest gładki lub prążkowany, chroni ciało przed czynnikami zewnętrznymi i stanowi szkielet zewnętrzny dla przyczepu mięśni podłużnych. *hipoderma- zbudowany z 1 warstwy komórek, komórki hipodermy zawierają duże ilości tłuszczu i glikogenu, tworzy po stronie brzusznej, grzbietowej i po bokach ciała

4 pnie podłużne (walki) w których są przewody układu wydalniczego i pnie nerwowe, między walkami występują 4 pola podłużnych mięśni *jamę ciała wypełniają narządy wewnętrzne a wolne przestrzeń wypełnia tkanka mezenchymatyczna i płyn. Płyn bierze udział w procesach oddychania i krążenia oraz nadaje ciału turgor i obły kształt. *Przewód pokarmowy tworzą: otwór gębowy, torebka gębowa, gardziel (przełyk- oesophagus), jelito (mesenteron) zakończone prostnicą (rectum). Torebka gębowa, gardziel jelito wysłane są oskórkiem. *torebka gębowa nicieni- saprofitycznych ma kształt rurki o prostych ścianach, drapieżnych zwiera ząbki lub szczęki, roślinożernych jest przekształcona w sztylecik. Sztylecik jest wewnątrz pusty. Gardziel jest silnie umięśniona, pompuje płynny pokarm do jelita. Sztylecik i gardziel to cechy diagnostyczne. Jelito ma kształt rurkowaty, u samców ujście jelita połączone jest z zakończeniem narządów płciowych. Układ wydalniczy zbudowany z 2 przewodów, które mają wspólne ujście. *układ nerwowy- składa się z obrączki wokół gardzieli i odchodzących od niej do przodu i do tyłu pni nerwowych z nerwami unerwiającymi poszczególne organy ciała. Funkcję układów krwionośnego i oddechowego pełni płyn jamy ciała. Nicienie nie posiadają oczu a narządem zmysłów są amfibie. *rozmnażanie: narządy rozrodcze są cewkowate. U samicy składa się 1-2 jajników. Jajnik łączy się z jajowodem, macicą i spermateką oraz pochwą. Spermateka- pęchorzowaty

Zbiornik przechowywania plemników do zapładniania stopniowo uwalnianych komórek jajowych. Otwór płciowy samicy znajduje się w środku długości ciała (wulwa). U samca 1 jądro. Jądro łączy się ze zbiornikiem nasiennym i nasieniowodem. Spikule- chitynowe wyrostki pomocne w przetrzymywaniu samicy podczas kopulacji. Większość nicieni jest rozdzielnopłciowa u niektórych występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Stosunek liczebności samic do samców bywa różny od 1:1 do 1:0. Więcej samców- rozród patogenetyczny. Hermafrodytyzm- w jednym osobniku tworzą się oba typy komórek płciowych- plemniki i jaja. Większość nicieni jest jajorodna niekiedy jajożyworodna. Liczba składanych jaj- od kilkudziesięciu w ciągu życia do tyluż w ciągu dnia. Jajo- larwa- osobnik dorosły (4-krotnie linieje). Larwa podobna do osobnika dorosłego (mniejsza, bez wykształconych organów rozrodczych). Larwy żerują. W trakcie linienia zrzuca oskórek z ciała torebki gębowej wyściółki gardzieli odbytnicy gruczołów. Rozwój pokolenia trwa od kilku dni do kilku miesięcy i zależy od temperatury pokarmu wilgotności pH gleby zawartości tlenu i ciśnienie osmotycznego otoczenia. Wiele gatunków zapada w stan anabioz. W korzystnych warunkach nicień żyje najwyżej 1 rok. Jaja mątwików w cystach mogą przetrwać w glebie kilkanaście lat. *odżywianie- pokarm nicieni stanowią bakterie strzępki grzybów rozkładająca się materia organiczna, żywe rośliny. Nicienie prowadzą też drapieżny tryb życia- odżywiają się innymi nicieniami, pierwotniakami, wrotkami. Są pasożytami zewnętrznymi i wewnętrznymi roślin i zwierząt. Nicienie tworzą rasy biologiczne. Rasy powstają wskutek mutacji lub selekcji. Między rasami nie ma różnic morfologicznych, różnią się agresywnością, zakresem atakowanych roślin i preferendum pokarmowym. Niszczyk zjadliwy-13 ras. *biologa nicienie: Nicienie stanowią znaczną część mezofaumy glebowej: Występują w milionach osobników na 1m2, a ich biomasa może dochodzić do 20g/m2. Liczebność zależy od: zawartości substancji organicznej, temperatury, wilgotności, przewiewności gleby, okrywy roślinnej. Temperatura: aktywność nicieni 5-10 stC, optimum 15-30stC, zahamowany rozwój powyżej 30stC.*Woda

Nicienie-pasożyty roślin i owadów żyją w środowisku wodnym. Nicienie- glebowe poruszają się w wodzie między cząsteczkami gleby. W glebie o wilgotności poniżej 10% giną lub zapadają w stan anabiozy. Optymalny rozwój i żerowanie zachodzi przy wilgotności gleby 50-80%. Nadmierna wilgotność gleby nie sprzyja rozwojowi nicieni. * Przewietrzanie gleby, struktura i zasolenie oraz pH mają wpływ na rozwój nicieni. Mątwik burakowy- pH mniej kwaśne, Mątwik ziemniaczany- nie reaguje na zmiany pH gleby, Mątwik korzeniowy- gleby lekkie, Niszczyk zjadliwy- gleby ciężkie.* Substancje chemiczne w glebie: wydzieliny korzeni roślin działają pobudzająco na nicienie, aminokwasy w sferze korzeniowej wpływają na wzrost populacji, 2-warstowe jony chlorków stymulują wychodzenie larw mątwika ziemniaczanego z cyst, zaś 1-eartościowe jony chlorków hamują ten proces. Nicienie chorują: porażone są przez wirusy, grzyby, atakowane przez pierwotniaki , nicienie drapieżne, roztocze, owady bezskrzydłe. *znaczenie nicieni- szkodliwość- są szkodnikami roślin uprawnych- szkodliwość bezpośrednia nicieni (hamują wzrost roślin), szkodliwość pośrednia- przenoszą patogeny roślin: Longidorus (sztylaki), są wektorami, współdziałają z nimi: węgorek truskawko wiec Aphelenchoides fragariae i bakteria- Corynebacterium powodują kalafiorowatość truskawek. *objawy uszkodzenie roślin przez nicienie: a) uszkodzenie podziemnych części roślin: skarłowacenia, czernienie korzeni, redukcja systemu korzeniowego, tworzenie guzowatych wyrośli na korzeniach roślin i bulwach ziemniaka, deformacja korzeni spichrzowych, nadmierne wytwarzanie korzeni bocznych, mięknięcie cebul b)uszkodzenia nadziemnych części roślin: deformacje pędów, zwijanie blaszki liściowej, kwiatostanów, więdnięcia roślin, zasychanie liści, paków, nekrozy, karłowacenie roślin (uszkodzenie stożka wzrostu)

2. metody ekstrakcji nicieni- pasożytów roślin wyższych: próby gleby: wolnożyjące- leji Baermanna, Kuweta Whitehead’s, Aparat Ooostenbrinka osiadłe: zlewka z bibułą (metoda Buhra), metoda butelkowa, aparat Seinhorsta. Pozyskiwanie z tkanek roślinnych: lejki Baermanna, maceracja mechaniczna *zestaw prostego sprzętu do ekstrakcji nicieni (Polska)- waga- przygotowanie próby, lejek Baermanna- ekstrakcja nicieni wolnożyjących, kolby Erlenmeyera- ekstrakcja cyst, uproszczony aparat Seinhorsta+ sita – ekstrakcja cyst. *nicienie wolnożyjące: np.: Ditylenchus spp.- niszczyki, Bursaphelenchus spp.- węgorkim Meloidygyne spp. (w glebie)- guzaki, Xiphinea Longi dorus- sztylaki, Trichodorus spp. A)zestaw do ekstrakcji nicienie metodą Baermanna (na lejkach)- filtr, szklany leje, zacisk, wężyk gumowy, statyw, zlewka, woda, sito metalowe lub plastkikowe, gleba lub materiał rośliny B)kuweta Whitehead’a- kuweta fotograficzna, filtr, tacka z drutu powielonego tworzywem sztucznym,gleba lub materiał rośliny *ekstrakcja nicieni osiadłych z gleby- np.: Globodera spp, Heterodera spp. A)zlewka z bibułą (metoda Buhra)- pasek bibuły filtracyjnej w formie pierścienia, cysty matwików, woda, szklana zlewka, cząstki gleby b) metoda butelkowa (erlenmeyerkowa)- przygotowana próbka, ekstrakcja 3. nicienie endopasożytnicze (nicienie w tkance roślinnej)- np.: niszczyk zjadliwy, niszczyk ziemna czak, węgorek ryżowiec, węgorka chryzantemowca, dymek pszenicznik, guzaki 4. Meloidogune-guzaki: guzak amerykański, guzak holenderski. Organizmy kwarantannowe: żywicielami są rośliny 1 i 2 liścienne (ziemniak, warzywa, pomidor, fasola, groch, marchew), burak, zboża, kukurydza, rośliny dziko rosnące. Guzak amerykański notowany był na roślinach ozdobnych (dalia, mieczyk). Objawy porażenia: nadziemne części nie wykazują objawów specyficznego porażenia (liczne wystąpienie może spowodować utratę turgoru, żółknięcie, stopniowe zamieranie porażonej rośliny). Guzak amerykański, holenderski- na bulwach ziemniaka niewielkie wyrośla objaw parcha, guzak holenderski- na korzeniach spichrzowych (marchew) wyrośla o średnicy 1-2 cm, *zwalczanie guzaków: trudne z uwagi na ograniczone zwalczanie chemiczne (środek ochrony roślin można stosować tylko raz na pięć lat), zmianowanie- najważniejsza metoda

5. guzak północny (Meloidogyne hapla)- gatunek nicienia z rodziny mątwikowatych (Heterodeidae). Występuje dymorfizm płciowy, samica jest gruszkowata w kształcie, żeruje na dwuliściennych, liczba pokoleń w ciągu roku: 2-4, jaja są składane w korzeniach, płodność- 1000 jaj, zimuje larwa w osłonce jajowej w korzeniu, larwy po wniknięciu do korzeni rozwijają się. Szkodnik posiada wiele roślin żywicielskich, do których należą: ziemniaki, groch, koniczyna, sałata, marchew. W wyniki żerowania nicieni na korzeniach marchwi powstają małe wyrośla. Uszkodzony korzeń spichrzowy jest zdeformowany (dłoniasto rozwidlony), a na jego powierzchni tworzą się liczne, drobne korzenie. Przy silnym opadaniu roślin przez nicienie straty plonu mogą sięgać do 50%, *profilaktyka i zwalczanie- stosować odpowiedni płodozmian, nie uprawiać marchwi po przedplonach roślin żywicielskich, na polach zakażonych nicieniami przerwać uprawę marchwi na 4-5 lat. 6. niszczyk zjadliwy (Ditylenhus dipsace- org. Kwarantannowy)- gatunek polifagiczny, uszkadzają dorosłe larwy oraz nimfy, powodują zasychanie roślin, żerują na zbożach marchwi i cebuli, liczba pokoleń w ciągu roku 4-6, rozwój jednego pokolenia trwa 19-30dni, jaja składane są wewnątrz roślin, zimuje larwa inwazyjna w resztkach roślin, wiosną następuje wnikanie przez podziemne części roślin (łodygi, bulwy, cebule), infekuje wiązki naczyniowe, jest to gatunek wilgociolubny. Niszczyk nie rozwija się natomiast na następujących uprawach: pszenicy, życie, jęczmieniu, kukurydzy, fasoli, grochu, wyce, buraku, roślinach kapusiowatych, sałacie, pomidorze, ogórku *profilaktyka zwalczanie- jednym ze sposobów zwalczania go jest osuszanie terenu, poza tym można stosować płodozmian, kontrola jakościowa nasion i wysadków przed ich siewem lub sadzeniem, uprawę cebuli i innych roślin żywicielskich na porażonym polu powinno się przerwać na okres 5-8 lat większą przerwę stosuje się na cięższych glebach, cebule przechowywać w magazynach w temperaturze 0 C ponieważ w temperaturze poniżej 10 C zapada w stan anabiozy 7. mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis)- nicień ten jest patogenem roślinnym, jednym z najgroźniejszych szkodników ziemniaka i innych roślin psiankowatych. W Polsce jest zaliczany do inwazyjnych obcych podlegających obowiązkowi zwalczania, naturalnym obszarem występowania tego gatunki są Andy (Ameryk południowa), stamtąd został zawleczony wraz z ziemniakami do Europy i innych rejonów świata. W Polsce został stwierdzono w 1946r. Obecnie występuje w uprawach ziemniaka na obszarach całego kraju. *objawy porażenia: bulwy wytwarzane przez porażone rośliny są małe, słabo wykształcone i często jest ich zaledwie kilka pod jednym krzakiem. Na polu placowe występowanie roślin karłowatych i przedwcześnie dojrzewających, pędy rośliny cienkie i nieliczne, liście drobne, chore rośliny obumierają. Na korzeniach i bulwach roślin występują złociste kuliste samice mątwików oraz brunatne, kuliste cysty (zamarłe ciała samic wypełnione jajami). Występuje dymorfizm płciowy (samica kulista z szyjka, samiec nitkowaty), żeruje głównie na ziemniakach ale występuje też na pomidorze oberżynie i innych psiankowatych (Solanaceae), uszkadzają dorosłe larwy oraz nimfy, jedno pokolenie w ciągu roku, jaja pozostają wewnątrz samic które obumierają i zamieniają się w cysty, zimują larwy w cystach w glebie, przy temperaturze 5-10 C następuje wychłodzenie larw z cyst w wnikanie do korzeni *zwalczać: zachować przerwę 3 lub 4 lata między kolejnym sadzeniem ziemniaków w jednym miejscu, używać tylko zdrowych sadzeniaków, dokładnie oczyścić sadzeniaki np.: umyć silnym strumieniem wody 8. mątwik agresywny (Globodera pallida)- nicień ten jest patogenem roślinnym, jednym z najgroźniejszych szkodników ziemniaka i innych roślin psiankowatych. W Polsce jest zaliczany do inwazyjnych gatunków obcych podlegających obowiązkowi zwalczania. Jego obecność stwierdzono w 3 ogniskach na terenie województwa kujawsko- pomorskiego. Wszystkie stwierdzone wystąpienia zostały zlikwidowane. 9. Węgorek truskawkowiec (Aphelenchoides fragariae)- pasożyt ten jest przyczyną powstawania wszelkich zniekształceń roślin truskawki. Karłowatość roślin truskawki, szydlastość liści, kalafiorowatość rozety. Z początku pasożyty te bytują na zewnątrz rośliny- na rozłogach truskawek, na liściach- wtedy ich pokarm stanowią soki z tkanek. Dopiero później pasożyty przedstawiają się do wewnętrznych części roślin i atakują ich tkanki wewnętrzne. Czasami tez pasożyty od razu dostają się do środka, bez etapu bytowania na powierzchni rośliny. Pasożyty te dostają się do środka poprzez szparki na liściach, bądź poprzez drobne ranki czy uszkodzenia. Do rozmnażania się dochodzi także we wnętrzu rośliny. Cykl jest krótki- bo trwa tyko dwa tygodnie. Dlatego też węgorek ten może produkować więcej niż jedno pokolenie rocznie. Kalafiorowatść- zagęszczenie środkowej części rozety. Nicień poraża nadziemne części roślin d których przenika z gleby, nicienie giną w glebie przy braku żywiciela *zwalczanie: właściwy płodozmian, w szklarniach stosować nematocydy, wymianę podłoże, stosować wolny od nicienia materiał rozmnożeni owy 10. Węgorek chryzantemowiec (Aphelenchoides ritzemabosii)- żeruje na częściach nadziemnych rośli (liście, pąki), w glebie ginie

T: Domena: eukrioty, królestwo: zwierzęta, podkrólestwo: tkankowce właściwe, nad typ: pierwoustne, (bez rangi): wilinkowce, typ: stawonogi (Arthropoda)

1.stawonogi- najliczniejszy gatunki typ zwierzęcia na ziemi. Dotychczas opisano ponad milion gatunków. Zamieszkują wszystkie środowiska nadające się do życia (od głębin morskich po szczyty gór), Jest możliwe dzięki ich licznym przystosowaniom fizjologicznym, biologicznym, anatomicznym, jak i dużej rozrodczości. Wiele osobników ma zdolności do diapauzy (obniżenia poziomu metabolizmu), dzięki czemu mogą przetrwać niekorzystne warunki panujące w środowisku. Długość życia jest bardzo zróżnicowana, żyją od kilku dni do kilkudziesięciu lat, kraby nawet do35lat.

* główne cechy budowy stawonogów: zwierzęta bezkręgowe o dwubocznej symetrio ciała, ciało złożone z segmentów, 2 części- głowotułów i odwłok (skorupiaki, pajęczaki) lub 3-głowę, tułów i odwłok(owady), tułów ze skrzydłami- owady, odwłok zawiera przypadki (aparaty kopulacyjne),na każdym segmencie może występować 1 para odnóży złożonych z członów połączonych stawów, ciało pokryte jest kutykularnym pancerzem (pełni funkcję skóry i szkieletu), serce umiejscowione jest grzbietowo, system nerwowy brzusznie 2. Gromada: skorupiaki gromada: wije gromada: pajęczaki, gromada: owady 3. Skorupiaki- w olbrzymiej wielkości to zwierzęta wodne. Ciało- głowotułów i odwłok. Liczba segmentów- 13+7. Budowa: czółki, rostrum, odnóża krocze, odwłok, telstron, szczypce, oczy, skrzela, głowa, tułów *głowa- 2 pary czułków czułki I pary rozgałęzione na dwa ramiona lub rozszczepione czułki II paty pojedyncze, budowa skorupiaka wyższego: czułki I pary i czułki II pary. *oczy- jedna para oczu prostych lub złożonych charakterystyczny wzór mozaikowy omatidiów (oczka proste, fasetki) z których każda posiada własną rogówkę, aparat dioptyczny, komórki barwnikowe i receptory i odbiera tylko wąski wycinek pola widzenia. Oczy stawonogów dają im możliwość dostrzegania szerszej gamy barw np.: pszczoły widzą ultrafiolet a także rozróżniają polaryzację światła, ułatwia im to orientację przy pochmurnym niebie *szczypce- służą one do przytrzymywania zdobyczy, a także do walki *narządy gębowe- jedna para żuwaczek dwie pary szczęk *odnóża- 5 lub więcej par- członowe (dwuczęściowe) połączone stawami, u samic służą d przytrzymywania jaj, u samców pierwsza para odnóży tułowiowych jest przekształcona w narząd kopulacyjny *układ mięśniowy- mięśnie poprzecznie prążkowanych (ruch). Skorupiaki mają zginacze i prostowniki których działanie jest antagonistyczne. *układ krwionośny- otwarty, serce po stronie grzbietowej, występują naczynia krwionośne. Krew z serca wypływa naczyniami, wylewa się do zatok, skąd żyłami płynie do skrzeli, następnie do serce. *układ nerwowy- drabinka lub łańcuszkowy, występuje centralizacja w części głowowej, łączenie zwojów w całość *układ pokarmowy- otwór gębowy, przełyk, żołądek, jelito z uwypuklenie trzustko- wątrobowym i odbyt. Chitynowy oskórek wyściela początkowy i końcowy odcinek przewodu pokarmowego. W przednim odcinku miażdży pokarm. *układ wydalniczy- cewki Malphigiego (owady, wije, pajęczaki) i gruczoły czułkowe, szczękowe i biodrowe (zmodyfikowane metanefrydia) występują gruczoły zielone- skorupiaki)

*układ oddechowy- skrzela umożliwiają pobieranie do organizmu tlenu rozpuszczonego w wodzie

*układ dokrewny- produkuje hormony wzrostu i linienia. Wzrost poprzez linienie- komórek nabłonka oddzielają się od niego i tworzą nowy pancerz, gdy pancerz jest gotowy stary pęka. Są rozdzielnopłciowe. Występuje dymorfizm płciowy. Rozwój prosty a) Skorupiaki lądowe (stonogi)

*stonóg piwniczny- żyje w wilgotnych miejscach, często chowa się podkarmieniami, wśród gnijących liści, pod korą pn lub w wilgotnej glebie. Ciało jest segmentowane- głowotułów i odwłok (chitynowy pancerz). Na części głowowej znajdują się: 1 para oczu złożonych, 2 pary czułków, narządy gębowe- 1 para żuwaczek, 2 pary szczęk. Na części tułowiowej jest 5 par odnóży krocznych. Pierwsza z nich może być przekształcona w duże szczypce służące do przytrzymywania pokarmu. Na odwłoku odnóża występują w dużej ilości. U samic służą do przytrzymywania jaj. U samców pierwsza para odnóży tułowiowych jest przekształcana w narząd kopulacyjny. Samice noszą jaja w komórce na brzusznej stronie ciała. Larwy są podobne do osobników dorosłych szarobiałe. Prowadzi nocny tryb życia żywiąc się martwą materią organiczną. Uszkadzać młode rośliny w szklarniach, warzywach i ziemniakach w przechowalniach, owocniki w pieczarkach. Stawonogi lądowe- żyją w miejscach wilgotnych, zacienionych, pod kamieniami, w mchu. 5. Wije- mają wyodrębnioną głowę oraz długie ciało, często podzielone na segmenty zaopatrzone w odnóża krocze. Dwie grupy wśród wijów: grupa osobników drapieżnych- przedstawicielem jest pospolity gatunek wij drewniak. *wij drewniak- żyje pod korą drzew, w próchnie, pod kamieniami, w ściółce, rzadziej w glebie. Preferuje ziemie gliniaste, czarnoziemy oraz ziemie z małą domieszką piasku. Zamieszkują osiedla ludzkie, opuszczone żwirownie, parki miejskie. Segmenty-15 heteronomia segmentów segmenty 1,3,5,7,8,10,12 i 14 są znacznie dłuższe niż pozostałe. Samica składa jedno białe jajo raz na 1-2 tygodni, młode wylegają się z niepełną liczbą segmentów (rozwój anamorficzny). Drugą grupę tworzą gatunki roślinożerne występujące w wilgotnych lasach. Przedstawicielami są krocionogi. * krocionogi- barwa ciała- od białej do ciemnej, okrywy ciała twarde. Ciało walcowate, segmentowane, wydłużone (dł. 2mm-5cm). Segmenty połączone błonami, co zapewnia giętkość. Rozróżnia się głowę, tułów, odwłok. Głowa mała z aparatem gryzącym i czułkami. Oczy są proste i występują w różnej liczbie (do 40). Każdy segment ciała ma 2 pary nóg z wyjątkiem pierwszego segmentu tułowia (1 para). Na bokach segmentów są rozmieszczone gruczoły obronne ( wydzielają płyn o różnej barwie zawierający kwas cyjanowodorowy, jod i inne substancje odstraszające) a)Układ oddechowy u Myriapoda nie istnieje. Oddychają tylko powierzchnią ciała co ułatwia im prawdopodobnie obecność silnie rozwiniętego ciała tłuszczowego. Krocionogi oddychają za pomocą tchawek. B) Tchawki(owady, wije)- otworki zewnętrzne, zwane przetchlinkami, rozgałęziają się wewnątrz ciała w coraz drobniejsze przewody, docierające do wszystkich narządów. Tchawki mają chitynową osłonkę, zapewniającą odpowiednią elastyczność ścianek. Zakończenie tchawek stanowią tzw. tracheole, które są wypełnione płynem. Wymiana gazowa następuje w drodze dyfuzji między komórkami ciała a tracheidami. C) układ krwionośny- został odciążony od funkcji oddechowej, jest słabo rozwinięty. Składa się z rurkowatego serce podzielonego na wiele odcinków. Z serce odchodzi aorta która rozgałęzia się a jej odnogi biegną do głowy i okolicy brzusznej. Serce jest przyczepione do ścian ciała specjalnymi mięśniami skrzydlatymi. D) układ pokarmowy wijów- można wyróżnić trzy części: jelito przednie, z otwierającymi się do niego gruczołami ślinowymi, jelito środkowe oraz tylne, do którego często uchodzą gruczoły odbytowe e) narządy wydalnicze- występują w postaci jednej labo dwóch par cewek Malpighiego e) układ nerwowy- prymitywny, składa się parzystego zwoju nadprzełykowego, obrączki około przełykowej oraz parzystego łańcucha zwojów brzusznych. F) układ rozrodczy- parzyste lub nieparzyste gonady wijów leżą nad przewodem pokarmowym lub pod nim i mogą uchodzić z przodu lub tyłu tułowia. U krocionogów- wyrostki kopulacyjne (kopulacja i składanie jaj) u samic znajdują się za drugą para nóg. U samców organ męski kopulacyjny znajduje się w biodrach drugiej pary nóg. *wije to zwierzęta rozdzielnopłciowe, jajorodne, najczęściej przechodzą rozwój prosty. W roku rozwija się 1 pokolenie. Jaja składane są do gleby. Samice opiekują się nimi. U niektórych gatunków (krocionogi) postacie młodociane mają mniej nóg niż dorosłe i uzupełniają je podczas linienia. W glebie zimują osobniki dorosłe i stadia młodociane (w glebie, schowkach). Ze względu na ochronę roślin na uwagę zasługuje krocionóg krwawo plamy. *krocionogi- żyją w miejscach wilgotnych, nie znoszą zetknięcia z wodą. Unikają światła kryjąc się w glebie i pod kamieniami. Mogą zapadać w sen letni spowodowany wysoką temperaturą. Pożywieniem krocionogów są rośliny i resztki roślin. Licznie występują w ściółce lasów liściastych, pod olchami, klonami. Bukami, leszczynami. Ich rola polega na przeróbce resztek organicznych i spulchnianiu gleby. U uszkadzają kiełkujące nasiona leżące na ziemi owoce. 6. Pajęczaki- przedstawiciele pajęczaków osiągają od ok. 0,1 mm do ponad 30cm długości. Występują na lądzie (tylko pojedyncze gatunki żyją w wodzie). Ciało podzielone jest na: głowotułów, odwłok- zawiera organy rozrodcze i trawienne. Ciało pajęczaków pokryte jest oskórkiem chitynowym. Pod nim znajduje się jednowarstwowy nabłonek tworzący oskórek. Pajęczaki posiadają 4 pary odnóży krocznych. Narządy gębowe złożone z2 par przekształconych odnóży: szczękoczułki (chelicer)- służą do przekłuwania ofiary, obrony oraz do kopania nor w ziemi, nogogłaszczki (pedipalp)- nie służą do chodzenia, ale do orientacji w terenie, odżywiania się i magazynowania nasienie, brak czułków a). Skorpiony- żyją w krajach tropikalnych, są drapieżcami b) rząd zaleszczotki- są drapieżcami, pospolicie występują w torfie, w ziemi kompostowej, w bibliotekach. C) rząd kosarze- są drapieżcami, występują na roślinach d) rząd niesporczaki- żyją w wilgotnej glebie na obszarze Afryki, Ameryki Północnej i Południowej oraz Europy Południowej. *pająki- są drapieżcami, tworzą sieci łowne w kasach, na polach, w sadach Niekiedy występują gromadnie (do kilkudziesięciu osobników na 1m2). Żywią się mszycami skoczkami muchówkami błonkówkami pluskwiakami różnoskrzydłymi chrząszczami skoczkami. Ciało pająków okrywa miękki chitynowy oskórek z włoskami a) budowa zewnętrzna pająka- nogogłaszczki, szczękoczułki, odnóża kroczne, głowotułów, przetchlinki, otwór płciowy, odwłok, kądziołki, odbyt

b) układ pokarmowy- otwór gębowy, przełyk, umięśniona gardziel, żołądek ssący (nie mieszają się enzymy z pokarmem) jelito przednie, środkowe, tylne c) układ krwionośny- jest otwarty. Serce znajduje się w odwłoku po stronie grzbietowej, zbudowane jest z 4 komór, ma zastawki. Odchodzi od niego 9 naczyń. D) układ nerwowy- tworzy brzuszny łańcuszek nerwów. Narządami zmysłów są: oczy proste oraz liczne włoski dotykowe, zmysł równowagi e) układ oddechowy- tworzą płucotchawki to grzebykowate, spłaszczone rozgałęzienia pni tchawkowych, omywane przez hemolimfę transportującą gazy oddechowe. Ułożone w odwłoku po stronie brzusznej. F) układ wydalniczy- tworzą cewki Malpighiego, mające ujście na granicy jelita tylnego i środkowego, uchodzą do przewodu pokarmowego. G) układ rozrodczy- rozmnażają się płciowo. Występuje u pająków dymorfizm płciowy (samica większa od samca, samica często po kopulacji zjada samca). Rozwój pająków jest prosty. H) narząd zmysłu- dotyk-włoski są odpowiedzialne za wyczuwanie drgań sieci a bardziej wyspecjalizowane- trichobotria (włoski czuciowe)- wyczuwają drgania powietrza węch- narządy węchowe zlokalizowane są na górnej stronie smak- odbierany jest przez komórki smakowe zgrupowane w bocznej ścianie gardzieli wzrok- pająki posiadają 8, 6 a czasem są całkowicie pozbawione oczu. Wzrok służy jedynie odróżnieniu dnia od nocy. Oczy pająków można podzielić na dwie grupy: oczy główne, dzienne, boczne, nocne 6.roztocze: zwierzęta od mikroskopijnych do 3-centymetrwych. Roztocze są saprofagiczne (jak np.: mechowce) ale także są wśród nich pasożyty (głownie ektopasożyty) i drapieżniki. Niektóre mogą przenosić choroby lub być szkodnikami magazynowymi. Zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne również obszary polarne. Dostosowały się do różnych środowisk: żyją w glebie, kurzu domowym, w powiązaniu z roślinami i zwierzętami, w wodach słodkich i morzach. Zwierzęta o mikroskopijnych rozmiarach (0,1- 1mm). Ciało jest silnie skrócone. Kształt ciała jest kulisty lub owalny. Skóra roztoczy jest cienka często gładka z połyskiem (gatunki żyjące w magazynach, brak segmentacji ciała) ciało pokryte z rzadka cienkimi, długimi włoskami. Ciało podzielone na dwie części: gnat somę (powstała z przekształcenia odnóży 3 pierwszych segmentów ciała), idiosomę. Gnatosoma: otwór gębowy, aparat gębowy, 2 pary nóg( biodro, krętarz, udo, kolano, goleń, stopa zakończona 1-3 pazurkami) 2 pary szczękoroży chelicery nożyc lub sztylecików sok z komórek roślin, 1 para nogogłaszczków pedipalpy kształt przytrzymują pokarm stały pokarm Idiosomia: kształt owalny, okrągły, gruszkowaty, romboidalny, pancerz tworzy tarcze, listwy, żebra po obu stronach ciała, 2 pary nóg, oczy pojedyncze parzyste lub potrójne

a) układ pokarmowy- jama gębowa, gardziel, przełyk, żołądek, jelito, prostnica b) układ wydalniczy- cewki Malpighiego- wydalają do jelita tylniego kuleczki guaniny (produkt metabolizmu związków azotowych) c) układ krwionośny- otwarty, serce rurkowate, krew jest bezbarwna (hemolimfa)

d) układ oddechowy- oddychają całą powierzchnią ciała (rozkruszki) lub tchawki i przetchlinki w pobliżu przysadek gębowych (przędziorki) e) układ nerwowy- mózg otacza przełyk i odchodzące od niego pnie nerwowe obsługujące wszystkie organy ciała. F) układ rozrodczy- roztocze są rozdzielnopłciowe. Narządy rozrodcze są parzyste (jądra, nasieniowody, jajniki, jajowody). Rozmnażają się za pomocą jaj zapłodnionych. Jaja są bardzo małe, kuliste składane na liściach, pędach, w ziarnie, wewnątrz tkanek. W rozwoju pozazarodkowym pojawiają się stadia: larwy (linieje 2-5 razy), protonimfy (4 pary nóg), deutonimfy- (podobna do innych stadiów, w niekorzystnych warunkach przybiera postać hypopus- ciało spłaszczone, nogi skrócone, na gnatosomie pojawiają się przylgi, przenosi się ale nie pobiera pokarmu, tritinimfy- (u mechowców, 4 pary nóg, podobna do imago). Nimfa- to larwa która ma 3 pary nóg, podobna jest do imago ale niedojrzała płciowo. Każde stadium poprzedzone jest fazą spoczynku (epimorfoza) *znaczenie roztoczy dla człowieka- korzyści wynikające z obecności roztoczy. A) pożyteczne są roztocze żyjące w glebie: stanowią element mezofauny, przyczyniają się do humifikacji organicznych cząsteczek gleby, poprawiają strukturę i zwiększają żyzność gleby b) roztocze są drapieżcami- niszczą niektóre owady i inne roztocze żyjące na roślinach lub w produktach spożywczych, sierposz rozkruszkowiec- redukuje liczebność rozkruszków w magazynach dobroczynkowate- szpeciele i przędziorki, roztocze- mklika mącznego, skórka zbożowego c) roztocze roślinożerne- żerują na chwastach i zostały użyte do biologicznego zwalczania chwastów (Australii, Indiach) szkody wyrządzane przez roztocze- roztocze są wektorami patogenów roślin (szpeciele), są szkodnikami roślin chmielu, drzew i krzewów owocowych , truskawki, są szkodnikami przechowywanych produktów spożywczych, są wektorami patogenów wywołujących choroby ludzi, zwierząt domowych (tularemia, złośliwa żółtaczka psów), są ekto- lub endopasożytami człowieka i zwierząt domowych (świerzb ludzki, parch bydła, owiec, koni, łysienie ptaków Mogą drażnić skórę człowieka i zwierząt domowych Varroa jacobsoni jest pasożytem pszczół

*powiązanie roztoczy z roślinami i produktami w magazynach- zjadają żywe i martwe rozkładające się rośliny, wszystkie części roślin zjadając je z zewnątrz i od środka, zgryzają rośliny i wysysają soki z komórek, hamują wzrost i rozwój roślin, uszkadzają aparaty szparkowe roślin (wzrost transpiracji), przyczyniają się do zaburzeń w procesie fotosyntezy i oddychania roślin, powodują zachwianie równowagi hormonalnej rośliny, zmieniają kierunek przemian biochemicznych (więcej aminokwasów i cukrów prostych- umożliwiają wysoką płodność i rozrodczość) 7. Przykłady roztoczy: a) przędziorek Chmielowiec (Tetranychus urticae) rodzina- przędziorkowate. Żółtozielone roztocza z dwiema ciemniejszymi plamami po bokach, zimują, jaja lub zapłodnione samice pod grudkami ziemi, zeschłych liśćmi, w szczelinach kory, na gałęziach, na krótkopędach konstrukcji szklarni

b) przędziorek Chmielowiec (Tetranychus urticae)- wiosna, z jaj wylęgają się larwy, żerują na dolnej stronie liścia pod oprzędem pajęczyny uszkodzenia liści widoczne są na górnej stronie= żółte przebarwienia, liście szarzeją zasychają opadają, drzewa słabiej owocują, sierpień- pojawiają się zimujące samice. W ciągu roku występuje 4-5 pokoleń przędziorka Chmielowca. Szkodnik atakujący 300 gatunków roślin uprawnych i dziko rosnących. W szklarniach atakuje: ogórek, róże, pomidor, złocienie. W polu: fasolę, ogórek, chmiel, truskawki, jabłoń, śliwę *zwalczanie- środki ochrony roślin- akarycydy, w szklarniach stosuje się wypuszczanie dobroczynków c) przędziorek głogowiec (Tetranychud vienensis)- głóg gruszę śliwę wiśnię czereśnię poziomkę dąb brzoskwinię. Przędziorki powodują najwięcej szkód w lat suche i ciepłe. Przędziorek żeruje na dolnej stornie liści pod warstwą pajęczyny, górna strona liścia ulega uwypukleniu, blaszka liściowa szarzeje żółknie. Zimują: samice w szczelinach kory, samice opuszczają zimowisko w okresie różowego pąka jabłoni, zasiedlają górą i dolną stronę liści oraz pąki kwiatowe, jaja składają pod pajęczyną w pobliżu głównego nerwu i jego rozgałęzień. W ciągu 4-5 pokoleń. Roztocz przenosi na ciele zarodniki grzybów (parch, mączniak) *zwalczanie: środki ochrony roślin- akarycydy d) dobroczynek szklarniowy (Phytoseiulus presimilis)- w warunkach polowych występuje w Chile, Algierii, Włoszech, Francji. Rozmnażany i rozprowadzony na skalę handlową z przeznaczeniem do zwalczania przędziorków, u nas w szklarniach na ogórku. Ciało gruszkowate o barwie bursztynowej, Na tarczy występuje 14 par pierzastych szczecin. Zimują w szczelinach kory. Składają do 100 sztuk jaj w ciągu 12-50 dni życia. Optymalna temperatura 25-30 C. Samce stanowią najwyżej 25% populacji, Rozwój pokolenie trwa 5 dni i w tym czasie populacja zwiększa się 40-50 krotnie. Nimfy i dorosłe roztocze zjadają jaja i ruchliwe stadia przędziorków. Jeden osobnik w ciągu życia może zniszczyć ok. 500jaj osobnik dorosły do 200 przędziorków, w przypadku braku pożywienie- kanibalizm. Rozmnaża się go na fasoli porażonej sztucznie przędziorkiem Chmielowcem. Z 1m2 uzyskuje się liczbę osobników dobroczynna wystarczającą na 200m2 ogórków. Po zauważeniu szkodnika w szklarni podaje się co najmniej 20 drapieżców na roślinę, e) szpeciele (Eriophyidae)-szpeciele żerują: w pąkach, na dolnej stronie liści, na pędach (obserwuje się pęknięcia skórki, skręcanie międzywęźli, zasycanie pędów). Są fitofagami. W Polsce stwierdzono ponad 120 gatunków. Roztocze o ciele robakowatym wydłużonym długość 0,2 mm, barwy mlecznobiałej lub bursztynowej. Ciało składa się z dwóch odcinków: przedniego- okrytego grzbietową tarczą z narządami gębowymi (5 sztylecików) i odnóżami, odwłoku z kutykularnymi pierścieniami. Stadia rozwojowe: jajo 2 nimfy- imago. Zimują samice w szczelinach kory lub pąkach roślin. Rozwój zachodzi na liściach pąkach galasach liściowych. Rozwój pokolenia trwa 1,5-2 miesięcy. Resztę roku szpeciele spędzają w kryjówkach zimowych. Występuje żyworodność partogeneza. Szkodliwość: powodują odbarwienie i ordzawienie liści ogładzanie roślin, wprowadzana do rośliny ślina powoduje tworzenie pilśni galasów nabrzmiewania paków, szpeciele są wektorami wirusów grzybów i mikoplazm. *zwalczanie- zapobiegać wstępowaniu i rozwlekaniu szpecieli, brak preparatów środków ochrony roślin f) rozkruszki (Acaroidae)- występowanie: w magazynach, pieczarkarniach, w paszach, ulach, suszonych grzybach, ziłach, produktach mącznych. Roztocze z zatartą segmentacją ciała.

Nogi 5-członowezakończone 1 pazurkiem. Gastoma składa się z kleszczowa tych chelicer. Idiosoma jest woreczkowata długość: 0,3-0,7 mm mlecznobiała, Rozwój: jajo- larwa- 2 stadia nimfalne- imago. Następnego dnia po przeobrażeniu w postać dorosłą następuje kopulacja i składanie jaj. Wciągu 30-350 dni życia samice składają 100-1200 jaj. Rozwój zachodzi w temp 3-7 C i wilgotności 65-82%. Rozwój pokolenia trwa 9-120 dni. Rozkruszki żyją 30-120 dni. W ciągu roku kilkanaście pokoleń. Bez pożywienie mogą żyć nawet 2 miesiące. Rozkruszki mogą być przyczyną schorzeń przewodu pokarmowego. Są też czynnikami alergicznymi. Rozprzestrzeniają się z produktami opakowaniami wprowadzanymi do magazynów. *Przykłady rozkruszków- a) rozkruszek mączny- spotykany z ziarnie, nasionach różnych roślin, mące, produktach mącznych, w mleku w proszku. B) rozkruszek drobny- w magazynach i pieczarkarniach c) rozkruszek korzeniowy- spotykany w glebach uprawowych, w cebuli, cebulach roślin ozdobnych, na korzeniach roślin porażonych przez patogeny d) roztoczek suszowy- w magazynach artykułów spożywczych, przetwórniach, w domach na suszonych owoców, miodzie, przetworach owocowych, mlecznych, w fermentującym piwie i winie, w paszach, w ulach pszczół. T: SLIMAKI SLIMAK LUZYTAŃSKI pochodzi z Hiszpanii występuje w rejonie Rzeszowa. a)POMROWIK PANORMITAŃSKI I POMROWIEC GAGATOWY występują powszechnie w Niemczech Holandii Skandynawii są już notowane w Polsce. 2.WZROST ZNACZENIA GOSPODARCZEGO ŚLIMAKÓW ślimak jako szkodniki roślin znane są w świecie od bardzo dawna ich szkodliwość wzrosła w latach 1950-1960 przyczyny: 1 wprowadzenie mineralizacji uprawy ( zredukowa systemu uprawy gleby) brk orki podorywki ściernisk a zastąpienie ich przez kultywatorowanie i mieszanie resztek pożniwnych z wierzchnią warstwą gleby stwarza to dogodne warunki dla rozwoju ślimaków. 2 wprowadzanie rotacji roślin z których niektóre odmiany sprzyjają rozwojowi ślimaków ulepszone odmiany rzepaku oleistego siane przed pszenicą ozimą. 3 zwiększenie powierzchni o odłogów które są doskonałym siedliskiem dla ślimaków 5 ograniczenie lub całkowity zakaz palenia słomy i ściernisk 6 wprowadzenie do uprawy nowych odmian roślin uprawnych o wysokiej zawartości cukrów rozpuszczalnych lub rzepaku z dwukrotnie większą zawartością glukozynolanów. 7 stosowanie na szeroką skalę chemicznego zwalczania chwastów zmniejsza bazę pokarmową ślimaków co zwiększa 3. ŚLIMAK BRZUCHONOGI Gastropoda Schemat budowy ślimaka. a)UKŁAD KRWIONOŚNY OTWARTY Serce położone pod górną ścianą jamy płaszczowej. Składa się z przedsionka i komory wychodzącą aortą. Krew dopływa do wszystkich organów i wylewa się do przestrzeni międzytkankowych dalej do naczyń żylnych i do płuca gdzie ulega utlenianiu. Z płuca dostaje się do przedsionka serca. B)UKŁAD WYDALNICZY orzęsiony lejek zbiera z jamy ciała produkty przemiany materii i wydala je przez moczowód. Oznaczenia: 1. Muszla 2. wątrobotrzustka 3. płuco w jamie płucnej 4. odbyt5. otwór płucny6. Oko7. czułek8. zwój mózgowy9. przewód ślinowy10. otwór gębowy z tarką11. wole (cz. przełyku)12. gruczoł ślinowy 13. otwór płciowy 14. penis15. pochwa16. gruczoł śluzowy17. jajowód18. wapienna strzałka miłosna 19. noga20. żołądek21. nerka pochodzenia metanefrydialnego22. płaszcz23. serce24. Nasieniowód c)UKŁAD POKARMOWY otwór gębowy (szczęka język z zębami) , gardziel ( trawienie) przełyk workowaty żołądek (tu uchodzą przewody 3 płatków wątroby) jelito, odbyt. D)UKŁAD ROZRODCZY ślimaki są obojnacze kopulacja zachodzi krzyżowo tj między dwoma osobnikami i polega na wzajemnym przekazaniu plemników zapładniających jaja. Jaja składane są do gleby na resztki pożniwne 200-700jaj wiosną i jesienią. Jaja są kuliste przezroczyste mlecznobiałe wielkości 1-5mm . zimują jaja osobniki młodociane rzadziej dorosłe. Młode osobniki przypominają dorosłe. Młode ślimaki odżywiają się materią organiczną i humusem w glebie. Cykl życiowy ślimaków trwa od kilku miesięcy do 3 lat. 4.CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ I AKTYWNOŚĆ ŚLIMAKÓW wielkość uszkodzeń roślin przez ślimaki zależy od zagęszczenia populacji poszczególnych gatunków i ich aktywności. Ślimaki aktywne są w wilgotnych warunkach. Najlepsze kryjówki zapewniają im rośliny wieloletnie oraz rośliny dające dużą masę liściową (krzyżowe strączkowe) wylegające zboża. W okresie pożniwnym chronią się w zarośniętych rowach miedzach nieużytkach pod resztkami roślin w szczelinach gleby. Żerują w nocy. Ślimaki żerują w temp 17-19C poniżej 17C aktywność spada przy wzroście ponad 28C. pomrowik plamisty żeruje w temp 2C. ślimaki uszkadzają rośliny upraw rolniczych ogrodniczych cieplarnianych magazynach przechowalniczych jarzyn. Są żywicielami stadiów rozwojowych tasiemców nicieni. Przenoszą grzyby pasożytując na roślinach i chorobach wirusowe roślin. Uszkadzają liście kwiaty nasiona owoce bulwy korzenie. Zjadają delikatne i miękkie części roślin stożki wzrostu liścienie. Ślimaki żerują po dolnej i górnej stronie liści zdrapując tkanki roślinne, wygryzają otwory i nadgryzają brzegi liści zjadają nerwy liści i młode łodygi roślin 5.RODZINA POMROWIWATE Limacidae żyje na plonach w ogrodach. Czyni szkody na koniczynie grochu zbożach ozimych rzepaku truskawkach ogórkach. Uszkodzone liście pokryte są srebrnym błyszczącym śluzem. Zimują jaja w zbożach a)Pomrowik plamisty, pomrowik wielki, pole rzepaku ozimego uszkodzonego rpzez pomrowika plamistego. b)RODZINA ŚLIMAKOWATE Arionidae ślimak ogrodowy.. spotykany w uprawach warzyw w polu i szklarni. Zimują młode i dorosłe ślimaki. Jaja składane są do gleby, nisczy łodygi pędy sałaty selera i roślin ozdobnych. c)RODZINA ŚLIMAKOWATE Helicidae ślimak winniczek pospolity w Polsce, porusza się 5cm/min. Żeruje na krzewach drzewach zjadając liście i pąki. Zimują osobniki dorosłe w ziemi. Żyją do kilku lat. Składają do 80jaj wylęgają ślimaki po 10 miesiącach są zdolne do rozmnażania. ZWALCZANIE osuszać zbyt wilgotne pola. Wykaszać trawę i chwasty w rowach zaroślach nieużytkach. Na małych powierzchniach zbierać ślimaki i je niszczyć. Pole zagrożone posypywać wapnem palonym. Bronować pola w czasie suchej pogody (wtedy jaja i młode ślimaki giną wyrzucane z gleby). Prowadzić lustracje pól. T:PTAKI -Żyją w miastach lasach na łąkach w środowiskach wodnych na pustyniach i lądolodach. W środowiskach w których występują odgrywają ogromną rolę. Ich znaczenie zarówno dla przrody jak i gospodarki człowieka jest bardzo duże: 1 odgrywają ogromną rolę w przyrodzie gdyż są nieodzownym elementem prawidłowego funkcjonowania biocenoz. 2 szczególnie ważną rolę odgrywają ptaki owadożerne w lasach gdzie stanowią naturalną ochronę drzewostanu przed szkodnikami żerującymi zarówno w koronach jaki i pniach drzew tępią szkodniki na polach uprawnych jeżeli mają ochronę postaci pasów zadrzewień. 3 ptaki drapieżne zjadają ogromną ilość gryzoni. 4 ptaki pełnią też rolę selektywną i sanitarną w środowisku gdyż zabiegają rozszerzeniu się epidemii zwierzęcych chorób zakaźnych a ich ofiarami są najczęściej osobniki słabe i chore. 5 osobne zagadnienie stanowią korzyści czerpane z udomowienia i hodowli ptaków. 6 drobieństwo jest również ważną gałęzią gospodarki Ptaki dostarczają człowiekowi mięsa piór puchu jaj. 7 wiele ptaków zarówno rodzimych jak i egzotycznych (kanarki papugi) hodowanych jest dla przyjemności . ptaki są ozdobą krajobrazu. 8. Odgrywają niebagatelną rolę zwłaszcza w aglomeracjach miejskich których mieszkańcy pozbawieni są na co dzień kojącego oddziaływania żywej przyrody 1.Budowa zewnętrzna ptaka: 1 dziób, 2 głowa, 3 tęczówka, 4 źrenica, 5 górna część grzbietu, 6 małe pokrywy skrzydłowe, 7 barkówki, 8 średnie pokrywy skrzydłowe, 9 lotki trzeciego rzędu, 10 kuper, 11 lotki pierwszego rzędu, 12 podbrzusze, 13 udo, 14 staw skokowy, 15 skok, 16 stopy, 17 goleń, 18 brzuch, 19 skrzydło, 20 klatka piersiowa, 21 gardło, 22 korale A)UKŁAD MOCZOWO PŁCIOWY samice ptaków mają tylko lewy jajnik i jajowód. Zapłodnienie następuje w jajowodzie. Nerki usuwają z krwi azotowe produkty przemiany materii i wydają je jako kwas moczowy. Kwas moczowy jest wydalany jednocześnie z kałem jako półstała wydalina, ponieważ ptaki nie mają oddzielnego pęcherza moczowego (oprócz strusi) ani cewki moczowej. Wydaliny ptaków są usuwane przez kloakę która jest wielofunkcyjnym otworem służy do wydalania kopulacji i składania jaj przez samice. Dodatkowo wiele gatunków ptaków zwraca przez otwór gębowy wypluwki B)UKŁAD POKARMOWY układ pokarmowy ptaków jest unikatowy zawiera wole służące do przechowywania pokarmu oraz żołądek mięśniowy w którym znajdują się połknięte kamienie rozcierające pokarm i rekompensujące brak zębów. Większość ptaków jest przystosowana do szybkiego trawienia aby ułatwić latanie.C)UKŁAD ODDECHOWY płuca są gąbczaste połączone z dużymi workami powietrznymi D)UKŁAD NERWOWY mózg z dobrze rozwiniętym móżdżkiem (koordynuje ruchy) oraz kresomózgowie które odpowiada za nawigację behawior gody i budowanie gniazd E) UKŁAD KRWIONOŚNY serce ptaków jest 4dzielne 2 komory 2 przedsionki 4 zastawki 2 obiegi krwi. Krew żylna uchodzi do prawego przedsionka a następnie przepływa do prawej komory wpływa do płuc skąd wraca jako utleniona (krew tętnicza) do lewego przedsionka a następnie lewej komory z uchodzi aorta. Żyła główna dolna przenosi krew do kończyn przez układ wrotny nerek. Układ krwionośny umożliwia utrzymywanie stałej temp ciała ptaków która wynosi 39,5C. słuch i wzrok bardzo dobrze rozwinięte. 2. RODZINA WRÓBLOWATE Ploceidae wróbel domowy. Żywią się nasionami kiełkami i owocami. Duże szkody powodują w okresie dojrzewania zbóż. Pożyteczne- żywią się owadami mszycami. A)RODZINA SZPAKOWATE Sturnidae szpak zwyczajny pożyteczny kiedy żywi się owadami. Żywi się owocami wiśni czereśni śliw winorośli. Niszczy wschodzące rośliny (kukurydza groch szpinak) B)RZĄD WRÓBLOWATE Passeriforms RODZINA KRUKOWATE Corvidae Wrona siwa,. Żywi się owadami nasionami owocami, dżdżownicami małymi ptakami jajami. Gawron żywi się owadami glebowymi ślimakami, gryzoniami polnymi, nasionami zbóż kukurydzy wschodzącymi roślinami (kukurydza groch szpinak) masowo niszczy jabłka w sadach. Kawka żywi się owocami gryzoniami polnymi pisklętami ptaków nasionami grochu kukurydzy owocami. ZWALCZANIE odstraszać (rozpinać nad rośliną kolorowe szmatki nici blaszki, emisje krzyku przestraszonych wron). Rośliny drzew w ogrodach można nakrywać siatkami. Obsadzenie sadów jarzębiną bzem czarnym (ptaki koncentrują się na tych roślinach ich owocach). Zaprawianie nasion i opylanie wschodzących roślin repelentami. T:TYP KRĘGOWCE Vertebrata GROMADA SSAKI Mammalia 1.SSAKI najwyżej zorganizowana grupa zwierząt. Charakteryzuje się występowaniem : uziębienia (gryzonie obecność stale rosnących siekaczy), gruczołów mlekowych u samic. Obecnością owłosienia (włosy futro) stałocieplnością (większość ssaków utrzymuje temp w granicy 36-39C). mają najlepiej rozwinięty centralny system nerwowy zmysły węch słuch 2.SZKODLIWOŚĆ GRYZONI zjadanie roślin i ziarna zbóż, wygryzanie korzeni buraka i bulw ziemniaka,. Szczególnie duże szkody powodują w zbożach i roślinach pastewnych. Szkody widać na wiosnę i w jesieni: łysiny pola pozbawione roślin uprawnych, ryjąc korytarze podziemne i normy uszkadzają korzenie roślin, gleba poryta ulega przesuszeniu. Szkody wyrządzają w gospodarstwach domowych zabudowanych gospodarskich i magazynowych, niszczą zanieczyszczają ziarno zapasy żywności, ubrania książki meble. Szczególnie szczury atakują inwentarz domowy są nosicielami chorób np. dżumy. Obserwując liczebność gryzoni polnych w poszczególnych rejonach i dużych obszarach można zauważyć cykliczne zmiany. Największa liczebność gryzoni w okresie rocznym przypada na początek wiosny jeśli wiosna jest ciepła i wilgotna ,liczebność szybko wzrasta i w lipcu i sięga poziom zagrażający plonem. Zahamowanie wzrostu populacji obserwuje się w okresie sianokłosów i żniw (odsłanianie gleby dostępność gryzoni dla drapieżników), opóźnione zbiory zbóż (w skutek opadów deszczu) powodują gromadzenie się gryzoni pod snopami gryzonie intensywnie się rozmnażają i zagrażają późniejszym oziminom. Jesienią liczebność populacji gryzoni zmniejsza się . zimą odwilż brak śniegu powoduje wyginięcie gryzoni. 3.WAŻNYMI REGULATORAMI LICZEBNOŚCI GRYZONI SĄ ICH WROGOWIE NATURALNI pasożyty zewnętrzne gryzoni (wszy, pchły roztocze) przenoszące czynniki infekcyjne. Zwierzęta drapieżne (sowy lisy myszołowy) A)UKŁAD MIĘŚNIOWY ssaków jest bardzo dobrze rozwinięty jego cechami charakterystycznymi są przepona oraz silny rozwój mięśni podskórnych. B)UKŁAD ODDECHOWY do dróg i narządów oddechowych ssaków należą nozdrza zewnętrzne, jamy nosowe, nozdrza wewnętrzne przewód gardzielowy krtań tchawica oskrzela i płuca. C)UKŁAD POKARMOWY przewód pokarmowy zbudowany jest z jamy gębowej gardzieli przełyku żołądka i jelit cienkiego i grubego kończącego się odbytem. U większości ssaków (oprócz stekowców i waleni) występują wargi. D)UKŁAD WYDALNICZY składa się z nerek moczowodów pęcherza moczowego i cewki moczowej. E)UKŁAD NERWOWY mózg i rdzeń kręgowy. F)UKŁAD KRWIONOŚNY serce składa się z całkowicie oddzielonych od siebie 2 komór i 2 przedsionków i 4 zastawek. Prawa część serca „żylna” zbiera krew odtlenioną z całego organizmu i tłoczy ją do naczyń płucnych a lewa strona odbiera natlenioną krew z płuc i przekazuje do aorty i dalej do pozostałych narządów. G)UKŁAD RORODCZY ssaki są żyworodne. Żeński układ rozrodczy składa się z parzystych jajników jajowodów macicy i pochwy. Męski układ rozrodczy składa się z jąder najądrzy i nasieniowodów otwierających się do cewki moczowej. Ssaki szkodliwe dla roślin uprawnych należą do łożyskowców (Placentalia) . młode rodzą się zaawansowane w rozwoju. 4.RZĄD ZAJĄCOKSZTAŁTNE lagomorpha, rodzina zającowate leporidae zając szarak dobrze rozwinięte zmysły słuchu węchu wzroku. SZKODNIKI zając szkodnik sadów szkółek w zimie uszkadza drzewa ogryzając korę z pni i gałęzi . zranione drzewa chorują zasychają. A)DZIKI KRÓLIK królik jest mniejszy od zająca budowę ma masywną głowę stosunkowo dużą. Przednie kończyny są przystosowane do grzebania. Ojczyzną królika jest południowa zachodnia Europa przede wszystkim Hiszpania. Zaaklimatyzował się w wielu innych krajach na półce od Alp i obecnie występuje w całej południowej i środkowej Europie. Na terenie polski został sprowadzony w 60latach XIXw na południu nie występuje w Sudetach wschodnich i wschodniej części Beskidu zachodniego. Żeruje zwykle o zmierzchu i nad ranem. Zjadają wiele roślin najchętniej drobniutkie rośliny przy samej ziemi. Ziemą żywi się suchymi trawami bulwami roślin korzonkami oraz korą i pędami krzewów i drzew. ZWALCZANIE owijać pnie drzew słomą plastikiem smarować preparatami. Szkółki i sady otaczać drucianą siatką zagłębiać ją w ziemi na 30cm. W sadach zające nie są pod ochroną poza ogrodzonym sadem takB)RZĄD OWADOŻERNE Insectivora RODZINA KRETOWATE Talpidae Kret żyje do 3lat zimuje w wyrytych korytarzach w glebie gł 50-60cm. SZKODLIWOŚĆ żywi się zwierzętami dżdżownicami pędrakami drutowcami , larwami poczwarkami owadów. Drążąc korytarze przerywa korzenie roślin. Powoduje szkody w ogrodach inspektach na polach i pastwiskach ZWALCZANIE rozrzucać kopce, wiatraczki wprowadzające drgania do gleby, stosować odstraszacze elektroniczne chemiczne świece, kleszczowe pułapki rurkowe pułapki. Nie lubią zapachu czosnku (sadzić go możemy między kwiatami) nafty, śledzi ryb wędzonych. C)RZĄD GRYZONIE Rodenria RODZINA NORNIKOWATE microtidae Nornik polny dobrze pływa, nie wdrapuje się na drzewa zimuje w norach żyje 2-4,5lat dł 9-12cm ogon 2,5-4cm SZKODLIWOŚĆ pożywieniem nornika są rośliny zboża ozime lucerna kończyna trawy marchew brukiew. Często bywa w szkółkach drzewek na łąkach w ogrodach warzywnych sadach. Uszkadza rośliny w kopcach szklarniach inspektach. Pojawia się na glebach lekkich dobrze nagrzanych. Może całkowicie zniszczyć plantacje. D)RODZINA MYSZOWATE Muridae mysz domowa dł 7-10cm ogon 6-9cm zimuje w zabudowaniach żyje ok. 1,5roku, jest wszystkożerna zjada nasiona roślin oleistych. SZKODLIWOŚĆ pospolity szkodnik stogów przechowalni domów. Związana jest ze środowiskiem obfitującym w pokarm. Wszystkożerna zjada nasiona zbóż oleistych motylkowych traw warzyw produkty żywnościowe przegryza opakowania bieliznę wyroby skórzane książki. E)MYSZ POLNA zimuje w norach zaroślach zabudowaniach. Zamieszkują ogrody warzywne sady pola łąki niszczy zboża w magazynach okopowe w kopcach. Zimą ogryza korę drzew w szkółkach drzew owocowych i ozdobnych. Gromadzi pokarm w norach. F)MYSZ BABYLARKA występuje w woj. Północnych dolinach odry i warty niszczy zboża rzepak len konopie. Żywi się nasionami i owadami. G)SZCZÓR ŚNIADY występuje w woj. Zachodnich w portach, zamieszkuje strychy suche piwnice statki barki, żywi się ziarnem zbóż produktami spożywczymi. Groźny szkodnik w magazynach przenosi choroby H)SZCZÓR WĘDROWNY pospolity w całej Polsce. Zakłada gniazda w norach ziemnych zakamarkach piwnic. Zamieszkuje osiedla wiosną przenosi się do ogrodów wszystkożerne. Groźny szkodnik w magazynach zabudowaniach gospodarskich. Nie gromadzi pokarmu na zimę. Częstym zjawiskiem jest kanibalizm . roznosi choroby ludzi i zwierząt. ZWALCZANIE GRYZONI W POLU zwalczać cały rok. Likwidować nieużytki zaorywać ugory wykaszać trawy na rowach miedzach. Po żniwach przeprowadzać podorywki głębokie orki. W zwalczaniu gryzoni pomagają drapieżne ptaki (myszołowy, bociany) ssaki kuna tchórz, łasica. W norach myszy umieszczać zatrute ziarno. Gazowanie gryzoni spalinami silników stosować świece gazowe T: Owady (Insecta) 1. Owady- to zwierzęta bezkręgowe, o zchitynizowanych okrywach zewnętrznych, dwubocznej symetrii ciała podzielonego na 3 wyraźnie zaznaczone części: głowę, tułów, odwłok. Ciało owadów powstało 20-21 segmentów 6 pierwszych tworzy głowę 3 tułów pozostałe odwłok. Na segmencie rozróżnia się 4 płytki: grzbietową (tergit), brzuszną (sternit), dwie boczne (pleuryty). Strona grzbietowa- czułek, przyoczko, przedplecze, śródplecze, zaplecze, skrzydło I pary, skrzydło II pary, tergit, przetchlinka, ktenidium, grzbiet na tergicie. Strona brzuszna- oko, głowa, tułów, biodro, udo, goleń, stopa, sternit, pleuro sternit, odwłok 2. Czułki- narząd zmysłu węchu i dotyku. Czułki są bardzo ważną cechą taksonomiczną. Na podstawie budowy czułków możemy określić rodzaj owada (samiec ma duże). Wielkość czułek są zróżnicowane. Budowa czułka- czułki osadzone są w panewce czułkowej a pojedynczy czułek składa się z trzona, nóżki (są umięśnione i poruszają wicią) i wici. Funkcje: służą do łapania zdobyczy, do podtrzymywania samicy w czasie kopulacji, ułatwiają orientację przestrzenną, umożliwiają zorganizowaną pracę w społeczeństwie (mrówki) 3-100 członów Typy budowy czułek: a) podział 1: równoczłonowe: szczecinowate, nitkowate, sznurowate, paciorkowate, piłkowate, grzebykowate, piórkowate, szczoteczkowa te. Nierównoczłonowe- wrzecionowate, maczugowate, buławkowate, guziczkowate, wachlarzowate, kolankowate, ze szczecinką, nieregularne. Podział 2- regularne (szczeciniaste, nitkowate, paciorkowate, piłkowane, pierzaste, grzebieniaste, buławkowate). Nieregularne (załamane, maczugowate, ze szczeciną, wachlarzowate) 3. Narządy gębowe owadów- powstały z przekształcenia odnóży IV, V, VI segmentów głowowych. Odnóże IV segmentu przekształciły się w żuwaczki (mandibulae), V- w żuchwy (maxillae), VI- w wargę dolną (labium). Od góry narządy gębowe okrywa warga górna (labum). Typy aparatów gębowych: a) gryzący- turkuć podjadek, pasikonik, szarańcza, chrząszcze- larwy i dorosłe, gąsienice motyli, gąsienice błonkówek b) gryzący-ssący- osa, pszczoła, trzmiel c) ssący- motyl, pokarm dostępny bez nakłuwania d) kłująco- ssący- komar, pchła e) liżący- muchówki, pokarm półpłynny f) tnąco- liżący- bąki, bzy, niektóre muchy, nakłuwa i zlizuje g) gryząco- liżący- u błonkówek pszczołowatych 4. Aparat gębowy gryzący (ortopteroidalny)- występuje w rzędzie prostoskrzydłych (turkuć podjadek, pasikonik, szarańcza, chrząszcze-larwy górnopłat dorosłe, gąsienic motyli, gąsienic błonkówek), pobierany jest pokarm stały. Zbudowany z: a) warga górna- płat skóry osłaniający aparat gębowy od góry b) żuwaczki- dwie hitynowe płytki służące owadowi do odgryzania pokarmu mogą mieć różną wielkość w zależności od gatunku owada. Ułożone są systematycznie na głowie owada c) 2 żuchwy- ułożone systematyczne a każda zbudowana z odcinków: kotwiczka, pienek, żuwka wewnętrzna, żuwka zewnętrzna, głaszczek żuchwowy (wystaje poza obręb głowy owada) d) warga górna- jest tworem analogicznym do żuchw ale zrośniętym składa się z: podbródka (który powstał ze zrośnięcia się kotwiczek), bródki (która powstała ze zrośnięcie się pieńków), języczków (powstających ze zrośnięcia się żuwek wewnętrznych), przyjęzyczków (powstających ze zrośnięcia się żuwek zewnętrznych), głaszczka wargowego (który jest tworem analogicznym do głaszczka żuchwowego) 5. Aparat gębowy kłująco-ssący- występuje u pluskwiaków równoskrzydłowych (mszyce), pluskwiaków różno skrzydłowych np.: wciornków czyli w rzędzie przylżeńce i u niektórych muchówek np.: komarów. Za pomocą tego aparatu pobierany jest pokarm płynny po wcześniejszym nakłuciu. Jest modyfikacją aparatu gębowego gryzącego zbudowany jest z: wargi dolnej, dwie pary szczelin kłujących: jedna para szczecin powstała z przekształconych żuwaczek (służą do nakłuwania pokarmu), druga para powstała z przekształconych żuchw (służą do pobierania płynnego i wydzielania śliny, warga dolna 6. Narządy gębowe motyla- oko złożone, trąbka, głaszczek wargowy. Narządy gębowe muchy domowej- warga dolna, tarcza oralna, podgębie, oko złożone Narząd gębowy pszczoły- warga górna, żuchwa, żuwaczka, głaszczek wargowy, warga dolna7. Tułów składa się z 3 segmentów: zatułów, śródtułów, przedtułów 8. Skrzydła- owady posiadają 2 pary skrzydeł występujących na śródtułowiu i zatułowiu (2-3 segment). Powstają jako wypukliny okrywy ciała. Skrzydło składa się z: podwójnej błony, żyłek (wąskie, sztywne rurki, w które wnikają pnie tchawkowe, włókna nerwowe i wlewa się krew), przestrzenie między żyłkami zwane są komórkami lub półkami. Skrzydła owadów o prymitywnym użytkowaniu- żyłka pachowa, żyłka żebrowa, żyłka łokciowa, żyłka środkowa, żyłka promieniowa, żyłka podżebrowa. Ze względu na rodzaj twardości skrzydła dzielimy na: a) błoniaste- 1 para u much muchówek, 2 u chrząszcza, 2 pary u błonkówek, 2 u pluskwiaków różnoskrzydłowych, 1 i 2 para u równoskrzydłych, b) skórzaste (pergaminowe)- pasikonik, turkuć c) pokrywy- 1 u chrząszczy d) błoniaste- pokryte łuseczkami (motyle) e) półpokrywy- 1 u pluskwiaków różnoskzydłowych 8. Węzełek- stanowi element wzmacniający, nasada przedniego skrzydła, nasada tylniego skrzydła, pterostigma- stabilizująca wibracje, 9. Odnóża- biodro, krętarz, udo, goleń, stopa. Nogi ważki złożone podczas lotu w charakterystyczny sposób: pierwsza para ukryta za głową, dwie następne ściśle skulone pod tułowiem. Podczas polowania ważka tworzy z odnóży rodzaj kosza którym łapie drobne ofiary. Ofiarom zwykle udaje się już wydostać z tej kolczastej pułapki. Dorosły owad- 6 nóg po parze na każdym segmencie (przedstopie, stopa, goleń, udo, krętarz, biodro). Typy odnóży- a) skoczne- 3 para odnóży u szarańczy pasikonika b) grzebne- 1 para odnóży u turkucia podjadka c) z koszyczkiem- 3 para odnóży u pszczół d) bieżne- moyl karaluch e) czepne- pchła wesz f) z przylgą- mucha g) pływne- pływak, żółtobrzeżek h) chwytne- 1 u modliszki 9. Niektóre owady szybko biegają i daleko skaczą- a)karczan amerykański- 4,5 km/h 9szybkość maleje ze spadkiem temperatury b) pchła- skacze na odległość 35 cm i wysokość 20cm, w porównaniu ze skoczkiem człowieka na odległość 240cm i wysokości 14m. 10. Odwłok- składa się z 3-12 segmentów, każdy segment z termitu i sternitu, połączony błoną lateralną, na końcowych segmentach znajduje się ujście narządów płciowych, na ostatnim segmencie otwór odbytowy. U samic na 8 i 9 segmencie występują przysadki płciowe- tworzą pokładełko do składania jaj- przystosowane do nakłuwania lub wiercenia otworów. Motyle i muchówki i wciornastki nie mają pokładełka, końcowe segmenty odwłoka wysuwane SA teleskopowo. U samców na 9 segmencie odwłoka- aparat kopulacyjne ( 1 para gonopodiów przytrzymują samicę) i narząd kopulacyjny 11. Skóra- oskórek (kutykula)- bezbarwna o nierównej powierzchni pełnej zagłębień i wyrostków, jest wytworem nabłonka, chroni narządy wewnętrzne, jest miejscem przyczepu mięśni, ogranicza wzrost organizmu, jest co jakiś czas zrzucany i tworzy się nowy- zjawisko to nosi nazwę linienia. Do momentu stwardnienia nowego oskórka organizm rośnie. Nabłonek (hipoderma)- jednowarstwowy, zbudowany z komórek o dużych jądrach, między nimi wysterują komórki gruczołowe i zmysłowe Błona podstawowa- bardzo delikatne, wyściela jamę ciała, przylega do niej nabłonek. Prokutykula- ma budowę blaszkowatą, zawiera białka, chitynę 20-50%, pigmenty, polifenole, woski, Epikutykula (grubość ok 1 um)- warstwa cementowa (zwilżenie kutikuli), warstwa woskowa (przepuszczalność), warstwa polifenolowa (stwardnienie, ciemnienie), cytoplazma z kanalikami. Przekrój podłużny ciała owada- otwór gębowy, jelito przednie, mózg, mięśnie skrzydeł, serce, cewka Malpighiego, przepona grzbietowa, jelito tylne, otwór odbytowy, centralny system nerwow, przepona brzuszna, jelito środkowe, gruczoł ślinowy. 12. Jelito przednie- składa się z gardzieli, przełyku, wola, gdzie odbywa się wstępne trawienie pokarmu oraz wchłanianie. Żołądek żujący- rozdrabnia pokarm i go filtruje jelito środkowe- trawienie ostateczne oraz wchłanianie, jelito zaopatrzone jest w liczne zachyłki zwiększające powierzchnię chłonną. Jelito tylne- formuje kał, usuwa nie strawione części pokarmu, narząd wydalniczy- cewki Malpighiego, wydalają kwas moczowy w postaci kryształków 13. Układ krwionośny- otwarty leży po grzbietowej stronie ciała, składa się z wielokomorowego serca i krótkiej aorty, krew- wypełnia jamę ciała i obmywa wszystkie narządy, jest bezbarwna składa się z osocza, rozprowadza składniki pokarmów do tkanek a produkty przemiany materii z tkanek do narządów wydalniczych, w procesie oddychanie nie bierz udziału. 14. układ oddechowy- tworzą tchawki, mają postać dwu ciągnących się po bokach ciała kanałów. Owady- 10 par przetchlinek (2 pary na tułowiu, 8 par na odwłoku), powietrze z zewnątrz dostaje się przez specjalne otworki (przetchlinki) znajdujące się w odwłoku (po bokach ostatnich segmentów) Przekrój przetchlinki mrówki- otwór przetchlinki, przedni przedsionek, mięśnie otwierające przetchlinkę, tchawka Tracheole- odgałęzienia tchawek: duże, gwieździste komórki, które tworzą sieć okrywającą poszczególne organy i tkanki i dostarczają tlen. Przekrój poprzeczny ciała owada z układem tchawek- brzuszny łańcuch nerwowy, brzuszna tchawka, przetchlinka, pień tchawkowy, przepona grzbietowa, serce, przewód pokarmowy, grzbietowa tchawka, tchawki obsługujące przewód pokarmowy 15. Układ nerwowy- tworzą parzyste zwoje nadprzełykowe (mózg), podprzełykowe i obrączka około przełykowa oraz łańcuszek brzuszny. 16. Narządy zmysłów- dobrze rozwinięte a) wzrok- (receptory skóry: przyoczka dorsalne- 3 ułożone w trójkąt na ciemnieniu informują owady o sile oświetlenia, przyoczka lateralne- występują u larw w różnej liczbie, po bokach głowy, oczka złożone- tworzą je stożkowateoczka proste (ommatidia- 20 tys) b) słuch- na odwłoku i na nogach słuch rozwinięty u owadów które wydają dźwięki c) dotyk- mechanoreceptory rozmieszczone na odnóżach i skrzydłach szczecinka zmysłowa owadów- wypustka komórki zmysłowej, włókno nerwowe, nabłonek, włókno nerwowe, komórka zmysłowa d) chemoreceptory- kształt włosków, kolbek , rozmieszczone na całek powierzchni ciała pod cienką kutykulą. Reagują na stężenia substancji drażniących. Smak- narząd smaku umiejscowiony jest na głowie nogach pokładełku. Węch- na czułkach- reagują na niskie stężenie par substancji lotnych (feromony, substancje zawarte w roślinach). Mają doskonały zmysł orientacji potrafią zapamiętywać drogę swojego przelotu 16. Narządy rozrodcze: owady są rozdzielnopłciowymi zwierzętami- narządy rozrodcze są parzyste. Dymorfizm płciowy- zróżnicowanie samica i samicy tego samego gatunku pod względem budowy narządów rozrodczych oraz ogólnej budowy morfologicznej narządy rozrodcze samca- samiec ma parzyste jądra, nasieniowody zakończone narządem kopulacyjnym (uchyłek odwłoka) Narządy analne- do chwytania i przytrzymywania samicy pierwotny aparat kopulacyjny- wytwarzana jest sperma która tuż przed kopulacją przenoszona jest przez podginającego odwłok samca do aparatu wtórnego. Samica- 2 jajniki, 2 jajowody oraz zbiorniki nasienne. Zapłodnienie u owadów jest wewnętrzne. 17. Rozwój owadów od jaja do postaci dorosłej (imago) obejmuje serię złożonych przemian (cykl życiowy). Przeobrażenie= metamorfoza. Wyróżnia się dwa typy przeobrażenia: prosty, niezupełne, zupełne. A) rozwój prosty (bez metamorfozy)- owady bezskrzydłe, stadia rozwoju: jajo, larwa (osobnik młodociany) nie ma rozwiniętego układu rozrodczego jest mniejsza od postaci dorosłej podobna zewnętrznie, owad dorosły- zdolność linienia posiada larwa jak również owad dorosły. ,Linienie- zrzucanie oskórka (zewnętrznego powłoki) sposób wzrostu nawet do 30 linień. Sposób ten występuje u owadów bezskrzydłych- skoczogonek- szczeciogonek b) przeobrażenie niezupełne- w cyklu życiowym występują trzy stadia rozwojowe. Pośrednim stadium rozwojowym jest tylko larwa przypominająca morfologicznie postać dorosłą. Jajo-> larwa pierwotna (nimfa)-> imago. Do owadów przechodzących przeobrażenie niezupełne należą rzędy: prostoskrzydłowe, cęgosze, hełmce, gryzki, przylżeńce, wszy, wszoły, pluskwiaki równoskrzydłowe, pluskwiaki różno skrzydłowe. Występuje kilka stadiów larwalnych (4) charakterystycznych dla tego przeobrażenia. Ostatnie stadium larwalne- nimfa występują zawiązki zawiązki skrzydeł, brak rozwiniętego układu rozrodczego; podobna zewnętrznie do postaci dorosłej pod względem zabarwienia, typu odnóży, typu aparatu gębowego- tzw larwa pierwotna (larwa podobna do postaci dorosłej, występująca w przeobrażeniu niezupełnym) . Larwa ważki- żyją w wodzie, nimfa opuszcza wodę i dorosły owad żyje w powietrzu. C) przeobrażenie zupełne- stadia rozwojowe: jajo-> larwa pierwotna -> tpoczwarka -> imago. Larwa nie przypomina owada dorosłego. Do owadów przechodzących przeobrażenie zupełne należą ważniejsze rzędy: chrząszcze, motyle, muchówki, błonkówki 18. Rozwój osobniczy owada (ontogeneza)- rozwój zarodkowy- (embrionalny)- od momentu bruzdkowania jaja do wylęgu młodego osobnika z jaja rozwój pozazarodkowy- (postembrionalny) okres rozwoju młodocianego do ostatniego linienia po którym ukazuje się imago rozwój poprzeobrażeniowy- (postmetaboliczny)- zmiany którym podlega owad dorosły (kształtowanie się narządów rozrodczych): dojrzewanie, rozród, starzenie się. Okres ten kończy się fizjologią śmiercią owada. 19. Larwa wtórna- występuje w rzędach, w których występuje przeobrażenie zupełne. Zupełnie nie podobna do postaci dorosłej: inne środowisko życia, inny aparat gębowy, inny sposób przemieszczania np.: motyl- gąsienica motyla TYPY LARW- 1. oligopodialne- wielonożne- posiadają 3 pary odnóży na tułowiu i kilka par odnóży na odwłoku np.: rząd błonkówek i motyli ( motyle- 3 odnóża tułowiowe i 2pary odnóży na odwłoku, miernikowcowate- 3 odnóża tułowiowe i 2 pary odnóży na odwłoku, błonkówki- 3 pary odnóży tułowiowych tułowiowych 6-8 par odnóży na odwłoku) a) bardzo ruchliwe- larwy drapieżne, chrząszcze (biegaczowatych, biedronkowatych, pływakowatych) b) nieruchliwe- larwy roślinożerne chrząszcze (stonkowatych. Chrabąszczowatych, kózkowatych, bogatkowatych) 2. Larwy wielożerne- polipodialne (kilka odnóży)- posiadają 3 pary nóg na tułowiu (motyle, niektóre błonkówki) 3. Larwy beznogie- alodialne larwy z wyrażną głową aparatem gębowym (błonkówki- żądłówki, chrząszcze – ryjkowcowate, kornikowate), larwy bez wyraźnie zaznaczonej głowy, czerwie (muchówki ) 20. Poczwarka- jest to stadium które umożliwia przejście od larwy do postaci dorosłej. Występuje w przeobrażeniu zupełny. W pierwszym okresie stadium poczwarki następuje rozpuszczenie tkanek larwalnych (histoliza) a następnie tworzenie nowych tkanek charakterystycznych dla postaci dorosłej (histogeneza). Jest to stadium spoczynkowe- poczwarka nie przemieszcza się, nie pobiera pokarmu ale jest w stadium żywym. Typy poczwarek owadów- a) poczwarka wolna- przysadki ciała nie są przyrośnięte całą powierzchnię do ciała, możne je oddzielić, wysteruje u błonkówek, chrząszczy, muchówek b) poczwarka zamknięta- zarys skrzydeł, aparatu gębowego, odwłoku ale nie możemy ich dzielić od powierzchni poczwarki, chitynowa okrywa- motyle c) bobówka- poczwarka wolna zamknięta w ostatniej skórce wycinkowej, występuje u muchówek 21. Diapauza- to stan w którym na określony czas zostają zahamowane wzrost i rozwój owadów, roztoczy jako swoiste przystosowanie się do przeżycia niesprzyjających warunków. Rozpoczyna się przed nastanie niekorzystnych warunków i nie mija natychmiast po zmianie warunków na korzystne. Jest regulowana hormonalnie i przez centralny system nerwowy. Diapauza- czas zimy, suszy, braku pokarmu. Czynnikiem indukującym diapauzę jest fotoperiodyzm (względna długość dnia i nocy), wilgotność, temperatura, pokarm a) diapauza zarodkowa- zatrzymanie rozwoju i wysuszenie jaja b) diapauza larwalna- zahamowanie metabolizmu, wzrostu i linienie larw. Larwy są wysuszone. C) diapauza poczwarkowa- zahamowanie metabolizmu, różnicowanie się organów imaginalnych, większa wytrzymałość na straty wody

d) diapauza imaginalna (płciowa)- zatrzymanie produkcji komórek płciowych, wysuszenie ciała, zaprzestanie żerowania owadów dorosłych 22. Śmietką ozimówka (Delia coarctata)- muchówki, rodzi: śmietkowate, Owady dorosłe (6-8 ) ubarwione na szarożółto, z licznymi włoskami. Głowa mała, kuliste, przypominająca muchę domową. Larwa robakowata kremowobiałą z mięsistymi brodawkami na zakończeniu odwłoka. Zimują jaja w glebie na plantacjach zbóż ozimych lub w trawach. Wczesną wiosną wylegają się larwy które wygryzają się do roślin żerując u podstawy źdźbła. W maju larwy wychodzą do gleby i przepoczwarczają się. Dorosłe muchówki składają jaja w sierpniu i we wrześniu.

Podjadane zboża zasychają prowadzi to do powstawania „łysin”. Rośliny słabiej porażone ulegają deformacji i nadmiernie się krzewią. Zwalczanie- zabiegi agrotechniczne i higiena pól ograniczają szkodliwość pól. 23. Niezmiarka paskowana (Chlorops pumilionis)- muchówka z rodz: niezmiarkowatych, pszenica jara ozima i jęczmień. Much (4mm) barwy żółtej z czarnym rysunkiem na głowie i tułowiu. Na tułowiu 5 czarnych podłużnych linii. Nogi żółte z czarnymi końcami stóp. Jaja (1mm) białe podłużne. Larwy ( 6mm) bezrogie białe jasnożółte zielonkawe z czarnymi sierpowatymi hakami gębowymi. Poczwarka w bobówce. 2 pokolenie w roku. Zimują larwy w młodych roślinach zbóż ozimych i traw. Przepoczwarczenie na wiosnę. Muchówki wylatują w maju. Jaja składają pojedynczo na górnych liściach zbóż ozimych i jarych. Larwy przedostają się pod pochwę liściową żerują na dokłosiu- tu się przeobrażają. Wylot muchówek w lipcu. Latem muchówki żerują na baldaszkowatych a jaj składają na samosiewach i wcześnie sianych oziminach. Żerowanie larw pokolenia zimowego powoduje zgrubienia nasady roślin, nadmierne krzewienie, niekiedy zamieranie. Żerowanie pokolenia letniego prowadzi do skrócenia dokłosia i do niewykłoszenia się kłosa.

Zwalczanie- zabiegi agrotechniczne, zboża ozime siać możliwie późno jare możliwie wcześnie, właściwe dobre nawożenie ogranicza występowanie larw, stosować pasy pułapkowe na brzegach pól z później dojrzewającą pszenicą, zwalczanie chemiczne 24. Ploniarka zbożówka (Oscinella frit)- muchówka rodz: niezmiarkowate. Mała błyszcząca muchówka (2mm). Oczy czerwone i czarne. Jaja biała lśniące podłużne żeberkowane. Larwa przezroczyste później żółte robakowate. Zimują larwy u nasady liścia sercowego zbóż ozimych, samosiewów, traw. Wiosną po krótkim żerowaniu przepoczwarczają się a na przełomie kwietnia i maja wylatują dorosłe owady. Samice składają jaja na dolnych liściach zbóż jarych a larwy żerują u nasady roślin. Po przejściu stadium poczwarki wylatują muchówki II pokolenia, którego samice składają jaja pod plewki w kłosach zbóż. Larwy żerują wewnątrz ziarniaków. W końcu lata pojawia się III pokolenie- larwy rozwijają się i nasady liścia sercowego zbóż ozimych. Larwy I i II pokolenia niszczą liście sercowe, uszkadzają rośliny zamierają. Zboże nadmiernie się krzewią. Źdźbła żółkną. Kłosy sterczą zbielałe. Larwy II pokolenia niszczą. ziarniaki. Zwalczanie- właściwe zabiegi agrotechniczne- głęboka orka i podorywka, podorywka pożniwna niszczy larwy, opóźniać siew zbóż ozimych, przyśpieszać siew zbóż jarych, zabiegi chemiczne 25. Omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis)- motyl z rodz omcnicowatych. Ubarwienie jasnobrązowe z ciemnymi brzegami. Gąsienice barwy cielistej z brązowymi plamkami na każdym segmencie i ciemną przepaską na grzbiecie. Zimują gąsienice w resztkach pożniwnych. Wiosną się przepoczwarczają. W czerwcu samice składają jaja na dolnych liściach kukurydzy. Larwy żerują w kątach liści później wgryzają się do pędów i kolb. Część gąsienic zimuje a część przepoczwarcza się i daje początek II pokoleniu. Szkodliwe są larwy żerujące wewnątrz pędu i w kolbach. Kolby kukurydzy obłamują się, rośliny słabiej rosną. Porażone pędy są łamliwe. Zwalczanie: po zbiorach resztki pożniwne głęboko przeorać, wyrwane rośliny spalić- w nich gąsienice, stosować pułapki chwytne- feromonowi, stosowanie środków ochrony roślin 26. Pryszczarek przelicznik (Sitodiplosis mosellana)- muchówki z rodz Pryszczarkowate, pszenica żyto jęczmień i owies. Owad mały (1-2 mm) w kolorze pomarańczowym z grubym i krótkim pokładełkiem. Larwy robakowate, pomarańczowe. 1 pokolenie w roku. Zimują larwy w kokonach w glebie. Na wiosnę wędrują ku powierzchni gleby i budują nowy kokon w którym się przepoczwarczają. Muchówki wylatują w czasie kwitnienia pszenicy. Samica składa jaja w kwiatach pojedynczo lub po kilka. Larwy żerują w ziarniakach. Przed żniwami larwy schodzą do gleby cześć pozostaje w nasionach i może przetrwać do wiosny. Larwy wysyłają soki z ziarniaków. Żerowanie larw w kłosach powoduje niedorozwój kłosów i ziarniaków. Uszkodzone nasiona nie kiełkują. Zwalczanie: dobre zmianowanie i zabiegi agrotechniczne, stosowanie oprysków pól w czasie lotu muchówek 27. Skrzypionki (Lema spp)- chrząszcze z rodz stonkowatych. Na wiosnę w zasiewach zbóż widać liście z białymi plamkami, podłużnymi otworkami biegnącymi wzdłuż nerwów. Młode rośliny usychają lub nadmiernie się krzewią. Szkodliwość zależy od liczebności chrząszczy. 28. Skrzypionka zbożowa (Oulema melanopus)- chrząszcze (4-5mm). Ciało wydłużone o metalicznym połysku zielone lub niebieskie. Przedplecze i nogi są czerwone stopy czarne. Czułki 11- członowe, czarne. Jaja (1mm) barwy miodowożółtej. Larwy brunatno żółte z czarną głową i 3 parami silnych odnóży. Ciało silnie wysklepione i pokryte lepką masą wyrzucanych odchodów. Skrzypionki mogą przenosić wirusy. 1 pokolenie w roku. Zimują chrząszcze w glebie. Na wiosnę żerują na młodych liściach. Jaja składane w maju i czerwcu, umieszczane są pojedynczo lub po kilka rzędem po górnej stronie blaszki liściowej. Po złożeniu jaj samice giną. Larwa wyjada tkankę miękiszową liści wzdłuż nerwów. Liść jest zbrudzony kałem larwy. W końcu czerwca larwy schodzą do gleby (2-5cm) i budują kokony. Po 2 tyg przepoczwarczają się. Chrząszcze pozostają w glebie do następnej wiosny albo wychodzą na powierzchnię i żerują na trawach a zimują pod korzeniami traw lub w ściółce. Zwalczanie- stosować preparaty o działaniu żołądkowym i kontaktowym 29. Żółwinek zbożowy (Eurygaster maura)- pluskwiak róznoskrzydłowy z rodz tarczówkowatych, pszenica i żyto ozime. Owad (20 mm) o ciele płaskim i szerokiej trójkątnej głowie. Aparat kłująco- ssący. Ciało szaro ziemiste z czarnymi plamkami tworzącymi smugi. Brzuszna strona oraz nogi żółtoróżowe. 1 pokolenie w roku. Zimują dorosłe owady pod resztkami roślin, na miedzach, przydrożach, skrajach lasów. Wiosną przelatują na plantacje zbóż- żerują wysysając soki z roślin. Samice składają jaja na liściach zbóż i traw (200 jaj). Larwy żerują na liściach i w pochwach liściowych, przenoszą się na kłosy ziarno. W czerwcu przeobrażają się osobniki dorosłe. Po krótkim żerowaniu szukają kryjówek na zimę. Na wiosnę liście i źdźbła zbóż ozimych żółkną i zasychają. Rośliny nie kłoszą się albo dają słabe kłosy. Kłosy bieleją i dają „chude” ziarno, mąka nie nadaje się do wypieku, pluskwiaki w czasie żerowania wydzielają enzymy rozkładające gluten. Zwalczanie- wczesny siew zbóż jarych, poprawna orka i podorywka niszczy zimujące pluskwiaki, zabiegów chemicznych nie stosuje się 30.Lednica zbożowa (Aelia acuminata)-pluskwiak rózniskrzydłowy z rodz tarczówkowatych. Osiąga długość 8-10 mm, wybarwiony na żółto z czarnymi paskami na głowie i przedpleczu. Głowa stożkowo podłużna ku przodowi ryjkowato zwężona. Larwy podobne d owadów dorosłych- ale mniejsze i o nie wykształconych skrzydłach.

1 pokolenie w roku. Zimują owady dorosłe na polu, przydrożach, zaroślach pod liśćmi. W maju przelatują na zboża i wysysają soki z liści, źdźbeł i młodych kłosów. Jaja składają na liściach, kłosach, źdźbłach zbóż. Larwy pojawiają się przed żniwami i po żerowaniu Przenosza sie na zimowiska. Wiosną na liściach zbóż ozimych i jarych pojawiają się białe plamy. Obserwuje się częściowy niedorozwój i zbielenie kłosów. Rośliny słabiej rosną i się krzewią. Wcześniej porażone kłosy nie zawiązują ziarniaków a uszkodzone ziarniaki nie rozwijają się. Zwalczanie- wczesny siew zbóż karych, poprawna orka i podorywka niszczy zimujące pluskwiaki, zabiegów chemicznych nie stosuje

31. wciornastek pszenicznik (Haplothrips tritici) przylżeńce z rodz wciornastkowate. Owad ciemnobrązowy (1-2 mm), o ciele silnie wydłużonym. Aparat kująco- ssący. Skrzydła wąskie. Nogi i czułki żółte z ciemnymi końcami. Larwy podobnie do imago, barwy czerwonej, brak skrzydeł. Zimują larwy i owady dorosłe w wierzchniej warstwie gleby, w resztkach pożniwnych traw i zbóż. Na wiosnę larwy kończą rozwój. Osobniki dorosłe pojawiają się na początku kłoszenia zbóż ozimych, wchodzą pod pochwę liściowa górnych liści i tam żerują. Jaja składają pod plewkami kłosów. Cześć larw przeobraża się i nadal żeruje po czym kryją się w glebie. W miejscach żerowania wciornastka pojawiają się srebrzystobiałe plamki wypełnione powietrzem. Tkanki brunatnieją i zasychają. Żerowanie na ziarniakach zmniejsza ich masę lub zupełnie się nie wykształcają. Zwalczanie- wykonywanie podorywki i orki, częste wykaszanie traw na miedzach i przydrożach, zwalczanie chemiczne 32. Skoczek sześciorek ( Macrosteles laevis)- pluskwiak równoskrzydły z rodz skoczkowa tych, o wysmukłym ciele, zielonkawo- żółty 2-4mm, na głowie 6 plamek, skrzydła przezroczyste, dachówkowato złożone. Larwa podobna do postaci dorosłych lecz mniejsze i bez skrzydeł. Zimują jaja pod skórka liści traw, samosiewów zbóż i ozimin. W maju wylęgają się larwy- przenoszą się na oziminy lub jare zboża. Larwy i owady dorosłe nakłuwają liście i wysysają soki. Żerują na oziminach później na zbożach jarych, osiągając dojrzałe stadium które daje drugie pokolenie. Żerowanie larw i postaci dorosłych powoduje żółknięcie i częściowo zasychanie liści na których zauważyć można małe srebrzyste plamy, później żółknące i czerwieniejące. Zamieranie roślin początkowo występuje na brzegu pola skąd szkodnik uszkadzając kolejne rośliny przemiesza się w głąb. Zwalczanie- wcześnie siać zboża jare, stosować wiosenne nawożenie- przyspiesza wzrost roślin, po żniwach przeprowadzać podorywkę, niszczyć chwasty wykaszać trawy na miedzach, stosować głęboką orkę jesienną, stosować zabiegi chemiczne 33. Żdźblarz pszeniczny (Cephus pygmaeus)- owad błonkoskrzydły z rodziny ździeblarzowatych. Owad dorosły- długość 8-10mm, jest czarny lśniący z żółtym zmiennym rysunkiem, głównie na odwłoku. Duża głowa jest prostokątna szersza od tułowia oczy okrągłe, czułki długie nitkowate. Trójkątna tarczka tułowia jest żółta. Skrzydła obu par są przezroczyste z lekko brązowym odcieniem. Larwa – długość 8-11mm, wygięta w kształcie litery S. Głowa jest jasnobrązowa z ciemnymi końcami żuwaczek. Segmenty tułowia mają małe brodawki nożne. Larwa początkowo jest biała później kremowa. 1 pokolenie w ciągu roku. Zimują larwy w skórzastych brunatnych kokonach w ścierni. Przepoczwarczenie następuje na wiosną a w maju wylatują owady dorosłe. Samice składają jaja pojedynczo do wnętrza źdźbeł wówczas gdy kłos dosięga pochwy liściowej. Samice składa jaja w dobrze rozwinięte źdźbła główne. Larwa przez dłuższy czas żeruje na górnej części źdźbła a następnie przegryza kolanka i drążąc chodnik schodzi do podstawy źdźbła. Przez żniwami podcina źdźbło w tym miejscu i zatyka koreczkiem z trzcinek i odchodów. W utworzonej kolebce buduje kokon w którym zimuje. Żerowanie larw wpływa ujemnie na jakość ziarna oraz na jakość słomy. Duża ilość podciętych źdźbeł utrudnia zbiór zboża. Złamane źdźbła przewracają się i pozostają w pokłosiu. Zwalczanie- wykonywać ogólnie zalecane zabiegi agrotechniczne, w razie silnego porażenia zbiór przyspieszyć i kosić zboże nisko. Słomę należy użyć na pasze podczas zimy w ten sposób zniszczy się larwy ukryte w słomie. W wypadku późnego zaobserwowania uszkodzeń zbiór opóźnić i pozostawić wysoką ścierń która następnie należy wyrwać wielokrotnie bronując, zebrać w stosy i spalić. 34. Pchełka źdźbłowa (Chaetocnema hortensis)- Chrząszcz z rodziny stonkowatych. Chrząszcz długość 1,5-2mm, jest płaski, z metalicznie lśniącą zieloną tarczka tułowiową. Pokrywy skrzydeł są ciemne z żółtymi smużkami które przebiegają prawie równolegle i tylko w części tylnej są nieco zgięte do środka. Larwa (3mm) biała z ciemną lśniącą głową i tarczką na przedtułowi. Nogi czarne. Na ciele występują ciemne plamki opatrzone szczecinką. Zimują owady dorosłe pod resztkami roślin w darni, na brzegach zarośli. Na koniec maja samice składają jaja u podstawy roślin lub na brzegach dolnych liści owsa ,jęczmienia , traw. Larwy żerują w dolnym międzywęźlu wygryzając chodniki w miękkich tkankach źdźbła. 1 źdźbło- kilka larw. Po żerowaniu larwy wychodzą do gleby i na głębokość 1-2cm budują kokonki sklejone z cząstek gleby. W połowie lipca pojawią się chrząszcze. Wiosną w liściach zbóż i traw widoczne są okrągłe otworki, Niekiedy uszkodzone są kiełki zwłaszcza jęczmienia. Zwalczanie- wczesny siew zbóż jarych, niszczenie chwastów na miedzach, brak stosowania zabiegów chemicznych. 35. Miniarki (Agromyzidae)- szkodnik z rodziny miniarkowatych, rząd muchówki. Osiągają zwykle długość od 1 do 2mm. Mają barwę szarą, czarna lub brązową, ciało drobne. Larwa drobna robakowata, bez wyraźnie wyodrębnionej głowy, barwy białej lub kremowej. Zimuje poczwarka okryta bobówka w glebie pod roślinami na których żerowała larwa. 2 pokolenia w ciągu roku. Wylot muchówek nasypuje od kwietnia do czerwca. Samica składa pojedynczo 20-30 jaj na górnej stronie liści warzyw (głownie groch, bób, ziemniaki, pietruszka, ogórki). Szkodnikami są wyłącznie larwy, w okresie larwalnym są pasożytem liści zbóż, wygryzają korytarze na liściach. Larwy nie zmieniają liści, W wyniku działania larw zasycha blaszka liściowa. Larwy minują liście co powoduje obniżenie walorów estetycznych, zasychanie liści lub nawet ich przedwczesne opadanie co z kolei negatywnie wpływa na wielkość plonu. Zwalczanie- stosowanie preparatów chemicznych i działaniu wgłębny 36. Łokaś garbatek (Zabrus Gibbs)- gatunek chrząszcza z rodziny biegaczowatych. Chrząszcz (15mm) barwy czarnej od strony górnej najczęściej z lekkim i metalicznym połyskiem. Od strony brzusznej kolor jasnobrązowy. Część przedtułowia jest błyszcząca i wyraźnie szersza niż dłuższa. Oczy małe. Na przednich goleniach widać wyraźne dwa wierzchołkowe ostrogi. Larwa (20-26mm) biaława o głowie i przedtułowiu brązowym. Na śródtułowiu i odwłoku znajdują się ciemne płytki grzbietowe i małe plamki boczne. Zimują larwy w glebie (30-40cm). Wiosną żerują na liściach zbóż ozimych i trawach, później na jarych. Są aktywne w nocy i dni pochmurne. W dni słoneczne kryją się w glebie. Owady dorosłe pojawiają się w czerwcu o lipcu. Jaja składane są gleby. Larwy uszkadzają liście i źdźbła ozimin i traw. Wiosną larwy niszczą liście roślin, strzępiąc je, przegryzają źdźbła które się łamią. Z liści niekiedy pozostają tylko nerwy. Rośliny zamierają albo silnie się krzewią. Atakują też kłosy powodują szczerbatość. Otwory chodników larwalnych koncentrują się wzdłuż rzędów zasiewów. Wokół jednej rośliny może znajdować się kilka norek larw łokasia garbatka. Zwalczanie- właściwa agrotechnika pól, dbać o higienę pól, zabiegów chemicznych się nie poleca. 36. Owady, rząd: chrząszcze rodzina: sprężykowate. polifag: wschody zbóż, grochu, kukurydzy, wieloletnich motylkowych, szkółki drzew tytoń, len. Larwy podgryzają korzenie roślin tuż pod powierzchnią gleby- zamieranie. Zimują chrząszcze i drutowce w glebie. A) Dwójkowiec kruszcowy (Selatosomus aeneus) ciemny, błyszczący. Larwa- korzenie spichrzowe, przegryza bulwy korzenie. Imago na drzewach chwastach wygryzają dziury na liściach. Jaja składane są do gleby. Larwy zimują w glebie kilka razy się przepoczwarczają. Rozwój kilkuletni 2-5lat. Zwalczanie- zabiegi agrotechniczne niszczące stadia zimujące (głęboka orka przedzimowa), niszczenie chwastów wczesną wiosną.

B) Osiewnik rolowiec (Agriotes lineatus)- larwy osiewnika rolowca odżywiają się korzeniami roślin uprawnych powodując nieraz znaczne straty. Rodzaje: siewnik skibowiec (Agriotes spulator), siewnik ciemny (Agriotes obscurus) 37. Rodzina: żukowate, poświętnikowate (Scarabaeidae)- rodzina chrząszczy licząca ok 20-30 tysięcy gatunków. Żukowate charakteryzują się dość znacznym zróżnicowaniem wyglądu, wszystkie jednak mają twardy chitynowy pancerz. Larwy żukowatych rozwijają się zazwyczaj w nawozie zwierząt. Żukowate zamieszkują przede wszystkim strefy klimatu tropikalnego i subtropikalnego. A) chrząszcz majowy (Melolontha melolontha)- lot odbywa wieczorami w maju, czerwcu, a czasami na początku lipca, w dzień przebywa na drzewach liściastych. Długość 25-35mm, ciało owalne, nieco wydłużone, czarne z białymi plamami na bokach odwłoka, czułki, pokrywy skrzydłowe i odnóża brunatne. Larwy oligopodialne (3 pary nóg tułowiowych), białe, grube, charakterystycznie zgięte w podkowę nazywane pędrakami. Poczwarka wolna. Chrząszcz majowy żywi się liśćmi różnych drzew liściastych (drzewa owocowe, wierzby, brzozy, buki, dęby i inne), a jego larwy są typowymi polifagami żerują na korzeniach zielnych, krzewów i drzew; mogą uszkadzać system korzeniowy młodych roślin, w burakach i bulwach ziemniaka wygryzają dziury; z punktu widzenia człowieka są szkodnikami szkółek upraw oraz trawników. Najmniej szkodliwe są larwy w pierwszym i drugim stadium L1 i L2 (pierwsza i druga wylinka), żywią się głównie butwiejącymi resztkami roślinnymi i korzeniami; dopiero w ostatnim stadium L3 (trzecia wylinka) podgryzają żywe rośliny. Przeobrażenie zupełne- jajo 3 wylinki (L1, L2,L3) poczwarka i imago (owad doskonały). Chrząszcze pojawiają się w maju i żerują na drzewach liściastych. Samica składa jaja pod ziemią, w pobliżu drzew, w wydrążonym przez siebie korytarzu na głębokości 10-15cm, po 15-20 jaj w złożu. Samice zamierają w czerwcu po złożeniu około 80 jaj. Po 3 tygodniach wylęgają się larwy. Larwy, pędrakami rozwijają się zwykle 3 lata i co roku dwukrotnie linieją. W trzecim roku pod koniec lata pędraki przepoczwarczają się a w październiku wylegają się dorosłe chrząszcze, które wychodzą na powierzchnię dopiero w maju następnego roku. Rozwój pokolenia 3-4 rok. B) chrząszcz kasztanowy (Melolontha hippocastani) szkodliwość polifagi, żerują na brzegach lasów, rozwój pokolenia 4-5 rok c) guniak czerwczyk (Amphimallon solstitiale) szkodliwość: żerują na uprawach polowych, korzeniach drzew i krzewów, rozwój pokolenia 2-3 rok. D) nierówienka listnik (Anomaka aenea) szkodliwość: żerują na uprawach polowych, korzeniach drzew i krzewów, rozwój pokolenia 2 rok. E) Ogrodnica niszczy listka (Phyllopertha horticola)- szkodliwość: chrząszcze zjadają liście i pąki kwiatów. Pędraki są polifagami. Rozwój pokolenia 1 rok. 38. Rząd: muchówki, rodzina: komarnicowate Szkody wyrządzają larwy które żyją w wilgotnych glebach zasobnych w związki organiczne. Początkowo żywią się kiełkującymi nasionami a potem zjadają delikatne korzenie i nadgryzają grubsze. W nocy wychodzą na powierzchnię o objadają części nadziemne młodych roślin oraz kiełki. Najczęściej jednak larwy podcinają i wciągają do ziemi młode roślinki gdzie w ciągu dnia je zjadają. Na polach w miejscu żerowania powstają tzw łysiny. Zimują larwy w glebie. Przepoczwarczenie i wylot muchówek- wczesna wiosna. Samice składają jaja do gleby u podstawy roślin. Larwy rozwijają się w glebie, żywiąc się kiełkami nasion, korzeniami roślin. W roku występują 2 pokolenia. Muchówki II pokolenia pojawiają się na początku jesieni. A) koziułka warzywna (Tioula oleracea) b) Komarnica błotniarka (Tipula paludosa)- zwalczanie: glebę parować pod rozsadę, w polu głębokie podorywki i jesienne orki, pola podmokłe drenować, środki ochrony roślin stosować doglebowo. 39. Rodzina: leniowate (Bibionidae) szkodliwość- młode larwy żywią się resztkami roślin w glebie, później niszczą korzenie bulwy cebule kiełki sałaty i innych warzyw, uszkodzone rośliny więdną i zamierają, największe zagrożenie stanowią starsze larwy, preferują gleby próchniczne. Zimują larwy w glebie (5-10cm). Wiosną przepoczwarczenie, w maju pojawiają się muchówki, jaja składane do gleby zboża (do 150sztuk), 1 pokolenie w roku. A) leń chmielowy (Dilophus ferbrilis) muchówki długość 5-9mm, larwy ziemistoszare, z 4 kolcami na końcu ciała dł. 15mm b) leń ogrodowy (Bibio hortulanus) 40. Rząd: motyle rodzina: sówkowate podrodzina: rolnice. Żerują na warzywach, burakach, ziemniakach jak i na zasiewach rzepaku ozimego oraz zbożach. Szkodliwość: młode gąsienice żerują na nadziemnych częściach roślin prowadząc do gołożerów blaszek liściowych. Starsze gąsienice przegryzają korzenie często korzeń główny czego efektem jest zamieranie roślin. Często wgryzają się także do korzeni spichrzowych i bulw ziemniaków. A) rolnice (Agrotinae)- zimują wyrośnięte gąsienice w glebie (25cm), wiosną wychodzą i żerują do połowy maja. Przepoczwarzają się w glebie. Samice składają jaj (do 2000) bądź do ziemi lub też na rośliny żywicielskie. Gąsienice zeskrobują tkanki roślin. Starsze gąsienice żerują nocą. Gąsienice linieją 5- krotnie. 1 pokolenie w roku. B) rolnica panewka (Rhyacia c-nigrum L)- żeruje: warzywa, złocienie, okopowe, zboże. 30-60mm Występowanie: cały kraj. C) rolnica czopówka (Agrostis exclamationis)- żeruje: warzywa, złocienie, okopowe, zboża, 50mm, 1-2 pokolenia, woj. Wschodnie, c) rolnica zbożówka (Agrotis segetum)- żeruje: okopowe, woj środkowe i północne, 1-2 pokolenia, 40mm d) rolnica gwożdżiówka (Agrotis epsilon)- żeruje: burak, tytoń, warzywa, ziemniaki. 2 pokolenia, występuje cały kraj.

e) rolnica tasiemka (Noctua pronuba)- żeruje: kapusta złocienie, chmiel, wysteuje w woj. Północnym, 1 pokolenie, 50mm f) rolnica szkółkówka (Agrotis vestigialis)- żeruje: szkółki drzew liściastych, szpilkowych, zboża, ziemniaki, 1 pokolenie, 45mm. Samice składają jaja na piaszczystej glebie w miejsca zachwaszczone. Młode gąsienice żerują Az do nastania zimy na korzeniach roślin zielnych. Na wiosnę zaczynają ogryzać szyjki korzeniowe 1-3 letnich siewek i sadzonek różnych drzew. W nocy wspinają się na drzewka ogryzają igły i korę a nawet przegryzają cienkie strzałki. Przepoczwarczenie następuje w lipcu pod osłoną luźnego oprzędu zwykle w glebie. Generacja jednoroczna. Zimują na wpół wyrośnięta gąsienica. Zwalczanie rolnic- stosowanie podorywki lub głębszej orki, opryski wieczorna gdy gąsienice są w wczesnych fazach rozwojowych, większa dawkę oprysków należy stosować do zwalczania dorosłych stadiów gąsienic. 41. Rząd: pluskwiaki równoskrzydłowe, podrząd: mszyce rodzina: mszycowate. A) mszyca trzmielinowo- burakowa (Aphis fabae)- gatunek dwudomny. Zimuje w postaci jaj na trzmielinie a także kalinie i jaśminowcu. Wczesną wiosna przy temperaturze 7-8 C a jaj wylęga się pierwsze pokolenie mszyc bezskrzydłych. Na gospodarzu zimowym rozwijają się dwa- trzy pokolenia. W ostatnim pokoleniu pojawiają się samice uskrzydlone które przelatują na gospodarzy letnich: buraki, bób, mak. Mszyce te dają początek dalszym pokoleniom mszyc. Część z nich jest uskrzydlona i rozprzestrzenia się na nowe rośliny i plantacje. Kilkanaście pokoleń. Jesienią uskrzydlone mszyce przelatują z powrotem na gospodarzy zimowych- trzmielinę i jaśminowiec gdzie pokolenie mszyc bezskrzydłych. Samice tych mszyc składają na pędach krzewów jaja które zimują. Samice uskrzydlone- liście buraka kurczą się kędzierzawią i zwijają brzegami w dół, roślina źle rośnie a opanowana we wczesnym okresie wzrostu może zginać.

Objawy żerowania szkodliwość mszycy trzmielinowo- burakowej są dwojakiego rodzaju: bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednio mszyce uszkadzają rośliny przez nakłuwanie i wysysanie soków roślinnych. Pośrednio mszyce są szkodliwe z powodu przenoszenia w swym organizmie wirusów powodujących chorobę- żółtaczkę wirusową. Zwalczanie- plantacje buraków ćwikłowych konsumpcyjnych lokalizować z dala od plantacji nasienników z których mszyce przenoszą się na młode siewki. Do zwalczania mszycy na plantacjach należy przystąpić po zaobserwowaniu jej osobników na liściach buraków stosując preparatu. B) mszyca brzoskwiniowo- ziemniaczana (Myzpdes persicae)- szkodnik ziemniaka, pomidora i brzoskwini ale również wielu innych gatunków roślin warzywnych i ozdobnych. Gatunek dwudomowy. Zimują jaja na gałązkach brzoskwini. Wiosną w okresie rozpoczynania się wegetacji wylegają się larwy które tworzą kolonie na dolnej stronie liści brzoskwiń. W połowie maja pojawiają się liczne samice uskrzydlone które przenoszą się na różne gatunki roślin zielnych gdzie rozwija się kilka pokoleń tworząc liczne kolonie. Jesienią uskrzydlone osobniki migrują na brzoskwinie gdzie zapłodnione samice składają jaja- zimują. W szklarniach gatunek ten rozmnaża się wyłącznie żyworodnie. Opanowane rośliny są zahamowane we wzroście, liście żółkną, skręcają się a następnie zasychają i opadają. Zwalczanie- metoda chemiczna

42. gromada: pajęczaki, rząd: roztocze, rodzina: przędziorkowate. A) przedziorek Chmielowiec (Tetranychus urticae)-roztocz ten występuje na fasoli, papryce, truskawce i innych roślinach sadowniczych oraz na wieli roślinach ozdobnych. Żeruje zarówno w szklarniach jak i w uprawach polowych. W szklarniach występuje kilka pokoleń w ciągu roku natomiast w uprawach polowych: 3-5 pokoleń. Samice mają kształt owalny, zmieniają barwę w zależności od pory roku. Zimujące samice są koloru ceglasto- pomarańczowego natomiast w lecie są koloru żółto- zielonego. Samice mają zdolność do wytwarzania pajęczynki. Na zaatakowanych roślinach można zauważyć lekka pajęczynę, występującą głównie na spodzie liści. Samce są kształtu romboidalnego i mniejsze od samic. Stadium zimującym jest zapłodniona samica która chowa się w glebie. Jaja są składane po spodniej stronie liści. Działanie szkodliwe: mają pajęczaki dorosłe oraz larwy i nimfy. Pajęczaki wysysają soki żerując na spodniej części liści powodują powstawanie mozaikowych żółtych plam liście stopniowo zasychają i opadają b) dobroczynek szklarniowy- w uprawach szklarniowych można do zwalczania stosować drapieżnego roztocza dobroczynna szklarniowego a w sadach dobroczynna gruszkowego

c) dobroczynek gruszkowy 17.12.2012: T: Gromada Insacta owady podgromada Apterygota (owady pierwotnie bezskrzydłe) a. rząd collembola (skoczogonki). Owady małe szare brunatne posiadają widełki (skaczą) i przyłgę (ułatwia poruszanie po gładkich powierzchniach) narząd gębowy gryzący (chowany do środka) jaja(jasne błyszczące) zimujące Larwy podobne do imago lubią wilgoć podłoża. Np. pry ślepek. Szkodliwość nagryzają kiełkujące nasiona i wschodzące rośliny wielu warzyw (ogórek sałata fasola groch) roślin rolniczych (buraki kończyna tytoń) roślin ozdobnych (złocień cyklamen). Ogryzają korzonki i dziurawią liście podobnie jak pchełki. Uszkadzają w pieczarkarniach grzybnie i owocniki. W kopcach przechowalniach nagryzają ziemniaki marchew pietruszkę. Najliczniej występują w namiotach foliowych inspektach szklarniach. b. rząd Diplura (widłogonki) campodeidae, Japygidae c rządz Protura (pierwogonki) esentomidae d rząd Thysanura (szczeciogonki) *podgromada Pterygota (owady uskrzydlone) a rząd Anoplura (wszy) peudiculidae –wszowate, Haematopinidae-łazikowate lingonathidae, Hoplopleridae, Echinophithiriidae. B. rząd Siphonaptera pchły. Pulicidae-pchłowate, Tungidae, vermipsylidae, hystrichopsylidae. *Rząd koleoptera –chrząszcze podrząd adephaga chrząszcze drapieżne charakterystyka chrząszczy przeobrażenie zupełne (jajo kolejne stadia larwalnr poczwarka postać dorosła) larwa wtórna alodialna z wyodrębnioną głową bądź oligopodialne, poczwarka wolna, skrzydła 1 para pokrywy 2 pary skrzydeł błoniaste. Aparat gębowy gryzący (larwy i postać dorosła). Nogi kroczne bieżne grzebne pływne, czułki wachlarzowate nitkowate szczeciniaste buławkowate.*Rząd koleoptera chrząszcze podrząd adephaga chrząszcze drapieżne catabidae biegaczowate. Łoskoś garbatek, żerbus tenebrioides Larwy i imago są szkodliwe zimują larwy żywią się młodymi roślinami. Imago nasiona roślin kiełkujące rośliny.Cicindelidae- trzyszczowate , Dytiscidae pływakowate, Grynidae krętkowa te, Haliplidae flisakowate* Podrząd polyphaga chrząszcze wielożerne: Alleculidae cisawkowate, Anobiidae kołatkowate szkodniki drewna, Anthicidae nakwiatkowe, Anthribidea kobielatkowate, Bostrychidae kapturnikowate larwy żywią się pokarmem roślinnym np. zbutwiałym drewnem nasionami owocami. Występują w strefie tropikalnej i umiarkowanej kapturnik zbożowiec., Bruchidae strączkowcowate strączkowiec fasolowy szkody w uprawach roślin motylkowych ponieważ larwy rozwijają się w ich nasionach 1 nasiono-larw 1pokolenie w polu 8 pokoleń w magazynie. Buprestidae bogatkowate, Byrrhidae otrupkowate, Byturidae kistnikowate, Cantharidae omomikowate, Cerambycidae kózkowate szkodniki drewna larwy drążą kanały w drewnie korze pędach rdzeniu przepoczwarzają się w drewnie. Chrysomelidae stonkowate zimuje imago w glebie larwy zazwyczaj żerują na liściach roślin przepoczwarzają się w glebie Cleridae przekraskowateCryptophagidae zatęchlakowate w butwiejącym drewnie obumierających liściach wilgotnym sianie w gniazdach ptaków w stajniach piwnicach. Coccinelidae biedronkowate imago i larwy zjadają mszyce czerwce roztocze Drobnica burakowa atom aria linearis- imago podgryza siewki liścienie młodych liści rośliny szpinak rzodkiew majeranek Cucujidae zgniotkowate żywią się pokarmem zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego liczne gatunki żyją pod korą drzew także w magazynach spożywczych Oryzaephilus surinaehensis spichlerz surinamski larwy żerują na ziarnie zbóż nasionach produktach suchych niszczą także opakowania worki torby Curculionidae ryjkowate opuchlak truskawowiec, kwieciak jabłkowiec, wołek zbożowiec, chowacz podobnik, Demestidae skórnikowate larwy żyją w futrach wełnie ulach serze, Erotylidae zadrzewkowate, Elateridae sprężykowate zboża okopowe warzywne pastewne. Larwy podgryzają korzenie. Histeridae (gnilikowate), Hydrophilidae kałużnicowateIpidae kornikowate, Lampyridae świetlkowate, Lathridiidae wymiecinkowate Lucanidae jelonkowa te, Lyctidae miazgowce, Lymexylonidae drwionkowate, Melandryidae śniadkowate, Meloidae majkowate, Mordellidae ciastkowate, Niridulidae łuszczynkowate słodyszek rzepakowy, Oedemaridae zalęszczycowate, Pselaphidae marnikowate, Ptinidae pustoszkowate, Pyrochroidae ogniczkowate, Rhipiphoridae wachlarzykowate, Silphidae omarlicowate Scarabaeidae żukowate larwy podgryzają korzenie drzew krzewów roślin zielonych imago liście drzew owocowych dębów buków Tenebrionidae czarnuchowate Imago i larwy żerują produktach spożywczych mączne orzechy czekolada drożdże suchary *Rząd Dietera muchówki podrząd brachy cera krótkoczułkie charakterystyka muchówek przeobrażenie zupełne(jajo kolejne stadia larwalne poczwarka postać dorosła). Larwa wtórna alodialna bez wyodrębnionej głowy tzw czerw. Poczwarka wolna bobówka. Skrzydła 1 para błoniaste 2 zredukowana do tzw przezmianek . aparat gębowy kłująco ssący u komara, tnąco liżący u bąka, liżący główny typ u muchy domowej. Nogi przede wszystkim kroczne. Oczy złożone występują na głowie bardzo duże, różne szczecinki i włoski na głowie, krótko i długorogie podział związany z dł czułek na głowie Agromyzidae miniarkowate larwy minują kiście, Imago ranią liście. Anthomyiidae śmietkowate śmietka cebulanka której larwy żerują w cebuli powodując jej gnicie. Śmietka Ćwiklinka uszkadzająca liście szpinaku i buraków. Śmietka kapuścianka żerująca w korzeniach kapusty i kalafiorów, Asilisae łowikowate, bombyliidae bujankowate, Braulidae wszolinkowate, Calliphoridae plujkowate

Chloropidae niezmiarkowate larwy zimują żerują u nasad liści sercowatych zbóż ozimych samosiewów, traw. Ploniarka zbożówka, niezmiarka paskowana Conopidae wyślepkowate, Cordyluridae kłośnicowate, Cyrtidae opękowate, Dolichopodidae błysk leniowate, Drosophilidae wywilżnowate, Empididae wujkowa te, Ephydridae wodarkowate, Hippobosicidae narzępikowate, Oestridae gzowate, Muscidae muchowate, Phoridae zadrowate, Piophilidae sernicowate, Sarcophagidae ścierwicowate, Sytphidae bzygowate larwy zimują w cebulach, żerują w cebuli jadalnej i ozdobnej. Udnica cebulówkaTabanidae bąkowate, Therevidae dziewierkowateTrypetidae niesionnicowate nasiennica trześniówka zimują bobówki w glebie pod koronami drzew koniec maja wylot muchówek. 1jajo obok szypułki (250jaj) larwy żerują w miąższu wypadają do gleby tworząc bobówke 1 pokolenie w roku*Podrząd Nematocera długoczułkie Bibionidae leniowate zimują larwy w glebie, wiosną przepoczwarczenie. Wylot maj czerwiec. Jaja składane do gleby w zboża (1pokolenie w roku). Larwy niszczą korzenie roślin bulwy cebule kiełki sałaty.Cecidomyiidae pryszczarkowate pryszczarek kapustnik, pszeniczniy. Zimują larwy w glebie. Jaja składane są w zboża między listki wierzchołka pęd. WE pąki kwiatowe w strąki w łuszczyny (1łuszczyna180jaj). Larwy jaskrawo ubarwione są drapieżne lub roślinożerne wysysają soki z roślin powodując ich usychanie lub żywią się strzępkami grzybni. Niektóre są groźnymi szkodnikami upraw zbóż i warzyw żerują na drzewach iglastych lub liściastych a skutkiem ich działania jest powstawanie narośli (galasów)lub schnięcie rośliny. Cecidomyiidae pryszczarkowate, Chironomidae ochotkowate, Culicidae komarowate, Sciaridae ziemiórkowate Ziemiórka szklarniarka szkodniki w szklarniach i pieczarkarniach. Atakują podłoże najmniejsze korzenie młode rośliny siewki nasiona Larwy wgryzają się w korzenie szyjkę korzeniową i pędy roślin Tipulidae koziułkowate, komarnicowate Koziułka warzywna. Zimują larwy w glebie. Przepoczwarczenie w glebie. Wczesną wiosną wylot. Larwy żerują na korzeniach traw i innych roślin, kiełkujących nasionach i korzeniach roślin będąc szkodnikami zbóż warzyw szkółek drzew.*Rząd Ephemeroptera jętki :Baetidae, Caenidae, Ephemeridae Owady ze środowiskiem wodnym. W okresie cyklu życiowego larwy przechodzą od 20do 30linień. Typy larw: larwy grzebiące żyją w wodach wolno płynących lub stojących w mule formując chodniki, larwy pełzające żyją na dnie górskich strumieni, larwy pływające żyją w wodach o bogatej roślinności *Rząd Heteroptera pluskwiaki różnoskrzydłe Charakterystyka pluskwiaków różnoskrzydłych typy skrzydeł 1paa półpokrywy, 2 para błoniaste. Aparat gębowy kłująco ssący. Cechy charakterystyczne tarczka na śródtułowiu, nieprzyjemny zapach wydzielany z gruczołów wonnych larw i postaci dorosłych. Typy nóg krocze biezne pływne chwytne, grzebne. Typ przeobrażeń niezupełne (hemimatabola) zwykle 1 lub 2 pokolenia rocznie larwa pierwotna poczwarki brak. Jaja o kształcie beczułki. Ciało grzbietowo brzusznie spłaszczone. Anthocoridae dziubałkowate, Aradidae korowcowate, Cimicidae płuskwowateCoreidae wtykowate, Lygaeidae zwińcowate żyją w krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej występująca także w Europie. Żywią się sokami roślin (często są szkodnikami pól uprwnych) szczątkami organicznymi. Zwiniec Maridae tasznikowate zmiennik lucernowiec larwy żerują na liściach lucerny koniczyny buraka cukrowego ziemniaków bawełny powodując zamieranie roślin. Naucoridae żyrytwowate, Nepidae płoszczycowate. Notonectidae płuskolcowate Pyrrhocoridae koralowate Pentatomidae tarczówkowate. Odrostek zieleniak nakłuwa i wysysa soczyste pędy i dojrzałe owoce malin nie wyrządza jednak większych szkód wyróżnia się odrażającym zapachem. Piesmidae płaszczyńcowate. Płaszczyniec burakowy zimuje imago na miedzach brzegach lasów . szkodnik buraków przenoszący wirusa kędzierzawki płaszczyńcowej. Jaja składają na liściach. Żerują larwy i imago. Imago żerują krótko i przechodzi na zimowanie. Reduviidae zajadkowate Saldidae nabrzeżkowate Tingidae prześwietlikowate *Rząd homoptera płuskwiaki równoskrzydłe Charakterystyka pluskwiaków równoskrzydłych

Drobne delikatne ciało o dosyć pękatym odwłoku. Czułki nitkowate, szczeciniaste, czasami zredukowane. Aparat gębowy kłująco ssący. Typy skrzydeł 2pary skrzydeł błoniastych zwykle 1para większa od 2 często 2para jest zredukowana skrzydła składane są dachówkowato lub płasko ale występują też formy bezskrzydłe. Typy nóg kroczne skoczne grzebne zredukowane. Przeobrażanie niezupełne larwa pierwotna poczwarki brak. Bardzo często występuje dymorfizm płciowy różnice w wyglądzie samca i samicy. Rozmnażanie dzieworodne (partenogeneza)rozmnażanie bez udziału samców oprócz Tego Rozmn jajorodne bądź żyworodne. Przemiana pokoleń np. 1,2,3 pokolenie jest dzieworodne a np. 5 rozdzielnopłciowe (występują pokolenia rozmnażające się w różny sposób). Występują osobniki silnie spadziujące które nadmiar pobranego soku roślinnego wydalają w postaci tzw spadzi lub masy miodowej spadź składa się w większości z cukru spadziowanie zanieczyszcza powierzchnię rośliny utrudnia fotosyntezę (mrówki karmią spadzią swoje larwy bronią mszyce)

Podrząd Aleurodina mączliki

Aleyrodidae mączlikowate. Mączlik szklarniowy żeruje na ogórki pomidorze gerberze Larwy imago wysywają sok z tkanki przewodzącej liści ogładzają rośliny. Wydalają rosę rozwijają się grzyby sadzaki utrudniają asymilację co2. Jaja składane na dolnej stronie liści. Owad szklarniowy.

Podrząd Aphidina mszyce

Adelgidae ochojnikowate żerują wyłącznie na drzewach iglastych w zależności od gatunku maja tylko jedną roślinę żywicielską albo w trakcie rozwoju zmieniają żywiciela zimują larwy.

Eriosomatidae bawełniowcowate szkodliwe w szkółkach i młodych sadach. Powodują wysysanie soków z kambium (tworzenie się i pękanie narośli na gałęziach). Zimują larwy w spękaniach kory drzew i w szyi korzeniowej. Aphididae mszycowate Występują masowo żerują na roślinach w większości są szkodnikami upraw. Są to owady małe o miękkim delikatnym ciele i błoniastych skrzydłach często zredukowanych. Odwłok baryłkowaty z zaznaczoną wyraźnie segmentacją. Mszyce są roślinożerne wysysają sok z roślin . często są przyczyną znacznych szkód w uprawach. Mszyce obsiadają przede wszystkim pąki kwiatowe co wiąże się z tym, że samice składają jaja na łodydze w pobliżu pąka. Gdy młode się wylęgną, natychmiast zaczynają korzystać z soków rośliny. Niektóre gatunki mszyc żyją w symbiozie z mrówkami spadź którą wydzielają sprawia że niektóre gatunki mrówek wykorzystują tę słodką substancję do swoich potrzeb z korzyścią dla samych mszyc, dla których płyn ten jest wydaliną.Lachnidae miodownicowate, Phylloxeridae wińcowate

Aphrophoridae pienikowate, Cicadidae cykady, Cicadellidae skoczkowa te

Skoczek sześciorek larwy i imago wysysają soki z tkanek roślin (miękisz palisadowy). Żerują na zbożach trawach burakach ziemniakach roślinach motylkowych warzywach ozdobnych. Zimują jaja w tkankach zbóż ozimych i trawach. Larwy lęgną się w kwietniu, maju. Skoczek jest wektorem wirusów karłowatości owsa. Żółtej karłowatości cebuli.

*Podrząd Fulgoromorpha (piewiki) cixiidae, Delphacidae szablakowate.

*Podrząd Coccina czerwce Diaspididae tarcznikowate, Lecaniidae misecznicowate, Pseudococcidae wełnowcowate Szkodliwość szkodniki drzew i krzewów owocowych, krzewów ozdobnych, roślin uprawianych w szklarniach i domach. Ogładzanie roślin (ślina hamuje wzrost i powoduje obumieranie pędów). Wydzielana rosa miodowa sprzyja rozwojowi sadzaków. Są wektorami wirusów.

*Podrząd Psyllina koliszki

Psyllidae miodówkowate. Ze względu na odżywanie się danego gatunku koliszków sokami określonego gatunku rośliny żywicielskiej, wielu przedstawicieli koliszków jest szkodnikami roślin.

*Rząd Hymenoptera błonkówki

Charakterystyka błonkówek przeobrażenie zupełne (jajo larwa, poczwarka, postać dorosła). Poczwarka wolna. Larwa polipodialna a czasami alodialna z wyodrębnioną głową. Aparat gębowy tnąco liżący. Skrzydełka błoniaste 1i2 para (cienkie , delikatne, przeźroczyste z wyraźnym użytkowaniem). Nogi kroczne 3para nóg z koszyczkiem np. u pszczół. Czułki nitkowat, paciorkowate (od bardzo krótkich do długich). Stylik przewężenie między tułowiem i odwłokiem. Owady społeczne- pszczoły, mrówki.

*Podrząd apocrita stylilkowce

Apidae pszczołowat, Braconidae męczelkowate brazylkarz bieliniak pasożytuje na gąsiennichach bielinka kapustnika, chrysididae złotolikowate, cynipidae galasówkowate

Formicidae mrówkowa te w lasach pod korzeniami drzew kamieniami, korą próchniejących drzew, starymi deskami, kamieniami, larwy karmione są owadami. Mutillidae gronkowate

Sphecidae grzebaczowate żywi się pszczołami młodymi zimują larwy.

Ichneumonidae gąsienicznikowate są one pasożytami owadów i pająków. Samice odnajdują odpowiedniego żywiciela przebijają pokładełkiem jego ciało i składają w nim zwykle jedno jajo. Przepoczwarczenie odbywa się wewnątrz powłoki zjedzonego żywiciela. Postacie dorosłe odżywiają się zazwyczaj nektarem i pyłkiem kwiatów. Gąsieniczniki odgrywają dużą role w utrzymaniu równowagi biologicznej o zwalczaniu szkodników.

Kruszynek- niewielkie owady o dł nie przekraczającej 1mm (zwykle 0,3-0,5mm) larwy pasożytują na jajach owadów roślinożernych przede wszystkim owocówek jabłkóweczek. Larwy żywią się jajem żywiciela. Kruszynki maja ogromne znaczenie w gospodarce człowieka. Wykorzystywane są do biologicznej kontroli populacji wielu szkodników upraw.

Vespidae osowate są głównymi reduktorami komarów meszek much oraz wielu szkodników ogrodów lasów i pól uprawnych. Niektóre niszczą owoce (szerszeń). Społeczne budują gniazda z mas papierowej którą wytarzają z przerobionej celulozy.

*Nadgodzina chalcidoidae bleskotki larwy są pasożytami larw, poczwarek i jaj innych owadów, a także roślin oraz nasion. Wykorzystywane w biologicznej walce ze szkodnikami np. bleskotki z rodzaju kruszynek (Trichogramma), pasożytujące m.in. na jajach skośnika zbożówiaczka i owocówki śliwkóweczki, naturalny wróg brudnicy nieparki. Bleskotki zaliczane do rodzaju Tetramesa są pasożytami traw.

Cephidae ździeblarzowate ździeblarz pszeniczny zimują larwy w szyjce korzeniowej rośliny. W maju wylatują błonkówki. Składają jaja do źdźbeł zbóż.

Tenthredinidae pilarzowate

Owocnica Jabłówka zimują larwy w glebie. Wylatują błonkówki przed zakwitaniem jabłoni. Jaja składane w kwiaty. Larwy żerują w zawiązkach.

Gnatarz rzepakowiec zimują larwy w glebie. Jaja składane pod skórkę liści roślin dziko rosnących. Dziury w blaszce liściowej rzepaku.

*Rząd Lepidoptera motyle Charakterystyka motyli

Przeobrażenie zupełne (jajo, kolejne stadia larwalne, poczwarka, postać dorosła). Larwa polipodialna z 3 parami odnóży tułowiowych i 5parami odnóży na odwłoku lub dwoma parami odnóży na odwłoku u miernikowcowatych. Poczwarka zamknięta. Skrzydła błoniaste pokryte łuseczkami. Aparat gębowy u postaci dorosłej ssący. Odnóża kroczne. Czułki nitkowate, paciorkowate, grzebieniaste bardziej rozbudowane u samców i motyli nocnych.

Arctiidae niedźwiedziówkowate, Cossidae trociniarkowate

Drepanidae wycinkowa te, Gelechiidae skośnikowate w magazynach zbożowych i przechowalniach produktów spożywczych Geometridae miernikowców:

Szkodnik drzew liściastych owocowych parkowych leśnych. Gąsienice są szkodliwe od kwietnia do początku czerwca zjadają pąki liście i zawiązki owoców. W owocach (miąższu) wygryzają głębokie dziury. Zimują jaja w górnej części korony drzew na 2-4 pędach przy pąkach w szczelinach kory. Przepoczwarczenie w glebie gł 15cm. Występuje 1 pokolenie w roku

Hyponomeutidae namiotnikowate

Namiotnik jabłoniowy szkodliwość uszkodzenie liści jabłoni. Gąsienice minują liście i zeskrobują tkankę miękiszową liści liście ze szkieletowane tylko same nerwy uszkadzają zawiązki owoców. Zimują gąsienice pod tarczką złoża jaj.

Incuracariidae krzywikowa, Lasiocampidae barczatkowate

Lycaenidae modraszkowate, Lymantriidae brudnicowate

Kuprówka rudnica

Szkodnik drzew liściastych owocowych- jabłonie, śliwy, grusze, wiśnie i parkowych. Gąsienice żerują w nabrzmiewających pąkach później zżerają liście gołożery. . budują gniazda zimowe sprzyjając 10-15liści. Gąsienice żerują gromadnie. Noctuidae sówkowate

Rodnica zbożówka Motyle żywią się nektarem kwiatów rosą miodową. Gąsienice niszczą rośliny zbożowe, warzywne, okopowe, ozdobne, tytoń. Młode gąsienice zeskrobują tkankę z liści. Starsze gąsienice wygryzają korytarze w bulwach korzeniach wciągają całe rośliny do ziemi. Zimują gąsienice w glebie 25cm. Jaja składane do gleby na rośliny.

Lyonetiidae wystrojowa te, Nepticulidae pasynkowate, Notodontidae garbatkowate

Papilinidae paziowate, Pieridae bielinkowate

Bielinek kapustnik motyle żywią się nektarem kwiatów. Gąsienice żerują na warzywach kapustnych roślinach krzyżowych. Małe gąsieniczki zeskrobują tkankę liści. Starsze szkieletują liście zewnętrzne ale nie wgryzają się do główek kapusty kalafiorów. W październiku przepoczwarczenie i zimują przyczepione nitką do płotów pod dachami na drzewach.

Plutellidae tantnisiowate

Tantniś krzyżowiaczek gąsienice żerują na roślinach krzyżowych. Żerują w liściach sercowych kapusty róży kalafiorów. Młode gąsienice minują liście. Zeskrobywanie tkanki liści prowadzi do tworzenia dziur. Gąsienice zerują gromadnie. Zimowanie poczwarki w kokonach pod korą drzew lub resztek roślin. Jaja składane na chwastach z rodziny krzyżowych i plantacjach roślin krzyżowych wzdłuż nerwu na dolnej stronie liści

Pyralidae omocnicowate :Omocnica spichrzanka szkodliwość kukurydza chmiel proso, buraki malina rabarbar szpinak seler. Kolby kukurydzy załamują się na roślinach widać otwory kanałów drążonych z osypującymi się trocinami i kałem. Zimują dorosłe gąsienice w oprzędach w roślinach żywicielskich. Jaja składane są nocą na dolnej stronie liści i pędach w zbożach, kukurydzy i polewają je wydzieliną

Saturniidae pawicowate -Pawica grabówka jaja składane na pędach roślin żywicielskich takich jak brzoza olsza szara wierzba topola osika poziomka malina wrzos czy śliwa tamina.

Tineidae molowate forma dorosła nie pobiera pokarmu wystarcza jej to co zjadła w stadium larwalnym . larwy żywią się głównie nasionami ale także grzybami niektórymi rodzajami drewna. Obecność larw można rozpoznać po delikatnych pajęczynkach łączących nasiona.

Sesiidae przeziernikowa te -Przeziernik porzeczko wiec szkodnik malin i jeżyn. Żerują w pędach malin drążąc kanały. Zaatakowane pędy więdną mają mniejsze liście słabo owocują zasychają łamią się przy szyjce korzeniowej. Na szyjce występują zgrubienia. Wewnątrz pędów są trociny i kał połączone nitkami przędzy. Zimują gąsienice w szyjce korzeniowej malin i jeżyn. Jaja składane są na ziemi przy pędach malin do 100szt.

Sphingidae zawisakowate-Gąsienica zmierzchnicy

Zawisak borowiec w leśnictwie jest szkodnikiem przede wszystkim sosny. W sierpniu i październiku gąsienice intensywnie żerują na igłach sosny czasem świerka jodły i modrzewia. Jaja pojedynczo lub po kilka sztuk na igłach. Zimują gąsienice w glebie.

Zmierzchnica trupia główka gąsienice żywią się zielonymi częściami roślin rodziny psiankowatych ziemniaka pomidora bielunia wilcze jagody.

Tortricidae zwójkowate gąsienice wyżerają pąki oprzędzają rozetki liści i kwiatów zjadają liście i kwiaty i owoce. Zimują jaja na pędach lub gąsienice w oprzędach w korze drzew.

Zyagenidae kraśnikowate :Kraśnik sześcioplamek gąsienice tego gatunku można spotykać w okresie od sierpnia do czerwca przeważnie na roślinach motylkowych. Motyl żywi się nektarem komonicy zwyczajnej oraz cieciorka żółtego. Ubarwienie tego owada ostrzega że jest niejadalny. Posiada w barwniku trujące związki cyjanowe. Jest gatunkiem dość odpornym na działanie innych trucizn

*Rząd mantodea modliszki

*Rząd Mecoptera wojsiłki

Bittacidae bugarogate,Boreidae pośnieżkowate, Panorpidae wojsiłkowate

*Rząd megaloptera wielkoskrzydłe

Rząd Neuroptera sieciarki Chrysopidae złotookowate

Złotooki drapieżne owady pożyteczne których larwy także prowadzą drapieżny tryb życia zjadając mszyce oraz różne stadia rozwojowe wielu gatunków owadów szkodliwych.

Myrmeleonidae mrówkowa te

Mrówkolew pospolity jest aktywny o zmierzchu i w nocy kiedy to poluje na drobne owady.

*Rząd Donata ważki

Aechnidae żagnicowate, Corduliidae szklarkowate

Libellulidae wałkowate, Calopterygidae świtziankowate- świtezianka błyszcząca.

*Rząd plecoptera widelnice

Capniidae , Leuctridae, Nemouridae, Taeniopterygidae, Chloroperlidae , Perlidae,Prlodidae

*Rząd Psocoptera gryki Atropidae zakamarnikowate Psocidae psotnikowate

*Rząd raphidioptera wielbłądki Raphidiidae wielbłądkowate

*Rząd strepsiptera wachlarzoskrzydłe Mengeidae, stylopidae

*Rząd thysanoptera przylżeńce Podrząd: terebrantia przylżeńce pokładełkowe

Aeolothripidae dziewięciorkowate, Thripidae wciornastkowate

Podrząd Tubulifera przylżeńce rurkowe

Phlaeothropidae kwietniczkowate.

*Rząd trichoptera chruściki Phryganeidae chruścikowate

*Rząd blattaria karczany Blattidae karaczanowe, Ectobiidae zadomkowate, Blattenllidae pruszkowate *Rząd Dermaptera skorki Forficulidae korowate

*Rząd orthoptera szarańczaki Acridiidae szarańczowate Gryllotalpidae turkociowate

Turkoć podjadek głównie środowiska wilgotne torfowiska bagna podmokłe łąki a także rowy pagony ogrody pola uprawne i sądy uważany za szkodnika upraw rolnych ogrodniczych i leśnych. Gatunek wszystkożerny zjada korzenie roślin ale również bezkręgowce głównie larwy innych owadów nie gardzą dżdżownicami. Większość życia spędzają pod ziemią kopią rozgałęziające się i krzyżujące ze sobą wąskie korytarze w których nie można się odwrócić porusza się do przodu lub do tyłu. Dojrzała samica w maju i czerwcu w podziemnych gniazdach składa do 300jaj którymi się następnie opiekują. Larwy wylegają się po 3 tyg. Początkowo żerują gromadnie tylko pod ziemią pod opieką samicy. W ciągu roku samica wydaje jedno pokolenie. Dojrzałość płciową osiągają

Tettigoniidae pasikoniki pasikonik zielony jest sprawnym drapieżnikiem polującym na mniejsze owady zimują jaja. Larwy wylegają się wiosną osobniki dorosłe występują od lipca do października.