Magda Lewartowska

"Psychologiczne mechanizmy obronne"

Osobowość jest strukturą całościową cech psychicznych, warunkujących postępowanie człowieka. Inaczej mówiąc, jest zbiorem cech danej osoby, warunkujących jej postępowanie wobec ludzi lub z ludźmi, wobec siebie oraz przedmiotów i zjawisk otaczającego świata. Osobowość ludzka jest konstrukcją złożoną. Możemy wymienić trzy odrębnie istniejące struktury pełniące funkcje regulacyjne, każda z nich działa według odmiennej zasady.

Pierwszą strukturą jest id- najbardziej podstawowa, nieświadoma struktura. Id jest najbardziej pierwotne i leży najgłębiej w psychice. To ono motywuje nas do działania. Jest matrycą na której kształtuje się ego i superego, zbiornikiem energii psychicznej, zaopatrującym pozostałe systemy. Zawiera w sobie popędy (agresywny i seksualny), które stanowią biologiczny motor naszego zachowania. Id działa według zasady przyjemności –oczekuje natychmiastowego zaspokojenia bieżących potrzeb, nie zważając na to czy i w jakim stopniu jest to aktualnie możliwe. Najbardziej podstawowy element ludzkiej natury kieruje się więc regułą maksymalnego zadowolenia. Warto zaznaczyć że z id rodzi się złość, głód, pożądanie, nienawiść itp.

Drugą strukturą jest ego, jest mediatorem. Przekłada żądania id na realia rzeczywistości. Ego funkcjonuje opierając się na zasadzie realności. Ego sprawuje kontrolę nad wszystkimi funkcjami poznawczymi i intelektualnymi, jest "władzą wykonawczą osobowości"; decydując o przystąpieniu do działania, musi pogodzić sprzeczne często wymagania id i superego oraz świata zewnętrznego. Ego jest w stanie odróżnić to co jest rzeczywiste i istnieje w świecie zewnętrznym od tego co znajduje się jedynie w wyobraźni człowieka. Ego decyduje o działaniu i o tym na jakie bodźce nastąpi reakcja organizmu.

Trzecia struktura to superego, w tym przypadku ważna jest moralność – łamanie jego nakazów prowadzi do poczucia winy, a ich spełnianie do poczucia ulgi i szacunku dla samego siebie. Kieruje się zasadą doskonałości, rozstrzygając co jest słuszne, a co jest niesłuszne, w celu działania zgodnego z normami moralnymi. Superego wywodzi się głównie z wymagań, nagród i kar. Podstawowe funkcje superego, to hamowanie impulsów id, zwłaszcza seksualnych i agresywnych, przekonywanie ego, by zastępowało cele realistyczne celami moralnymi oraz dążenie do doskonałości. Superego skłonne jest przeciwstawiać się zarówno id, jak i ego.

Widać tu możliwość konfliktu między superego a id oraz między superego a ego. Superego powściąga impulsy pochodzące z id, szczególnie te, które stoją w sprzeczności z normami moralnymi lub wymaganiami społecznymi. „Nakłania” też ego do preferowania celów zgodnych z zasadami moralnymi nie zaś najbardziej niedostępnych. Mimo że trzy opisane struktury zazwyczaj współpracują i koordynują się wzajemnie, niekiedy dochodzi do konfliktu. Przykładem jest zablokowanie popędów przez superego lub ich zaspokojenie wbrew wymaganiom moralnym. W pierwszym wypadku pojawia się lęk, bezsilność lub depresja, w drugim natomiast poczucie winy. W takich sytuacjach uruchamiają się szczególne procesy- tak zwane mechanizmy obronne. Ich rola polega na redukowaniu wewnętrznego konfliktu i przykrych napięć.

Każdy bodziec dochodzący do naszego mózgu podlega interpretacji a kolejno po tym reagujemy na niego bądź jest nam on obojętny i reakcja nie jest zauważalna. Ogólny schemat tego działania można by przedstawić w takiej postaci: Bodziec > Reakcja. Jednak byłoby to zbyt uproszczone, co udowodnił już wiele lat temu Zygmunt Freud. Na to jak będziemy interpretowali dany bodziec niezmiernie wielki wpływ mają doświadczenia, te zdobyte w czasie pierwszych kroków jak również te w wieku dorastania, czy nawet w wieku podeszłym. Systemem odpowiadającym za to jakie reakcje będziemy objawiać według danego bodźca są mechanizmy obronne.

Mechanizmy obronne są to nieświadome i nawykowo stosowane techniki radzenia sobie z napięciem i lękiem, które mają na celu obniżenie dyskomfortu psychicznego i spowodowanie zastępczego zaspokojenia potrzeb. Psychologiczne mechanizmy obronne, zwane również obronami ego pełnią funkcję ochrony świadomej części osobowości przed zagrażającymi jej uczuciami, często pochodzącymi z nieświadomości, takimi jak strach, lęk lub nadmierne napięcie. Dzięki nim człowiek zachowuje równowagę psychiczną i radzi sobie w sytuacjach frustracji.

Wszystkie mechanizmy obronne jakie do tej pory odkryła psychoanaliza służą jednemu celowi- wspieraniu ego w walce z naporem problemów psychicznych i egzystencjalnych.

Obrona uaktywnia się w obliczu trzech podstawowych rodzajów lęku wywołanych działaniem: instynktów, świata zewnętrznego oraz sumienia.

W toku ich działania człowiek w prawdzie obniża lęk , ale jednocześnie zniekształca informacje o świecie i własnej osobie, jest to powodem poważnych zaburzeń psychiki. Odrzucenie mechanizmów obronnych jest trudne, ale możliwe wtedy, gdy motywacja będzie miała zadaniowy, a nie osobisty charakter. Porażka nie jest wówczas traktowana jako wyraz niskiej wartości własnej, ale problem do rozwiązania poprzez osobistą aktywność.

Mechanizmy, które bronią naszą psychikę przed złym wpływem świata zewnętrznego, przybierają różne formy. Ich istnienie zauważono już w Starożytności: stamtąd pochodzą też pierwsze opisy jednego z powszechniejszych mechanizmów: racjonalizacji.

Działanie racjonalizacji jako mechanizmu obronnego polega na tym, że człowiek broniąc się nieświadomie przed lękiem wywołanym możliwością potępienia we własnych oczach lub w oczach innych ludzi, tłumaczy swoje postępowanie i podaje powody i motywy które wydają się logiczne i są akceptowane w danym momencie. Dochodzi do niej najczęściej w sytuacji wyboru pomiędzy dobrem a złem. Jeżeli chcemy wybrać zło musimy je jakoś zracjonalizować, dopóki w jakiś sposób nie przejawi się jako dobro. Proces przebiega  następująco: mój umysł ma zdolność rozpoznawania zła, zaś moja wola posiada zdolność wyboru. Zatem umysł proponuje  mojej woli  wybór.   Wola wybiera to, co jest moją osobistą korzyścią. Nie może jednak wybrać zła jako zła. Nakazuje więc umysłowi racjonalizację zła,  tzn. by sprawił, aby to, co wcześniej wydawało się złe, teraz wydawało się równie dobre. Wszyscy jesteśmy zdolni do takiego oszukiwania samego siebie i  bardzo często robimy to.

Ludzie mają tendencję do racjonalizacji – tłumaczenia sobie swoich zachować w logicznych kategoriach. Jednak nasz psychika nie zawsze jest logiczna. Wtedy mechanizm obronny zastępuje prawdziwe motywy, wersją alternatywną niewywołującą konfliktów.

Żeby uniknąć niekomfortowych dla nas emocji staramy się znaleźć takie wyjaśnienie, które chroniłoby nas przed niechcianymi konsekwencjami. Przykład może stanowić osoba, która nie dostała wymarzonej pracy. Pomimo tego, że przygotowywała się do rozmowy, wykonała trud zebrania niezbędnych informacji to w sytuacji odmowy przekonuje samą siebie, że tak naprawdę to nie jest miejsce dla niej. Szuka racjonalnej argumentacji zaistniałej sytuacji.

Dwie typowe odmiany racjonalizacji zostały nazwane "kwaśnymi winogronami" i "słodkimi cytrynami".

Kwaśne winogrona - to uznawanie za nieważny celu, którego nie osiągnęliśmy. Mechanizm ten chroni nas przed poczuciem krzywdy, żalem, obniżeniem samopoczucia. Może jednak mieć negatywne aspekty, kiedy zaczynamy stosować go zbyt szybko, czyli zamiast aplikować na wymarzone stanowisko, w wyniku odczuwanego lęku przed porażką rezygnujemy, ale rezygnację tłumaczymy sobie kwaśnymi winogronami, czyli zaczynamy wygłaszać opinię, że praca ta na pewno nie jest interesująca.

Słodkie cytryny - to wmawianie sobie, że przykre zdarzenia i sytuacje, będące naszym udziałem są w rzeczywistości przyjemne. Ta forma racjonalizacji znana jest także pod nazwą pozytywnego myślenia.

Korzyści są jasne, mechanizm zapobiega obniżeniom nastroju, poczuciu przygnębienia, czy porażki. Pozwala odczuwać przyjemność nawet w sytuacjach które nie są jednoznacznie zadowalające. Z drugiej strony, to słodkie cytryny trzymają nas przy szefie – dyktatorze , każą nam zadowalać się kiepską czy pozwalają cieszyć się z rzeczy niekoniecznie odpowiadających nam.

Mechanizmy w pewnym nasileniu występują u praktycznie każdego człowieka i pełnią rolę przystosowawczą, są niezbędne. Mechanizmy obronne są jednak zawsze zniekształceniem zachowania lub oglądu rzeczywistości, stosowane nadmiernie lub nieadekwatnie do sytuacji mogą utrudniać funkcjonowanie. Dobrze, gdy w zachowaniu jednostki jest ich duży repertuar, a ich dobór i intensywność jest zależna od sytuacji (elastyczność stosowania). Można wówczas mówić o efektywności i braku patologii związanej z mechanizmami obronnymi.

Bibliografia:

Strelau,"Psychologia. Podręcznik akademicki", PWN 2000 wyd. Psychologiczne Gdańsk tom II

Strelau,"Psychologia. Podręcznik akademicki", PWN 2000 wyd. Psychologiczne Gdańsk tom III

„Psychologia nieświadomości” Freud Sigmund

„Ego i mechanizmy obronne” Freud Anna

„Psychologia kliniczna” Sęk Helena