I. Ogólna charakterystyka, rozwój i organizacja procesu

§ 30. Pojęcie procesu

• jurysprudencja rzymska nie wydzielała prawa procesowego¹ (mimo to Gajus wyłożył je w odrębnym rozdziale)

• juryści nie znali terminu prawo procesowe (na jego oznaczenie Gajus, a potem Instytucje stosowały sformułowanie prawo, które dotyczy skarg)

• proces cywilny- postępowanie sądowe, którego celem było ustalenie i urzeczywistnienie spornych spraw podmiotowych

§ 31. Historyczny rozwój procesu

• początkowo jedyna metoda byłą pomoc własna realizowana zainteresowane osoby lub grupy osób. Mogła być realizowana jako:

• samopomoc (pomoc własna o charakterze ofensywnym)- dochodzenie swoich roszczeń bez pomocy państwa, stanowiła zagrożenie dla porządku publicznego. W II poł. II w. Marek Aureliusz zabronił dochodzenia wierzytelności inaczej niż drogą sądową (decretum divi Marci). Funkcję obrony prawa przejęły sądy.

• obrona konieczna (pomoc własna o charakterze defensywnym)- Ulpian: Siłą wolno odeprzeć siłę (Vim vi repellere licet)

• postępowanie sądowe prywatne występowało w dwóch odmianach:

• postępowanie zwyczajne (iudicum privatum)- najstarszą jego formą było postępowanie legisakcyjne (legis actio). W okresie republiki jedyna forma procesu cywilnego (zniesiony w 17 r. p.n.e.). Od 130 r. przed Chr. dopuszczano drugi proces zwyczajny- formułkowy (per formulas)- funkcjonujący do pryncypatu (zakazany ustawą z 342 r.).

• postępowanie nadzwyczajne (kognicyjne, cognitio extra ordinem)- pojawiło się w okresie schyłku pryncypatu. W drugiej połowie III w. wyparło postępowanie zwyczajne. Odbywało się tylko przed jednym urzędnikiem państwowym.

• postępowanie cywilne ewoluowało, w okresach przejściowych współistniały dwa procesy

Obrona konieczna była dopuszczalna, prawo nie kazało za takie działanie.

§ 32. Skarga (powództwo) - Actio

• rzymskie postępowanie procesowe określane było jako prawo powództw (ius actionum), gdyż fundamentalne znaczenie miało pojęcie actio (łac. agere- działać, procesować się). W języku prawniczym stosowany w dwojakim znaczeniu:

• w znaczeniu formalnym- czynność (zespół czynności) o charakterze procesowym, za pomocą której powód (actor) wszczynał postępowanie przeciwko pozwanemu (reus) naruszającemu jego uprawnienia.

• w znaczeniu materialnym- prawo skargi powoda, które wynikało z przysługującego mu uprawniania. (prawo podmiotowego)

• brak ogólnej zasady udzielania ochrony prawnej każdemu uzasadnionemu roszczeniu; za pomocą jednej action (skargi) nie można było dochodzić każdego prawa, gdyż wypracowana system skarb szczegółowych, właściwych jedynie każdemu poszczególnemu rodzajowi uprawnienia (roszczenia)

• można było wszcząć proces, o ile dla danego uprawnienia istniała odpowiednia, właściwa tylko dla niego skarga

§ 33. Fazy procesu zwyczajnego

• proces podzielony był na dwie fazy:

• In iure (dosłownie: w miejscu w którym zasiada >>magistratus<<)- przed pretorem, charakter przygotowawczy. Magistratus zapoznawał się z istotą sporu, badał kwestie kompetencji sądu, eliminował sprawy błahe. Stronom toczącym spór udzielał odpowiednich środków procesowych (action, exceptio) oraz na wniosek stron wyznaczał wybranego przez nich sędziego

• apud iudicem (przed sędzią)- przed sędzią prywatnym, pojedynczym (iudex unus et privatus)rzadziej przed trybunałem kolegialnym), charakter roztrzygający. Sędzia wydawał wyrok.

• organizacja sądy powierzona była wysokim urzędnikom, przede wszystkim pretorowi- miejskiemu (spory między obywatelami), pretorowi dla peregrynów (przynajmniej jedna strona byłą cudzoziemcem).

• podzielenie procesu na dwie fazy odciążało urzędników (nie musieli zajmować się długimi procedurami dowodowymi), ale nie pozbawiało kontrolowania wymiaru sprawiedliwości

• pretor powoływał obywatela (początkowo senatorowie, późnej także ekwici) do przeprowadzenia postępowania dowodowego i rozstrzygnięcia konkretnej sprawy (osoba prywatna ciesząca się wysokim uznaniem i prestiżem).

• w okresie dominatu jednolity strukturalnie proces toczył się wyłącznie przed sędziom państwowym- urzędnikiem, który uprawnienie do rozstrzygania spraw otrzymywał od cesarza

§ 34. Organizacja sądownictwa w okresie republiki i pryncypatu

• w czasach królewskich władza sądownicza wykonywana przez króla

• w czasach republiki władza sądownicza początkowo należy do konsula, a od 367 r. p.n.e. również do nowoutworzonego urzędy pretora miejskiego (praetor urbanus)- wykonywał władzę sądowniczą w sprawach pomiędzy obywatelami rzymskimi (konsulowie coraz rzdziej). W 242 r. p.n.e. powołano pretora dla peregrynów (praetor peregrinus). W sprawach wynikających z transakcji na targach właściwy był edyl kurulny.

• Na prowincji władza sądownicza należała do namiestników.

• procesy obywały się jawnie, w miejscach powszechnie dostępnych. Pretor zajmował miejsce na krześle kurulnym. Wymiar sprawiedliwości był bezpłatny.

§ 35. Sędzia prywatny i sądy kolegialne

• sędzia prywatny, pojedynczy, ustanawiany tylko dla konkretnej sprawy. Winien mieć zdolność pełnienia funkcji sędziowskich²

• sędziowie nie musieli biegle znać prawa, mogli korzystać z pomocy rad złożonych z uczonych prawników wyłanianych przez magistratury

• niektóre sprawy sporne w drugiej fazie procesu mogły być rozpatrywane przez sądy kolegialne:

• Sąd centumwiralny (dosłownie: sąd stu mężów)2- powstał we wczesnej republice, składa się ze 105 sędziów (po 3 z każdej z 35 tribus). Orzekał w kilku składach (iudicia). Właściwy dla kilu spraw wielkiej wagi i to na zasadzie wyłączności- poważne sprawy spadkowe, powództwa o wydanie spadku i unieważnienie testamentu, spory o własność nieruchomości. Przestał istnieć w III w.

• Sąd decemwiralny- dziesięcioosobowy sąd kolegialny- orzekał w drugiej fazie postępowania legislacyjnego. Rozstrzygał spory o wolność, które miały dwie formy: vindicatio in libertatem (wnoszona przez niewolnika (reprezentowanego przez osobę trzecią) uważającego, że bezprawnie go zniewolono) i vindicatio in servitutem (wnoszona przez osobę utrzymującą, że jest właścicielem niewolnika).

• Sąd rekuperatorów- od 3 do 11 sędziów (orzekał w składzie 3 lub 5). Orzekał sprawach ważnych ze względu na interes publiczny- zniewaga (iniuria), rabunku (rapina), w sprawach przeciwko wyzwoleńcom pozywającym patronów do sądu bez pozwolenia pretora.³ Przestał istnieć w III w.

§ 36. Jurysdykcja

• jurysdykcja (łac. iurisdictio od ius dicere- ustne oświadczenie co jest prawem w konkretnej sprawie)- ochrona praw prywatnych, władza nad rozsądzeniem sporu. Wykonywana byłą przez magistratury rzymskie w zakresie:

• postępowania spornego (procesowe- iurisdictio contentiosa)- jurysdykcja w postępowaniu sądowym cywilnym (w fazie pierwszej), opartym na zasadzie kontradyktoryjności (sprzecznych stwierdzeń stron, powoda i pozwanego, contra dicere – mówić przeciwnie) występujących w procesie

• postępowania niespornego (nieprocesowego- iurisdictio voluntaria)- nieopartego na zasadzie kontradyktoryjności. Miała zastosowania, gdy pretor współdziałał przy dokonywaniu niektórych czynności prawnych, takich jak:

• przeniesienie własności res mancipi lub res nec mancipi

• wyzwolenie niewolnika w sposób formalny

• przysposobienie osoby alieni iuris

• wyznaczenie opiekuna (tutor dativus)

§ 37. Właściwość sądu – Forum

• konkretna sprawa powinna być rozstrzygnięta we właściwym miejscu

• na oznaczenie sądu w związku z jego właściwością używano terminu forum (oznaczał zarówno trybunał orzekający w sprawie i zakres jego kompetencji)

• do ustalenia który sąd jest właściwy brano pod uwagę dwa rodzaje kompetencji:

• kompetencje miejscową (terytorialną)- z racji na miejsce (ranione loci)

• kompetencje rzeczową (materialną)- z racji na przedmiot stanowiący istotę sporu (ratione materiae)

• przy właściwości miejscowej podstawowe znaczenie miała zasada: Actor sequitur forum rei (Powód idzie za miejscem sądu pozwanego⁴). Dopuszczano inne kryteria szczegółowe i odstępstwa. Właściwym miejscowo mógł być sąd:

• miejsca, gdzie popełniono delikt (forum delicti commissi)

• miejsca położenia przedmiotu sporu (forum rei sitae)

• miejsca zawarcia kontraktu (forum contractus)

• miejsca wykonania kontraktu (forum solutionis)

• strony mogły wspólnie ustalić jakiemu sądowi poddać swój spór (tzw. prorogacja sądu- prorogatio fori)

• właściwość sądu określana była poprzez rodzaj sprawy oraz funkcje wykonywane przez pewne magistratury

Właściwość sądu
Właściwość miejscowa
1. Według zasady Actor sequitur forum rei
2. Odstępstwa od zasady forum delicti commissi forum rei sitae forum contractus forum solutionis
3. Prorogatio fori

§ 38. Strony procesowe i ich zastępcy procesowi

1. Strony procesowe

• powód- actor (is qui agit- ten, kto wszczyna spór) lub petitor (is qui petit- ten który prosi, żąda)

• pozwany- reus (is cum quo agitur- ten przeciwko któremu toczy się spór; is qui convenitur- ten, który jest pozwany)

• powód wszczynał proces występując z powództwem skierowanym przeciwko pozwanemu

• w procesie cywilnym możliwe było współuczestnictwo, gdy po którejś ze stron występowało kilka osób

• przesłaną rozpoczęcia procesu było posiadanie przez strony zdolności i legitymacji procesowej

2. Zdolność procesowa i legitymacja procesowa

• zdolność procesowa- możność występowania w ogóle w procesie jako strona procesowa. W prawie rzymskim zależała od:

• zdolności do czynności prawnych, dlatego nie miały jej dzieci, chorzy umysłowo, niedojrzali.

• stanowiska prawnego poszczególnych osób, dlatego nie mieli jej niewolnicy oraz osoby podlegające władzy ojcowskiej

• Do końca pryncypatu przed sądem nie mogły samodzielnie występować kobiety. W procesie legisakcyjnym uczestniczyć mogli tylko obywatele rzymscy, w formułkowym dopuszczono peregrynów i Latynów.

• legitymacja procesowa- możność występowania w danym, ściśle określonym procesie w charakterze powoda (legitymacja procesowa czynna) lub pozwanego (legitymacja procesowa bierna). Zależała od tego, czy dana strona mogła występować w procesie na podstawie konkretnego stosunku prawnego leżącego u podstaw sporu.⁵

ZDOLNOŚĆ PROCESOWA zdolność do występowania w procesie w ogóle
LEGITYMACJA PROCESOWA zdolność do występowania w danym procesie jako strona
LEGITYMACJA CZYNNA zdolność do występowania jako powód

3. Zastępcy procesowi

• w procesie legisakcyjnym- strony muszą występować osobiście (zastępstwo raczej niedopuszczalne)

• w procesie formułkowym- strony mogą w obu fazach posługiwać się zastępcami. Znany były ich dwa rodzaje:

• cognitor (znawca)- ustanawiany formalnie, ustnie, w obecności i za wiedzą przeciwnika procesowego; nie składał żadnych zabezpieczeń, że zastąpiony wykona wyrok, gdyż skutki jego czynności prawnych dotyczyły osoby zastępowanej

• procurator- ustanowiony nieformalnie, przez zlecenie, bez konieczności obecności przeciwnika procesowego. Składał zabezpieczenie, że strona zastępowana uzna ważność wyroku i zatwierdzi jego działania. Początkowo jako zarządca cudzego majątku na podstawie pełnomocnictwa. W prawie klasycznym pojawił się także prokurator procesowy ustanawiany do konkretnego procesu.

II. Proces legisakcyjny

§ 39. Rodzaje legisakcji

1. Ogólna charakterystyka

• oparty na ustawach (legis actiones), ich podstawowe zasady zawarto w Ustwaie XII tablic

• postępowanie charakteryzujące się ścisłym formalizmem- stosowanie określonych słów (certa verba) i gestów. Najmniejsze uchylenie w tym zakresie powodowało przegranie sprawy.

• Gajus podaje, że proces toczył się według pięciu sposobów postępowania. Trzy to postępowania rozpoznawcze, które miały na celu doprowadzenie do postępowania apud iudicem:

• legis actio sacramento – postępowanie z ustanowieniem zakładu pieniężnego

• legis actio per iudicis arbitrive postulationem – postępowanie przez wyznaczenie arbitra lub sędziego

• legis actio per condictionem – postępowanie przez zapowiedzenie [terminu nowej rozprawy]

Pozostałe stanowiły rodzaje postępowania egzekucyjnego:

• legis actio per manus iniectionem – postępowanie przez położenie ręki

• legis actio per pignoris capionem – postępowanie przez zabranie zastawu

2. Poszczególne legisakcje

1. legis actio sacramento

• najstarszy sposób postępowanie rozpoznawczego i o najszerszym zastosowaniu

• nazwa pochodzi od sacramentum oznaczającego pewną sumę pieniędzy stanowiącą rodzaj zakładu procesowego. Po zakończeniu procesu zwycięzca odzyskiwał wpłaconą sumę, przegrany tracił jąna rzecz skarbu państwa.⁶

• wysokość zastawu zależał od wartości spornej rzeczy⁷

• występowały dwie odmiany:

• legis actio sacramento in rem – służyła do prowadzenia sporu o rzecz lub osobę, których wydania domagał się powód na postawie swojego prawa bezwzględnego (własności lub władztwa). W czasie procesu konieczna była obecność stron i przedmiotu sporu (grudka ziemi). Powód i pozwany kolejno dotykali laską przedmiot i wypowiadali formułkę, stwierdzającą, że dana rzecz należało niego. Następowało zawiązanie sporu. Na czas procesu pretor przydzielał posiadanie rzeczy jednej ze stron. Zwrot był zabezpieczony przez specjalnych poręczycieli. W drugie fazie obie strony przeprowadzały dowód, a sędzia zasądzał, czyje sacramentum było iustum (słuszne), a czyje iniustum (niesłuszne).

• legis actio sacramento in personam – pozwalała dochodzić roszczeń ze stosunków obligacyjnych (np. od dłużników). Celem postępowanie było orzeczenie czy pozwany ponosił odpowiedzialność i czy był dłużnikiem. Powód podawał twierdzenie o żądaniu. W wypadku zanegowanie żądanie następowało obustronne wezwanie od ustanowienia sacramentum.

1. Legis actio per iudicis arbitrive postulationem

• dochodzenie roszczeń wynikających głównie ze sponsio

• powód stwierdzał, że pozwany jest mu dłużny z tego kontraktu pewną sumę lub rzecz.w wypadku zaprzeczenia, powód składał wniosek (postulatio), aby ustanowił sędziego lub arbitra do rozpoznania sprawy

• stosowany wg Gajusa również w sprawach działowych

1. Legis actio per condictionem

• wprowadzona przez lex Silia (III w. p.n.e.)

• dochodzenie roszczeń opiewających na ściśle określoną sumę pieniężną (certa pecunia)

• od lex Calpurnia (III w. p.n.e.)- możliwe dochodzenie ściśle określonej rzeczy (certa res)

• powód stwierdzał przed pretorem, że powód jest mu winien określoną sumę lub rzecz, gdy pozwany zaprzeczył, powód zapowiadał (condicere) nową rozprawę przed pretorem celem ustanowienia sędziego

1. Legis actio per manus inictionem

• jeśli zasądzony pozwany nie wykonał wyroku w ciągu 30 dni, powód mógł przeprowadzić egzekucję osobistą- przyprowadzał go przed pretora, kładł na nim rękę (manus iniectio) wypowiadał określoną formułkę i zyskiwał nad nim władzę. Jeśli żadna osoba trzecia (vindex) nie wystąpiła w obronie pozwanego i nie przejęła wykonania wyroku na siebie, powód mógł zabrać pozwanego do swego domu i więzić przez 60 dni. Jeśli po trzykrotnym wystawieniu dłużnika na rynek i ogłoszeniu ceny wykupu, nikt go nie wykupił, wierzyciel miał prawo sprzedać go za Tyber lub zabić.

• lex Poetelia Papiria (326 r. p.n.e.)- zniesiono prawo zabicia lub sprzedania dłużnika, wprowadzono praktykę odpracowywania długów

1. Legis actio per pignoris capionem

• pignoris capio – zajęcie pewnych przedmiotów w zastaw

• pozasądowe zajęcie rzeczy zasądzonego dla zabezpieczenia roszczeń powoda i zmuszenia dłużnika do świadczenia należności

• możliwa była rzadko- o zapłatę żołdu żołnierzowi czy wydanie należności podatkowych

§ 40. Przebieg postępowania legisakcyjnego

• faza pierwsza- wszczynana przez powoda poprzez ustne i prywatne wezwanie pozwanego przed magistraturę, jeśli pozwany nie stawił się, powód mógł doprowadzić go siłą. Strony wykonywały przed magistraturą określone gesty i wypowiadały formuły. Faza kończyła się stwierdzeniem sporu (litis contestatio).

• faza druga- przed sędzią (rzadko trybunałem) wybieranym przez strony przy udziale magistratury w pierwszej fazie. Po relacji świadków co miało miejsce w fazie pierwszej, sędzia przeprowadzał postępowanie dowodowe i ogłaszał ustny, prawomocny wyrok. W razie nie stawienia się jednej ze stron, po południu sędzia wydawał wyrok na korzyść strony obecnej.

III. Proces formułkowy

§ 41. Geneza i ogólna charakterystyka procesu

• wykształcił się w praktyce pretora dla peregrynów i miejskiego

• po wojnach punickich i w okresie wielkiego rozwoju proces legisakcyjny nie odpowiadał, gdyż

• był niedostępnej dla coraz większej rzeszy obywateli rzymskich

• był formalistyczny i sztywny

• jeśli jedną ze stron procesu był cudzoziemiec, pretor peregrynów powoływał rekuperatorów do rozsądzenia sporu i udzielał im wskazówek jak dana sprawa powinna być rozsądzona. Dyrektywy te przybrały formę pisemnej formułki. Taki sposób postępowania przyjął z czasem również pretor miejski.

• lex Aebutia uznała ok. roku 130 p.n.e. proces formułkowy za równorzędny legisakcyjnemu

• zwiększyła się rola pretora (redagował formułkę), odrzucenie ociężałej formalistyki słownej, możliwość ustanawiania zastępcy procesowego

• tak jak legisakcyjny, dzielił się na dwie fazy. Postępowanie w drugiej fazie mogło mieć charakter postępowania ustawowego (iudicium legitimum) lub postępowania opartego na władzy urzędnika republikańskiego (iudicia quae imperio continentur)

• postępowanie ustawowe toczyło się:

• w Rzymie (lub w jego okręgu jednomilowym)

• między obywatelami rzymskimi

• przed pojedynczym prywatnym sędzią

• wszystkie inne postępowania nazywano postępowaniem opartym na władzy magistratury

§ 42. Postępowanie w stadium in iure

1. Wezwanie do sądu – in ius vocatio

• postępowanie przede wszystkim przez strony

• konieczność obecności stron

• powód wzywał pozwanego przed pretora (in ius vacatio), pozwany miał obowiązek stawić się przed sądem (Ustawa XII tablic).

• wezwanie do sądu miało charakter ustny i prywatny, nie mogło się dokonać w domu

• jeśli pozwany nie stawił się w sądzie, powód mógł go doprowadzić siłą (manus iniectio)- mógł być uwolniony przez osobę trzecią (vindex), która zgodziła się go reprezentować. Powód powinien zapewnić skromny środek transportu, jeśli pozwany był stary lub chory

• ustawa XII tablic została w tej materii złagodzona przez prawo pretorskie

• ograniczenie in ius vacatio wobec pewnych kategorii osób (urzędnicy, kapłani, sędziowie w czasie swej kadencji)

• zapewnienie skuteczności pozwania poprzez zajęcie całego majątku z upoważnienia pretora (missio in bona)

2. Oznaczenie skargi - Edictio actionis

• powód miał obowiązek przedstawić pozwanemu zarzuty, skargę

• oznaczenie skargi następowało dwukrotnie: pozasądownie (przed lub w trakcie iu ius vacatio) oraz przed pretorem

• powód występował do pretora z wnioskiem o udzielenie mu odpowiedniej skargi (postulatio actionis). Powód wskazywał formułkę danej skargi na tablicy (album) z ogłoszonym publicznie tekstem edyktu.

• magistratus badał na tym etapie okoliczności natury formalnoprawnej (kompetencje magistratury i sędziego, zdolności stron) i materialnoprawnej (jaka skarga może być zastosowana)

• na podstawie wstępnego rozeznania pretor:

• odmawiał udzielenia skargi (actionem denegare)- zakończenie sprawy

• udzielał powództwa (actionem dare)- skierowanie sprawy do dalszego postępowania

§ 43. Stanowisko pozwanego

1. Sposoby zachowania pozwanego

• uznanie roszczenia (confessio in iure)

• zachowanie bierne, niewdawanie się w spór (indefensio)

• wdawanie się w spór poprzez:

• zanegowanie roszczenia (negatio)

• podniesienie zarzutu procesowego (expectio)

• w trakcie postępowania in iure strony mogły zawrzeć ugodę (transactio)

2. Uznanie roszczenia - Confessio in iure

• winno być dokonane wyraźnie, w obecności powoda

• Confessus pro iudicato est. – Ten, kto uznał powództwo, jest traktowany na równi z zasądzonym. Uznanie mogło zatem stanowić podstawę do przeprowadzenia egzekucji.

• jeśli przedmiot sporu był oszacowany w pieniądzach sprawa kończyła się, jeśli nie- proces toczy się dalej w celu oszacowania wartości przedmiotu sporu

3. Zachowanie bierne – indefensio

• pozwany ani nie uznawał roszczenia, ani nie wdawał się w spór

• pozwany narażał się na pośrednie naciski magistratury wyposażoną obok władzy sądowniczej we władzę wydawania rozkazów (imperium)

• środki podejmowane przez magistraturę zależały od rodzaju skargi

• Invitus nemo rem cogitur defendere. – Nikogo nie zmusza się do obrony rzeczy wbrew jego woli- posiadanie spornej rzeczy przyznawano powodowi

4. Zanegowanie roszczenia – negatio

• pozwany zaprzeczał, jakoby istniała podstawa do wniesienia skargi do sądu przez powoda

• na powoda spadał ciężar przeprowadzenia dowodu

• zaprzeczenie bezpodstawne pozwanego (infitiatio) powodowało zasądzenie w podwójnej wysokości (in duplum) zgodnie z zasadą: Lis infitiando crescit in duplum- Spór zaprzeczony wzrasta do podwójnej wysokości.

5. Podniesienie zarzutu – expectio

• przeciwstawienie żądaniu powoda (któremu co do zasady nie zaprzeczał) pewnych okoliczności faktycznych lub prawnych, które albo znosiły pretensje albo je zmniejszały

• Np. powód udzielił pozwanemu pożyczki i po roku domagał się jej zwrotu. Pozwany nie negował samego roszczenia, ale podnosił (powoływał się na nową okoliczność), że umówił się z powodem, że ten nie będzie ubiegał się o zwrot pożyczki przed upływem trzech lat

• do kategorii najważniejszych i najbardziej ogólnych ekspecji należał zarzut podstępu (expectio doli), na podstawie którego pozwany mógł uchylić się od skutków zobowiązania zaciągniętego pod wpływem podstępu

• ekspecje umożliwiły pretorowi bardziej elastyczne budowanie formułki i łagodzenie surowości dawnego ius civile. Najbardziej typowe ekspecje były zapowiadane w edyktach pretorskich, innych udzielał po rozpoznaniu danej sprawy

• juryści dokonali podziału ekspecji. Najbardziej znany i podstawowy, wspominany przez Gajusa:

• expectiones peremptoriae (te, które niweczą [roszczenie])- zarzuty tego typu nazywane były wieczystymi (perpetuae)- umarzały, paraliżowały roszczenie powoda

• expectiones dilatoriae (te, które opóźniały roszczenie)- uniemożliwiały dochodzenie roszczeń w danym momencie lub okolicznościach

§ 44. Litis contestatio

1. Pojęcie

• rezultaty postępowanie w 1. fazie były zbierane w formułce procesowej ustalanej przez pretora przy udziale stron, zgodnie z którą sędzia miał rozstrzygnąć spór

• równocześnie dochodziło do zawiązania sporu (litis contestatio)- akt procesowy, w którym ustalano treść i podstawę prawną roszczenia powoda oraz naturę i wartość przedmiotu sporu. w Tej chwili strony poddawały się wyrokowi sędziego prywatnego

• równocześnie pretor wyznaczał za zgodą stron sędziego prywatnego

• następnie powód wręczał pozwanemu gotową formułkę procesową (edere iudicium), pozwany zaś tę formułkę przyjmował (accipiere iudicium)

2. Skutki

• w wyniku doprowadzenia postępowania do tego etapu następowała nowacja (zamiana) dotychczasowego stosunku prawnego- dotychczasowe roszczenie powoda wygasało, a w jego miejsce powstawało nowe uprawnienie, które polegało na możliwości uzyskania przy końcu fazy apud iudicem wyroku opartego na treści formułki procesowej.

• konsumpcja skargi powodowej- powód nie mógł już tej samej sprawie wnieść w przyszłości powództwa, ponieważ jego uprawnienie wygasało- Bis de eadem re ne sit actio – Nie może być postępowania po raz drugi w tej samej sprawie.

• pierwotne roszczenie powoda niezależnie od charakteru przekształcało się w roszczenie pieniężne- Omnis condemnatio pecuniaria esse debet – Wszelkie zasądzenie powinno być pieniężne.

• roszczenie o charakterze osobistym, które z zasady w razie śmierci uprawnionego nie przechodziły na spadkobierców, stawały się dziedziczne.

• pozbycie się przedmiotu sporu było od tej chwili zabronione

§ 45. Formułka procesowa

1. Pojęcie

• program, instrukcja działania dla sędziego prywatnego

• zawierała wszystkie niezbędne dla dalszego procesu informacje

• na początku pretor umieszczał nominatio- wyznaczenie sędziego⁸

• formułka mogła składać się z kilku części; Gajus dzielił je na dwie grupy:

• zwyczajne- intencio, condemnatio, demonstratio, adiudicatio

• nadzwyczajne- exceptio, praescriptio

• formułka zawierała tylko intentio w wypadku skarg prejudycjalnych, tzn. skarg wstępnych zmierzających do ustalenia jakiegoś prawa lub stanu faktycznego (czy ktoś był wolny) celem przygotowania jakiegoś procesu.

2. Części formułki

1. Intentio

• zawierała żądanie powoda oraz podstawę skargi

• najczęściej przybierała formę zdania warunkowego, rozpoczynającego się od si paret (jeśli się okaże)

• mogła być oznaczona (intentio certa) lub nieoznaczona (intentio incerta; kwotę ustalał sąd) w zależności od tego czy powód żądał określonej czy też nie rzeczy (certa res) czy sumy pieniężnej (certa pecunia).

Jeśli się okaże, że Numerius powinen dać Aulusowi 10 tys. sesterców.

1. Condemnatio

• sędzia otrzymywał władzę zasądzenia lub uwolnienia pozwanego

• zasądzenie wyroku było pieniężne, niekiedy zasądzenie opiewało na wielokrotność spornego roszczenia

Sędzio zasądź (condemna) Numeriusa na 10 tys. systerców na rzecz Aulusa, jeśli się nie okaże uwolnij (absolve).

1. Demonstratio

• sumaryczny opis zdarzenia prawnego na którym opiewa się żądanie powoda

• umieszczano ją przed intentio

• rozpoczynała się od wyrazu quod (ponieważ)

Ponieważ Aulus sprzedał nowolnika Numerusowi.

1. Adiudicatio

• sędzia otrzymywał władzę przysądzić rzecz jednej ze stron

• występowała przy skargach działowych (actiones divisoriae), do których należały:

• actio communi dividundo- skarga o zniesienie współwłasności

• actio familiae erciscundae­- skarga o podział majątku spadkowego

• actio finium regundorum- skarga o ustalenie granic między nieruchomościami

• w przypadku skarg działowych uprawnienia sędziego były szerokie

• wyrok sędziego był konstytutywny (tworzył nowy stan prawny)

1. Expectio

• cześć umieszczona (po intentio) w interesie pozwanego zawierająca zarzut procesowy

• zamieszczana zazwyczaj na wniosek pozwanego

Jeśli między Aulusem i Numeriusem nie zaszła umowa, aby te pieniądze nie były dochodzone.

1. Praescripto

• nadzwyczajna klauzula (zastrzeżenie), która mogą być umieszczona na początku formułki na korzyść:

• powoda (praescripto pro actore)- ograniczała przedmiot żądania, na skutek czego jego wyłączona część nie podlegała konsumpcji (co następowało w momencie litis contestatio) i mogła być przedmiotem nowej skargi. Najczęściej stosowana w przypadku płatności ratalnych.

• pozwanego (praescripto pro reo)- jak informuje Gajus- stały się odmianą expectiones (zarzutów procesowych).

Formułka procesowa
Części
Zwyczajne
nadzwyczajne

§ 46. Rodzaje skarg (actiones)

• w procesie formułkowym każde uprawnienie było chronione odrębnym powództwem (powstała ich duża liczba)

• jurysprudencja rzymska dokonała klasyfikacji tych powództw

• najważniejsze podziały:

1. Actiones in rem – actiones in personam

• rozróżnienie praw obligacyjnych i rzeczowych

• Actiones in personam (skargi osobowe)- służyły do ochrony wierzytelności wynikających ze zobowiązań, roszczenia powoda skierowane były do konkretnej osoby będącej dłużnikiem z tytułu stosunku obligacyjnego

• Actiones in rem (skargi rzeczowe)- służyły do ochrony bezwzględnych praw do władztwa nad rzeczami (własność, spadek) oraz nad osobami (dzieci). Skargi te były skuteczne przeciwko każdemu.

Actiones in personam – skarga idąca za osobą, która dokonała czynu zabronionego, będące zobowiązana z tego tytuły. Actiones in rem – skarga idąca za rzeczą, skierowana przeciwko każdorazowemu posiadaczowi. Skarg tych nie można było łączyć.

2. Actiones civiles – actiones honorariae

• Actiones civiles (skargi cywilne)- nawiązywały do ius civile, a więc do ustawy XII tabic, prawa zwyczajowego, ustaw, działalności jurysprudencji

• Actiones honorariae (skargi pretorskie)- nawiązywały do prawa pretorskiego. Można wśród nich wyróżnić następujące typy skarg:

• actiones in factum conceptae (skargi stworzone w oparciu o pewien fakt)- za ich pomocą pretor udzielał ochrony prawnej tym roszczeniom, które według jego oceny na taką zasługiwały (kiedy brak było podstaw w prawie cywilnym). Pretor łagodził tym samym prawo cywilne i przyczynił się do rozwoju warstwy prawa określanej jako prawo słuszne (ius aequum)

• actiones utiles (skarga analogiczna)- skarga oparta na ius civile, odnosząca się do sytuacji pokrewnych, które dotychczas nie korzystały z ochrony prawej

• actiones ficticiae

• w związku z podziałem na skargi cywilne i pretorskie wiąże się podział na:

• actiones stricte iuris (skargi ścisłego prawa)- powództwa, przy których uprawnienia sędziego były ograniczone, musiał ściśle trzymać się regułki procesowej. Tę grupę powództw stanowiły skargi cywilne sięgające swoim pochodzeniem dawnego ius civile określanego jako prawo formalistyczne, surowe.

• actiones bonae fidei (skargi dobrej wiary)- rozległą swoboda sędziego, w intentio formułki umieszczono klauzulę ex fide bona (zgodnie z dobrą wiarą).

3. Actiones poenales – actiones rei persecutoriae – actiones mixtae

• podział z punktu widzenia dochodzonych celów

• actiones poenales (powództwo karne)- skargi służące do dochodzenia zapłaty tytułem kary za popełnione przestępstwo, ścigane w drodze procesu prywatnego. Zasądzenie opiewało na wielokrotność wyrządzonej szkody (duplum, triplum, quadruplum)

• actiones rei persecutoriae- służyły bądź restytucji rzeczy, bądź do dochodzenia wyrównania szkody majątkowej

• actiones mixtae- służyły do dochodzenia od sprawcy czynu niedozwolonego wyrównania szkody, jak też zasądzenia kary pieniężnej przewidzianej za popełnienie takiego czynu

4. Actiones privatae – actiones populares

• actiones privatae- przysługiwały tylko określonym osobom i chroniły roszczenia prywatne (skarga o oddanie ukradzionej rzeczy).

• actiones populares- skargi dostępne dla każdego, o charakterze karnym, służyły do dochodzenia kary prywatnej, która przypadała na rzecz skarżącego (znieważenie grobowca)

Actiones privatae – tylko określona osoba miała legitymację procesową. Actiones populares – każdy miał czynną legitymację procesową.

5. Actiones arbitrariae

• skargi zawierające dodatkową klauzulę (między intentio i condemnatio) nakazująca dobrowolne wydanie powodowi spornej rzeczy lub jej okazanie

• klauzula uzależniała zasądzenie pozwanego od tego, czy usłuchał wezwania sędziego (arbitrium).

• skarga miała na celu ochronę interesów powoda, który chciał odzyskać rzecz, a nie równowartość w pieniądzu

• jeśli pozwany nie zastosował się, sędzia wymierzał karę pieniężną, ale dużo wyższą od wartości przedmiotu sporu (wartość rzeczy spornej określał pod przysięgą powód).

§ 47. Postępowania w fazie apud iudicem

1. Postępowanie dowodowe

• ustne, jawne, wolne od formalności

• sędzia prywatny powołany przez magistraturę

• strony prowadziły postępowanie dowodowe

• sędzia był swobodny w ocenie materiału dowodowego, przestrzegał jednak kilku reguł:

• ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie (Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym kto twierdzi, a nie na tym kto przeczy)

• jeśli zaś pozwany zgłaszał zarzut procesowy (excpetio) musiał udowodnić fakty będące podstawą owej excepio (W wypadku podniesienia zarzutu procesowego pozwany staje się powodem)

• sędzia musiał wysłuchać obu stron (Audiatur et altra pars- należy wysłuchać także strony przeciwnej)

• zasada komendacji pieniężnej- sędzia mógł zasądzić tylko zapłacenie określonej sumy pieniężnej

• dowodami w sprawie mogły być:

• zeznania świadków (testes)

• opinie biegłych, np. lekarzy (medici), mierniczych (mensores, agrimensores), grafologów (chirographi)

• dokumenty (instrumenta)

• oględziny

• domniemania

• sędzia miał swobodę co do oceny wiarygodności i wartości dowodów

• sędzia wydawał wyrok, w którym mógł bądź zasądzić pozwanego, bądź do uniewinnić

• sędzia nie mógł w procesie zasądzić powoda, gdyby takie rozstrzygnięcie narzucało się w sposób ewidentny

2. Sententia - wyrok

• sędzia mógł nie wydawać wyroku- musiał wtedy stwierdzić pod przysięgą, że sprawa nie jest dla niego dostatecznie jasna. W takim wypadku pretor powoływał innego sędziego (mutatio iudicis)

• sprawa rozstrzygnięta wyrokiem nazywała się res iudicata- sprawa osądzona

• sędzia ogłaszał wyrok ustnie, w obecności stron, uzasadnienie nie było wymagane

• wyrok zazwyczaj był deklaratoryjny (nie stwarzał nowego stanu prawnego). Tylko wyroki ze skarg działowych lub w sprawach o wolność miał charakter konstytutywny

• w skargach prejudycjalnych, o ustalenie, wyrok stwierdzał lub też nie istnienie pewnego prawa lub faktu

• wyrok był prawomocny, nie mógł być zaskarżony do sądu wyższej instancji (prawomocność formalna, apelacja dopiero w procesie kognicyjnym)

• osądzony raz spór nie mógł być w przyszłości przedmiotem innego sporu (prawomocność materialna)

• sędzia nie mógł zmieniać treści wyroku, jego władza gasła z chwilą ogłoszenia wyroku

• wyrok stawał się podstawą do egzekucji

• proces wywoływał skutki tylko wobec stron procesowych (Rzeczy osądzone nie przynoszą innym korzyści, ani niekorzyści).

§ 48. Egzekucja

1. Pojęcie i podstawy egzekucji

• postępowanie mające na celu przymusowe wykonanie wyroku, którego podstawą był wyrok lub uznanie powództwa przez pozwanego (conefessio in iure)

• gdy po upływie 30 dni pozwany nie wykonał wyroku, powód mógł wszcząć postępowanie egzekucyjne (actio iudicati)

• proces taki zazwyczaj kończył się już w fazie in iure

• pozwany mógł uznać wyrok (wtedy pretor upoważniał powoda do wszczęcia egzekucji) lub nie (wdawał się w spór co do zasadności egzekucji- zachowanie ryzykowne)

• jeśli pozwany nie uznał wyroku, pretor dopuszczał zbadanie stanu faktycznego w drugiej fazie

• w przypadku stwierdzenia bezzasadnego kwestionowania wyroku pozwany był zasądzony na sumę dwukrotną.

2. Rodzaje egzekucji

• gdy pozwany nie podważał ważności wyroku, powód mógł przeprowadzić egzekucję osobistą bądź majątkową:

• osobistą- powód zabierał pozwanego do więzienia prywatnego (swego domu) aż do czasu zapłaty lub odpracowania długu (jeśli był niewypłacalny, ograniczano jego wolność i zaliczano do kategorii półwolnych)

• majątkową- pretor wprowadzał powoda w posiadanie majątku pozwanego, czemu towarzyszyło publiczne ogłoszenie egzekucji (proscriptio) w ciągu 30 dni (15 jeśli zmarł). Ogłoszenie miało na celu poinformowanie innych ewentualnych wierzycieli o otwarciu postępowania. Po upływie tego terminu dłużnik popadał w infamię (również po śmierci). Często niewypłacalni wierzyciele ustanawiali w testamencie dziedzicami koniecznymi swych niewolników, którym dawali wolność (zyskiwali wolność, ale dotykała ich infamia). Obejmowała cały majątek i miała na celu zaspokojenie wszystkich wierzycieli. Jeden z nich, wybrany (magister bonarum) porządkował sprawy przejętego majątku i sprzedawał w drodze licytacji. Nabywca majątku stawał się sukcesorem uniwersalnym dłużnika (bonarum emptor) i winien był zaspokoić dłużników. Współcześnie instytucja upadłości (ale tylko do instytucji gospodarczych).

• ewolucja egzekucji majątkowej

• pod koniec republiki- jeśli dłużnik popadł w niewypłacalność bez swojej winy, ogłaszał swoją upadłość i dobrowolnie odstępował majątek (cessio bonarum). Dłużnik nie podlegał jednak egzekucji osobistej ani infamii. Pozostawiano mu konieczne do życia środki (beneficium competentiae).

• na początku pryncypatu- nowy sposób polegający na sprzedaży poszczególnych rzeczy dłużnika aż do zaspokojenia wierzycieli (distractio bonarum). Obowiązywała w prawie justyniańskim.

IV. Ochrona pozaprocesowa

§ 49. Ogólna charakterystyka

• oprócz wykonywania iurisdictio, polegającej na organizowaniu procesowej ochrony prawnej pretorowi przysługiwały także różne środki ochrony prawnej poza procesem na podstawie imperium

• pretor zapoznawał się ze sprawą na prośbę zainteresowanej osoby, a następnie wydawał postanowienie

• celem tej działalności było zapobieganie sporom mogącym powstać w przyszłości

§ 50. Poszczególne środki

1. Iterdictum - Interdykt

• wydawany przez pretora na mocy imperium nakaz określonego działania lub zaniechania

• celem było przeciwdziałanie stanowi rzeczy, który był sprzeczny z obowiązującym porządkiem prawnym

• jeśli adresat się podporządkował, postępowanie kończyło się, jeśli nie- interdykt stanowił podstawę do procesu

• interdykty zamieszczane były w edykcie pretorskim, udzielano ich na wniosek osoby zainteresowanej

• interdykty klasyfikowano. Jeden z podziałów:

• interdykty restytutoryjne (iterdicta restitutoria)- nakazywały adresatowi działanie pozytywne (np. zwrot rzeczy)

• interdykty ekshibitoryjne (interdicta exhibitoria)- nakazywały adresatowi okazanie czegoś lub kogoś (np. przedłożenia rzeczy do wglądu)

• interdykty prohibitoryjne (interdicta prohibitoria)- zabraniały pewnego postępowania (np. przeszkadzania z korzystania ze służebności)

• Gajus wyróżniał również:

• interdicta simplicia- adresatem była tylko jedna strona

• interdicta duplicia- skierowane równocześnie do obydwu stron

• interdicta annua­- mogły być wnoszone w ciągu roku od chwili zdarzenia

• interdicta perpetua- wieczyste, nie podlegały ograniczeniom czasowym

2. Przywrócenie do stanu poprzedniego - Restitutio in integrum

• nadzwyczajny środek ochrony prawnej udzielany na wniosek osoby, która w skutek pewnego zdarzenia prawnego dokonała szkody

• środek ostateczny, jeśli nie było możliwości zastosowania zwyczajnej ochrony procesowej

• przyznawane było osobom dojrzałym, które nie ukończyły 25 roku życia

• stosowane w przypadku zaistnienia pewnych okoliczności takich jak podstęp (dolus) lub groźba (metus)

3. Missio in possessionem

• wydawany na wniosek zainteresowanej osoby, który wprowadzał daną osobę w posiadanie rzeczy (missio in rem) lub całego majątku (missio in bona) pozwanego celem przymusenia do określonego zachowania (poddania się egzekucji, wdania się w spór)

• było tymczasowe i rodziło jedynie posiadanie rzeczy, a nie własność

• w razie oporu właściciela rzeczy, pretor na mocy imperium mógł upoważnić do sprzedaży rzeczy lub przejęcia jej na własność

V. Proces kognicyjny

§ 51. Organizacja sądownictwa w okresie dominatu

• cognitio extra ordinem- rozpoznanie poza porządkiem

• forma ta pojawiła się już za Augusta w prowincjach rzymskich, gdzie proces formułkowy nigdy nie był stosowany systematycznie

• od 342 r. proces kognicyjny stał się jedyną formą dochodzenia praw prywatnych

• postępowanie prowadził sędzia, urzędnik cesarski.

• wykształcił się hierarchiczny ustrój sądów cesarskich odpowiadający strukturom organizacji państwa. W Rzymie i Konstantynopolu pierwsza instancję stanowili: prefekt miasta i prefekci odpowiadający za poszczególne działy administracji. W prowincjach sprawy większej wagi rozstrzygał namiestnik, mniejszej delegowany przez niego sędzia. W diecezjach wyższą instancję stanowił wikariusz (vicarius), od wyroku którego można było się odwołać do prefekta pretorianów. Najwyższą instytucja był cesarz.

• po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową, za zgodą obu stron spór mógł rozsądzić biskup (obie strony musiały również zawrzeć umowę, że wyrok biskupa będzie ostateczny)

§ 52. Cechy charakterystyczne procesu

• sędzia urzędnikiem państwowym reprezentującym cesarza, strony nie miały wpływu na jego wybór

• brak podziału na dwie fazy procesowe

• pozew o charakterze urzędowym i pisemnym, doręczany przez urzędnika sądowego

• litis ontestatio dokonywano na podatku procesu, po przedstawieniu roszczenia (narratio) i po przeciwstawnej wypowiedzi pozwanego (contradictio). Nie powoduje konsumpcji skargi powodowej.

• sędzia nie skrępowany formułką procesową- orzekał na podstawie dowodów, również tych powołanych z urzędu (nowość)

• sędzia coraz silniej związany określoną procedurą regulującą prowadzenie postępowania, wiązany przez przepisy dotyczące oceny środków dowodowych

• wyrok nie musiał opiewać na wartość pieniężną- mógł zmuszać do oddania rzeczy lub spełnienia świadczenia

• wyrok wydawany na piśmie

• od wyroku przysługuje apelacje (apellatio) do sądu wyższej instancji

• egzekucja traci charakter prywatny, której rozpoczęcie było uzależnione od dokonania nowego pozwu. Pojawiają się urzędnicy egzekucyjni egzekwujący prawomocne wyroki. Stosowano egzekucję syngularna (na części majątku).

• miejscem procesu pomieszczenia zamknięte (basilicae), do których dostęp był ograniczony

• strony wnosiły opłaty sądowe

§ 53. Przebieg postępowania

• litis demuntiatio- urzędowe i pisemne wezwanie do sądu doręczane pozwanemu przez specjalnego urzędnika sądowego (executor). Pozwany winien był ustosunkować się do pozwu na piśmie i złożyć zabezpieczenie w formie zapłaty określonej sumy (cautio iudicio sisti), że stawi się w sądzie w terminie na rozprawę.

• litis contestatio- zawiązanie sporu poprzez przedstawienie sprawy przez powoda i ustosunkowanie się do niej przez pozwanego. Nie stawienie się którejś ze stron (contumacia) nie stanowiło przeszkody do przeprowadzenia procesu i wydania wyroku zaocznego.

• środki dowodowe pozostały bez zmian, zmieniły się za to zasady ich oceny- zasada legalnej oceny środków dowodowych- sędzia musiał uwzględnić przepisy co do wiarygodności środków dowodowych. Ograniczono wagę zeznań świadków, zwiększono rolę dokumentów. Największą wartość mają dokumenty urzędników cesarskich lub notariuszy (tabelliones). Od IV w. zeznania jednego świadka nie mają mocy dowodowej. Zastosowania znalazły również domniemania.

§ 54. Wyrok i apelacja

• sententia definitiva- wyrok sporządzany na piśmie odczytywany na publicznym posiedzeniu sądu

• treścią wyroku mogło być zasądzenie pieniężne, na wydanie rzeczy lub inne świadczenia niepieniężne.

• appelatio- żądanie ponownego rozpatrzenia sprawy przynajmniej przez jedną ze stron. Sędzia był zobowiązany przekazać akta sprawy wraz z pisemnym sprawozdaniem (litterae dimissoriae) sędziemu wyższej instancji. Wyrok niższej instancji pozostawał w zawieszeniu.

• dopuszczalna była zmiana wyroku na niekorzyść apelującego (reformatio in peius)

• w zasadzie apelacja byłą dopuszczalna była apelacja do dwóch instancji. W przypadkach szczególnych można było wnieść prośbę do samego cesarza (supplicatio) o nadzwyczajne rozpatrzenie sprawy.

§ 55. Egzekucja

• gdy wyrok był prawomocny, a pozwany nie wykonał wyroku, powód mógł wszcząć postępowanie egzekucyjne

• przeprowadzał je urzędnik sądowy (executor)

• mogła mieć charakter osobisty, w praktyce stosowano raczej egzekucję majątkową syngularną

• urzędnik mógł zająć cały majątek w wyprzedawać go aż do zaspokojenia wierzycieli lub zająć część majątku i w przypadku gdy dłużnik nadal nie spełnił zobowiązanie, dokonać ich licytacji.

• Urzędnik mógł użyć siły do zmuszenia do wydania rzeczy.

• egzekucja osobista stosowana byłą jako ostateczny środek wobec ubogiej ludności (ułatwienie przeprowadzenia egzekucji majątkowej)

---

1. Prawo cywilne, materialne- dział prawa określający prawa podmiotowe jednostki w zakresie stosunków majątkowych i osobowych. Prawo procesowe, formalne- dział prawa mający na celu realizację lub ochronę praw podmiotowych.↩

2. Zdolności pełnienia funkcji sędziowskich nie mieli niewolnicy, chorzy psychiczne, kobiety, głusi, niemi oraz osoby zaliczone do niektórych kategorii infames.↩

3. Wywodził się z komisji powołanej do odzyskiwania rzeczy utraconych podczas wojny (ich działalność dotyczyła materii prawa miedzynarodowego). Z czasem komisja przekształciła się w organ (questio repetundarum) ścigający korupcję.↩

4. Powód powinien pozwać stronę przeciwną przed sąd tego miejsca, gdzie ów przeciwnik (pozwany) stale mieszka.↩

5. W procesie o zwrot utraconej rzeczy legitymację procesową czynną miał właściciel rzeczy, a legitymowany biernie był posiadacz rzeczy.↩

6. Później strony tylko zobowiązywały się (provocatio ad sacramentum) do zapłaty sacramentum w razie przegranej.↩

7. Według Ustawy XII tablic- wartość sporu > 1000 asów --- zastaw=500 asów; wartość sporu < 1000 asów --- zastaw=50 asów↩

8. Titus iudex esto- Tytus niech będzie sędzią. ↩