Temat: Zarys rozwoju bankowości w Polsce

Wstęp

1. Historia bankowości

   1. Podstawowe pojęcia związane z bankowością

   2. Geneza i rozwój bankowości na świecie i w Polsce

   3. Współczesne systemy bankowe

      1. Funkcje systemu bankowego

      2. Światowe systemy bankowe

2. Rozwój bankowości centralnej na ziemiach polskich

   1. Bankowość centralna w Polsce przed 1945 rokiem

   2. Narodowy Bank Polski

   3. Europejski System Banków Centralnych

3. Rozwój bankowości komercyjnej na ziemiach polskich

   1. Cele i zadania bankowości komercyjnej

   2. Banki komercyjne w Polsce przed rokiem 1918

   3. Bankowość komercyjna w III Rzeczypospolitej Polskiej

Zakończenie

Wstęp

Historia bankowości sięga czasów starożytnych i jest nieodłącznie związana z historią gospodarki. Im większy był obrót gospodarczy, tym większe stawało się zapotrzebowanie na pieniądz, który oferują właśnie banki. W chwili obecnej żadna organizacja gospodarcza nie dysponuje dostatecznym kapitałem, aby sfinansować swój rozwój, a bez ciągłego rozwoju nie ma szans utrzymać się na konkurencyjnym rynku. Im wyższy rozwój technologiczny, tym większe zapotrzebowanie na pieniądz ze strony producentów.

Jednocześnie zwiększa się zapotrzebowanie na kredyty wśród ludności. Rozwój technologii prowadzi do pojawiania się na rynku wciąż nowych i produktów i zwiększa zapotrzebowanie klientów na gotówkę. Wszelkie sprzęty, szczególnie z branż zaawansowanych technologicznie szybko stają się przestarzałe, a producenci proponując nowocześniejsze produkty, często wymuszają na konsumentach ich zakup (stare po prostu nie mogą być eksploatowane w nowych warunkach – np. komputery).

Celem niniejszej pracy było ukazanie, w jaki sposób rozwijała się bankowość na przestrzeni wieków i w jaki sposób zmieniała się jej rola w związku z rozwojem państwowości i sektora produkcji. Jednocześnie chciano przedstawić olbrzymią rolę, jaką spełniają banki we współczesnej gospodarce.

Tezą pracy jest stwierdzenie, że rola bankowości wzrastała systematycznie od jej powstania, a obecnie sjest ona niezbędnym ogniwem państwowości i gospodarki.

Praca składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy zatytułowany jest Historia bankowości. W pierwszym podrozdziale omówiono podstawowe pojęcia związane z bankowością, szczególnie dużo miejsca poświęcając historii i znaczeniu pieniądza jako podstawowego produkty będącego przedmiotem działalności banków. W drugim rozdziale omówiono genezę i rozwój bankowości na świecie i w Polsce, w trzecim natomiast zaprezentowano światowe systemy bankowe, w tym anglosaski, francuski, niemiecki, amerykański i japoński oraz omówiono wspólne ich cechy oraz różnice istniejące pomiędzy nimi.

Rozdział drugi nosi tytuł Rozwój bankowości centralnej na ziemiach polskich. W pierwszej jego części omówiono okres od powstania pierwszego banku emisyjnego na ziemiach polskich do roku 1918, czyli odzyskania niepodległości, w drugiej przedstawiono historię bankowości centralnej w czasach II Rzeczypospolitej, a w trzeciej okres po II wojnie światowej i dzieje Narodowego Banku Polskiego.

Rozdział trzeci poświęcony jest bankom komercyjnym na ziemiach polskich. Omówiono w nim cele i zadania bankowości komercyjnej, zaprezentowano historię banków komercyjnych działających na terenach polskich pod zaborami do roku 1918 oraz bankowość komercyjną w III Rzeczypospolitej Polskiej po roku 1989.

Przy pisaniu pracy korzystano z dużego wyboru literatury dotyczącej zarówno historii bankowości, jak i jej współczesności. Część rozdziałów opracowano na podstawie aktów prawnych wydanych po 1918 roku, znajdujących się na stronie internetowej Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej.

1. Historia bankowości

   1. Podstawowe pojęcia związane z bankowością

Aby zdefiniować pojęcia związane z bankowością, trzeba wpierw określić, czym jest pieniądz, gdyż jest to podstawowy produkt, którym obracają banki. Wszystkie społeczeństwa od niepamiętnych czasów używają pieniądza w takiej czy innej postaci. Pieniądz jest bardzo specyficznym rodzajem aktywów czy środkiem przechowywania bogactwa. Przychód z posiadania pieniądza jest zazwyczaj bardzo niski – banknoty nie przynoszą żadnego oprocentowania – a mimo to jest przedmiotem pożądania, a także ostateczną formą, w którą przekształca się każdy inny rodzaj aktywów. Pieniądz ma bowiem za zadanie ułatwiać transakcje między podmiotami gospodarującymi i jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania współczesnej gospodarki.

Przez długi czas definicja pieniądza była przedmiotem dyskusji, a ostatnio wątpliwości zostały jeszcze spotęgowane w efekcie rewolucji komputerowej. Niegdyś pieniądzem nazywano złoto, srebro czy niektóre inne towary. Powoli, ale zdecydowanie pieniądz papierowy (banknoty) wypierał pieniądz towarowy. Następnie przyszedł czas na szerokie wykorzystanie depozytów na żądanie. Obecnie szybkość, łatwość i niski koszt przekształcenia jednego rodzaju aktywów w inny zamazują tradycyjne rozróżnienie między pieniądzem a innymi pokrewnymi formami bogactwa¹.

Alternatywne i szeroko stosowane podejście polega na definiowaniu pieniądza za pomocą jego atrybutów, tj. przez to, co pieniądz robi i dlaczego się nim posługujemy.

Pieniądz to środek wymiany. Ludzie wykorzystują go do regulowania rachunków niezależnie od tego, co jest kupowane czy sprzedawane. Nadzwyczaj wygodnie pieniądz rozwiązuje problem podwójnej zbieżności potrzeb. Pieniądz to także jednostka rozrachunkowa. W gospodarce pieniężnej czy barterowej wszystkie dobra byłyby wymieniane zgodnie z ich cenami względnymi (pomidory za jabłka, jabłka za ziemniaki, ziemniaki za pomidory). Wraz ze wzrostem ilości dóbr rośnie gwałtownie liczba cen względnych. Dla dwóch dóbr jest jedna cena względna, dla trzech są trzy takie ceny, a dla pięciu dziesięć. Potrzeba znalezienia wspólnego mianownika czy jednostki rozrachunkowej jest oczywista. Pieniądz służy jako miernik wartości lub podstawa wyceny wszystkich innych dóbr.

Pieniądz to również środek przechowywania wartości i miernik odroczonych płatności. Pieniądz rzeczywiści jest rodzajem aktywów i jako taki stanowi jeden ze sposobów przechowywania bogactwa. Przenosi on środki z chwili obecnej w przyszłość w celu późniejszej konsumpcji lub dalszej akumulacji. Wartość pieniądza może zmieniać się w czasie, ale to może stać się z każdym innym środkiem przechowywania wartości. Podobnie, pieniądz może być wykorzystywany jako miernik, za pomocą którego określa się w umowach wartość pożyczek. Występuje wtedy jako środek odroczonych płatności².

W obozach jeńców wojennych rolę pieniądza spełniały papierosy. W XIX wieku pieniądz występował głównie pod postacią złotych i srebrnych monet. Są to przykłady pieniądza towarowego – dobra o zastosowaniu przemysłowym (złoto) bądź konsumpcyjnym (papierosy), które równolegle spełniają funkcję środka wymiany. Wykorzystywanie na szeroką skalę pieniądza towarowego wymaga albo ograniczenia zakresu pozostałych zastosowań tego towaru, albo przeznaczenia zasobów rzadkich na produkcję dodatkowych jego ilości. Istnieją jednakże mniej kosztowne sposoby umożliwiające społeczeństwu wytwarzanie pieniądza³.

Pieniądz symboliczny jest to środek płatniczy, którego wartość, czy też siła nabywcza, znacznie przewyższa koszt jego wytworzenia lub wartości jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach.

Banknot o nominale 100 złotych ma o wiele większą wartość jako pieniądz niż jako arkusik wysokiej klasy papieru o wymiarach 3x6 cali. Podobnie jest z bilonem; wartość większości monet spełniających funkcje pieniądza jest znacznie większa od sumy, jaką można by uzyskać z ich stopienia i sprzedaży metali, z których zostały wykonane. Wyrażając zbiorowo zgodę na posługiwanie się pieniądzem symbolicznym, społeczeństwo jest w stanie zaoszczędzić zasoby rzadkie konieczne do wyprodukowania pieniądza jako środka wymiany.

Istotnym warunkiem utrzymania funkcji pieniądza symbolicznego, jako pośrednika w wymianie, jest ograniczenie kręgu podmiotów upoważnionych do jego wytwarzania. Produkcja pieniądza symbolicznego przez podmioty prywatne jest prawnie zabroniona.

Społeczeństwo narzuca w pewnym sensie posługiwanie się pieniądzem symbolicznym, nadając mu status prawnego środka płatniczego. Prawo stanowi, że pieniądz taki należy akceptować jako środek zapłaty. Niemniej jednak nie zawsze można wymusić stosowanie prawa. W okresach kiedy ceny rosną bardzo szybko, krajowy pieniądz symboliczny może być bardzo kiepskim środkiem przechowywania wartości i ludzie niechętnie będą go akceptowali jako środek wymiany. Sklepy i przedsiębiorstwa będą wówczas oferowały rabaty przy zakupie ludziom płacącym złotem lub w walutach obcych, tak jak to było w końcowych stadiach Wielkiej Inflacji w Niemczech w 1923 r. Przykłady takie to jednak tylko wyjątki potwierdzające regułę.

We współczesnych gospodarkach rynkowych obok pieniądza symbolicznego występuje także pieniądz bezgotówkowy, inaczej: żyrowy lub wkładowy. Pieniądz bezgotówkowy jest to środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej. Jednym z przykładów takiego pieniądza jest: wkład bankowy, ponieważ wkład jest to zobowiązanie banku wobec klienta. Jeśli ulokowaliśmy w banku pieniądze, to oznacza to, że bank ma wobec nas dług. Możemy w każdej chwili wypisać czek, a bank jest zobowiązany do wypłacenia jego równowartości w momencie przedstawienia czeku do realizacji. Depozyty (wkłady) bankowe są więc środkiem wymiany, gdyż są powszechnie akceptowane jako środek zapłaty⁴.

Funkcja banków polega na obrocie pieniądzem, to znaczy na zaciąganiu zobowiązań finansowych w postaci przede wszystkim lokat oraz pożyczaniem pieniędzy czyli udzielaniem kredytów. Poza tym banki są pośrednikiem w obrocie pieniężnym, realizując na zlecenie swoich klientów płatności.

Bank jest przedsiębiorstwem, które zaciąga i udziela kredytu, świadczy usługi w obrocie pieniężnym, kredytowym i kapitałowym oraz oferuje inne usługi finansowe. Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw: prawo bankowe, działająca na podstawie zezwoleń: koncesje i uprawniona do wykonywania czynności bankowych.

Z ekonomicznego punktu widzenia bank to osoba prawna, instytucja zaufania publicznego, która spełnia następujące funkcje⁵:

• zaspokaja zapotrzebowanie na pieniądz w postaci kredytów;

• skupia czasowo wolne fundusze: depozyty, lokaty;

• przeistacza czasowo wolne fundusze w fundusze pracujące.

System bankowy tworzą bank centralny, banki komercyjne, banki działające na terenie danego kraju, normy i przepisy prawne, które określają wzajemne powiązania i stosunki banków z otoczeniem.

Lokata jest to umieszczenie kapitału w jakiejś instytucji finansowo-handlowej lub nabycie jakiegoś przedmiotu, nieruchomości dla zabezpieczenia kapitału lub osiągnięcia zysku. Lokata bankowa zaś to wpłacenie do banku określonej kwoty pieniędzy na określony z góry czas oraz na ustalony z góry procent; po upływie ustalonego w umowie czasu następuje odebranie tej kwoty powiększonej o odsetki. Podstawowe rodzaje lokat bankowych⁶:

• lokata denominowana: lokata prowadzona w walucie obcej;

• lokata inwestycyjna: lokata bankowa zapewniająca pewien minimalny próg oprocentowania, ale jednocześnie dająca możliwość znaczącego wzrostu oprocentowania w zależności od zmian cen instrumentów pochodnych, w jakie bank inwestuje część środków pochodzących z lokaty;

• lokata negocjowana: lokata, w której klient banku ma możliwość negocjowania z nim oprocentowania i innych warunków umowy;

• lokata nocna (overnight): lokata, która jest zakładana jednego dnia, a wypłata środków powiększonych o odsetki następuje następnego dnia roboczego;

• lokata progresywna: lokata, której umowa przewiduje wzrost oprocentowania środków w kolejnych okresach oszczędzania (miesiącach); pozwala na wcześniejsze podjęcie środków bez utraty odsetek (wypłacane są odsetki za wszystkie zakończone okresy oszczędzania albo za każdy dzień umowy);lokata rentierska: lokata charakteryzująca się tym, że odsetki, jakie przynosi, nie są kapitalizowane (dopisywane do pierwotnej kwoty depozytu), ale wypłacane posiadaczowi takiej lokaty lub wskazanej przez niego osobie – czyli rentierowi;

• lokata terminowa: depozyt dokonywany na określony w umowie czas;

• lokaty antypodatkowe: lokaty umożliwiające uniknięcie konieczności płacenia podatku od zysków kapitałowych (tzw. podatku Belki). 

Jedną z podstawowych form działalności bankowej jest udzielanie kredytów i pożyczek pieniężnych. Kredyt odgrywa olbrzymią rolę zarówno jako instrument finansowania bieżącej działalności jak i sposób pozyskiwania środków na inwestycje. W bardzo syntetycznej definicji można powiedzieć, że kredyt bankowy wyraża stosunek ekonomiczny wynikający z odstąpienia przez bank (wierzyciela) dłużnikowi określonej wartości pieniężnej, na warunkach zwrotu tej wartości w określonym terminie, wraz z wynagrodzeniem (odsetki, prowizje). Wierzyciel zazwyczaj zabezpiecza się materialnie przed niedotrzymaniem terminu spłaty kredytu lub niewypłacalności kredytobiorcy. W tym celu przyjmuje on od kredytobiorcy składniki majątku, wierzytelności, towary lub prawa nadające się do gospodarczego użytkowania.

Pożyczka jest to operacja, która polega na przyznaniu określonej kwoty pieniężnej lub określonych przedmiotów na czas oznaczony, bez określenia celu przeznaczenia. Może być odpłatna lub nieodpłatna. Wszystkie kwestie z nią związane reguluje kodeks cywilny.

Kredyt stał się istotnym elementem życia gospodarczego często jest niezbędny do prowadzenia działalności gospodarczej i rozwoju przedsiębiorstwa. Rola kredytu bankowego stale wzrasta. Wywołane to zostało głównie rozwojem prywatnego przedsiębiorstwa. Napływ obcego kapitału spowodował również, iż musiały ulec znacznej zmianie zasady kredytowania. Jeszcze do niedawna podstawową grupę kredytobiorców stanowiły jednostki gospodarki uspołecznionej. Banki udzielały im kredytów na podstawie wielokrotnych generalnych umów. Jednostki te w rzeczywistości były permanentnie przez banki kredytowane. Drugą podstawową grupą kredytobiorców, była ludność. Przy czym o ile kredytów dla jednostek gospodarki uspołecznionej udzielono praktycznie bez żadnego zabezpieczenia, o tyle w odniesieniu do kredytów dla ludności wymagano zabezpieczeń, głównie przez poręczenie. Rozwój sektora prywatnego sprawił że do wymienionych wyżej dwóch grup kredytobiorców doszła trzecia; prywatne przedsiębiorstwa polskie z kapitałem zagranicznym. Fakt ten spowodował ogromne zmiany w systemie kredytowym. Przede wszystkim zwiększyła się różnorodność oferty kredytowej proponowanej przez różne banki. Udzielenie kredytu poprzedzone jest dokładnym badaniem sytuacji finansowej i gospodarczej kredytobiorcy. Banki zaczęły też przywiązywać dużą wagę do właściwego zabezpieczenia zwrotu kredytu⁷.

Kwalifikacje kredytu na ich rodzaje ma charakter umowny. Została ona wprowadzona w praktyce i w zasadzie jest przez poszczególne banki stosowania. W ostatnich latach wachlarz rodzajowy kredytów jest stale rozszerzony.

Dokonując podziału kredytu według podmiotu wyróżnienia się trzy podstawowe typy kredytów⁸:

• kredyty obrotowe - przeznaczone na finansowanie bieżących potrzeb kredytobiorcy związanych z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą np.: zakup towarów, materiałów, surowców, opłatę energii, na płacę itp. Powodują one zwiększenie środków obrotowych kredytobiorcy;

• kredyty inwestycyjne - przeznaczone na finansowanie nakładów, których celem jest stworzenie nowego lub powiększenie już istniejącego majątku trwałego;

• kredyty na finansowanie projektów inwestycyjnych przeznaczone na określone zamierzenie inwestycyjne.

Biorąc pod uwagę długość okresu kredytowania wyróżniamy trzy rodzaje kredytów: krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe.

Przyjmując za kryterium formę kredytu można je podzielić na kredyty⁹:

• kredyt w rachunku bieżącym, to kredyt którego wykorzystanie następuje przez przekroczenie salda na rachunku bieżącym kredytobiorcy o kwotę ustaloną w umowie;

• kredyt na rachunku kredytowym jest to kredyt, który jest wykorzystany za pośrednictwem rachunku kredytowego.

  1. Geneza i rozwój bankowości w Polsce i na świecie

Pierwsze wzmianki o bankach sięgają czasów starożytnych. Tzw. domy bankowe istniały w Babilonie (XII w. p.n.e.), starożytnej Grecji i Rzymie. Ówczesne banki funkcjonowały wykorzystując jako produkt weksle i kredyty. Upadek kultury starożytnej przyniósł kres rozwojowi bankowości. Do ponownego rozkwitu instytucji finansowych doszło w efekcie późniejszego rozwoju wymiany towarowo - pieniężnej. Pierwsza znana forma operacji finansowej - zwana lichwą - polegała na pożyczaniu pieniędzy lub towarów. Ze względu na wysokie ryzyko niewypłacalności dłużników, w zamian za pożyczkę lichwiarze ściągali bardzo duże odsetki. Do dalszego rozwoju bankowości przyczynili się średniowieczni handlarze pieniędzmi oraz złotnicy. Ich działalność finansowa polegała na wymianie miejscowych monet na zagraniczne, złoto lub srebro oraz na przechowywaniu złota. Złotnicy zapoczątkowali stosowanie polecenia zapłaty jako formy rozliczeń (polecenie dokonania wypłaty na rzecz osoby trzeciej)¹⁰.

Poprzednikami współczesnych bankierów byli średniowieczni handlarze, którzy zajmowali się wymianą pieniędzy. Sama nazwa „bank” pochodzi od włoskiej nazwy „banco”, czyli ławki, przy której pracowali włoscy handlarze pieniędzmi. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy od jednego klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci deponowali u bankierów pieniądz kruszcowy, a ci w zamian wystawiali zaświadczenie – banknot (weksel) na bankiera w innym mieście. Pośredniczenie w płatnościach swoich wkładów przez wyrównywanie ich należności i zobowiązań następowało poprzez przenoszenie wkładów z konta na konto. Stąd nazwa „banki żyrowe”(giro - krąg).

Pod koniec XIV wieku w północnych Włoszech powstały pierwsze banki handlowe. Ich lokalizacja dała początek nazwie bank od włoskiego "banca" - oznaczającego stół służący wekslarzowi. Banki te zajmowały się zarówno udzielaniem pożyczek jak i przyjmowaniem depozytów. Najstarsze banki powstawały w największych ośrodkach handlu światowego. Były to m. in. Casa di San Goirgio w Genui (1586 r.), Banco de Rialto w Wenecji (1587 r.), Banco di San Ambrosio w Mediolanie (1593 r.)¹¹.

W XVII wieku w Anglii wprowadzono banknoty w formie biletów. Stanowiły one zobowiązanie się banku do wypłaty na żądanie złotych monet lub złota - złożonych wcześniej w depozyt. W celu zwiększenia bezpieczeństwa obrotów finansowych, banki będące pod kontrolą państwa przejęły emisję banknotów pod zastaw złota i srebra. Stopniowa rezygnacja z wymiany banknotów na złoto, spowodowała ich przekształcenie w pieniądz papierowy.

W Polsce w czasach Stanisława Augusta funkcjonowała mennica państwowa w Warszawie przy ulicy Bielańskiej. Została ona otwarta w 1766 roku, a zamknięta po trzecim rozbiorze Polski. Swoją działalność wznowiła w roku 1810,  a w czasie Królestwa Polskiego bito tam bilon na nowoczesnych prasach sprowadzonych z Petersburga. 5 października 1867 r. mennicę zamknięto, a urządzenia przewieziono z powrotem do Petersburga. Co ciekawe, pod zaborami w latach 1864-1916 w Polsce nie wybito ani jednej monety przeznaczonej dla Polski, a ponadto w latach 1864-1867 w Mennicy Warszawskiej, aż do jej zamknięcia, bito monety z datą 1840. W 1907 r. budynek mennicy przy Bielańskiej został rozebrany¹².

Historia polskich banków przed XIX wiekiem jest mało znana, można nawet uważać, że jest najmniej znaną kartą z dziejów gospodarczych. Już w średniowieczu mieliśmy finansistów odgrywających istotna rolę, o czym świadczy choćby fakt otrzymania przez niektórych z nich tytułów szlacheckich i wykupywania dużych majątków. Są to postacie dla nas zagadkowe, najczęściej przybysze z zagranicy. Ludzie ci szybko się asymilowali, a pamięć o niektórych z nich przetrwała dzięki kronikom. W sumie jednak niewiele wiemy o ich działalności finansowej. Dyskusyjny jest nawet charakter ich przedsiębiorstw – obecnie bowiem nie nazwalibyśmy ich bankami, lecz przedsiębiorstwami bankowo – handlowymi. Prowadziły one zarówno typowe operacje bankowe, jak i inne operacje finansowe, a także zajmowały się handlem.

Aż do początku XIX wieku nie było u nas praw ściśle określających charakter profesji bankowej. Bankowością mogły zajmować się wszystkie przedsiębiorstwa. Istniała natomiast reglamentacja niektórych dziedzin bankowości, przez pewien czas próbowano nawet ograniczyć górną wysokość stopy procentowej kredytu, warunki wymiany walut itd. Przedsiębiorstwa bankowo – handlowe w Polsce miały zwykle charakter rodzinny(lub spółek cywilnych). W odróżnieniu od wielu krajów zachodnich, aż do 1870 roku nie było polskich spółek akcyjnych¹³.

1. Współczesne systemy bankowe

   1. Funkcje systemu bankowego

Pojęcie „systemu bankowego” swym zasięgiem obejmuje wszystkie instytucje bankowe włącznie z bankiem centralnym danego państwa, normy prawne określające obustronne zależności między instytucjami bankowymi jak i przepisy dotyczące wzajemnych powiązań między tymi instytucjami a otoczeniem oraz reguły i normy regulujące działalność instytucji bankowych. O systemie bankowym można jednak mówić dopiero wtedy, gdy na rynku finansowym dojdzie do sprecyzowania zasad struktury tego systemu tzn. gdy powstanie wielopoziomowy układ (bank centralny – emisyjny oraz inne instytucje bankowe). 

Funkcje systemu bankowego można scharakteryzować następująco¹⁴:

• stworzenie mechanizmów gromadzenia środków oraz ich inwestowania w różne przedsięwzięcia, 

• zapewnienie możliwości dokonywania płatności między podmiotami gospodarczymi, transferu w czasie i ponad granicami,

• zapewnienie skutecznych rozwiązań w zakresie zarządzania ryzykiem bankowym, 
  zapewnienie informacji cenowej, co stwarza możliwości podejmowania decyzji przez podmioty gospodarcze, 

• stworzenie warunków do transformacji środków inwestowania (pod względem czasu, wielkości i ryzyka). 

Na rozwój systemów bankowych wywierają wpływ takie czynniki jak: porządek społeczny i gospodarczy, który określa społeczne wartości i cele gospodarcze, struktura i wielkość popytu na usługi bankowe, regulacje prawne działań bankowych, skłonność banków do innowacji. Czynniki te należy rozpatrywać we wzajemnym związku gdyż są ze sobą ściśle powiązane. 

Przeobrażenia systemów bankowych można w zróżnicowany sposób wartościować, w zależności od tego czy za podstawę tej oceny przyjmuje się funkcjonalną koncepcję rozwoju systemów bankowych, czy też koncepcję instytucjonalną. Pierwsza z koncepcji opiera się na stałości funkcji systemu bankowego, pomimo zmienności form instytucjonalnych. A zatem ewolucja systemu bankowe go jest w jakimś stopniu pasywnym konsekwencją rozwoju gospodarki rynkowej. 

Podejście instytucjonalne natomiast nakłada nacisk na zależności między kształtowaniem instytucji finansowych a wymuszaniem proefektywnościowych działań w gospodarce narodowej. Oznacza to, że zmiana struktury instytucjonalnej dostosowuje system bankowy do przeobrażeń w jego otoczeniu oraz do aktualnego zapotrzebowania na realizację funkcji bankowych. W ujęciu instytucjonalnym system bankowy stanowi sieć instytucji bankowych wzajemnie powiązanych poprzez rynki pieniężne. Obejmuje on zarówno banki, jak i parabanki. Przez system bankowy należy rozumieć nie tylko same instytucje bankowe, ale także zasady ich działalności oraz funkcjonalne otoczenie instytucjonalne. Konkludując ujęcie funkcjonalne przyjmuje, że uniwersalne funkcje systemu finansowego narzucają zunifikowane rozwiązania instytucjonalne, zaś zgodnie z ujęciem instytucjonalnym struktury instytucjonalne modelują sposób wykonywania uniwersalnych funkcji. Należy zauważyć, iż na ukształtowanie systemu bankowego mają wpływ takie czynniki, jak historyczne warunki powstania systemu bankowego i jego ewolucja w poszczególnych państwach w świetle przyjętych unormowań prawnych oraz międzynarodowa globalizacja zmierzająca do ujednolicania organizacji systemów bankowych¹⁵. 

3.1.2. Światowe systemy bankowe

Do typowych systemów bankowych na świecie należą przede wszystkim: brytyjski system bankowy, system bankowy Stanów Zjednoczonych, niemiecki system bankowy oraz japoński system bankowy.

Brytyjski system bankowy był do niedawna klasycznym przykładem bankowości specjalistycznej z bardzo silnym rynkiem kapitałowym. Jednak nowe tendencje na rynkach finansowych sprawiły, że tradycyjne podziały ulegają zatarciu. Ma on bardzo stare tradycje - może konkurować z bankami miast włoskich w średniowieczu i bankami niderlandzkimi w XV i XVI wieku. W XIX wieku i do II wojny światowej Wielka Brytania była światowym centrum finansów, ustępując po wojnie USA, ale jeszcze dzisiaj londyńskie City jest jednym z najważniejszych na świecie rynków finansowych.

System ten powstawał historycznie przez wieki i są tam pewne specjalistyczne typy banków, nie mające swojego odpowiednika w Europie kontynentalnej. Co ciekawe, oddzielenie bankowości komercyjnej od inwestycyjnej (a także brak bezpośrednich powiązań kapitałowych banków z korporacjami przemysłowymi) wynikło (nie jak w USA) z ostrożnościowych regulacji państwowych, ale z tradycji. Drogą ewolucyjną, ukształtowało się w tym systemie wiele różnych typów banków, które znalazły swoje rynki (nisze) w brytyjskim systemie finansowym. Obok Banku Anglii (Bank of England), na system ten składają się¹⁶:

1. Banki detaliczne (Retail Banks), zwane też bankami rozliczeniowymi (clearingowymi). Są to banki komercyjne, gromadzące wkłady na żądanie i na krótki termin od ludności i przedsiębiorstw. Prowadzą ich rachunki i dokonują na nich rozliczeń. Także ich aktywa mają charakter krótkoterminowy (weksle handlowe, weksle skarbowe, certyfikaty depozy-towe, krótkie kredyty). Są to spółki akcyjne posiadające sieć oddziałów w całym kraju, a ich trzonem są 4 wielkie banki londyńskie. W 2008 było 21 banków detalicznych operujących łącznie 445 827 mln £.

2. Banki hurtowe, które obejmują:

• domy dyskontowe (Discount Houses) - są to hurtownicy nadwyżek finansowych, które mają banki detaliczne. Te ostatnie, jeśli dysponują nadwyżkami ponad koniecz¬ny stopień rezerw obowiązkowych, mogą oferować te nadwyżki do zainwestowania na rynku pieniężnym, w czym specjalizują się domy dyskontowe, które operują na rynku międzybankowym i na rynku papierów skarbowych. Mają wyłączne prawo redyskontowania weksli w Banku Anglii. W 1991 było 8 domów dyskontowych, operujących łącznie 11 857 mln £;

• banki kupieckie (Merchant Banks) są typowymi bankami inwestycyjnymi. Nie przyjmują depozytów. Wywodzą się one z tradycji prywatnych banków zakładanych przez rodziny kupieckie i finansowały (poprzez akceptację weksli handlowych) obroty w handlu, zwłaszcza zagranicznym. Obecnie działają jako agencje przedsiębiorstw emitujących papiery wartościowe. Zajmują się finansowaniem wielkich korporacji (w tym organizowaniem kredytów) oraz pośrednictwem w kupnie i sprzedaży firm i działają generalnie na rynku kapitałowym. W 2008 było 38 takich banków o łącznej sumie bilansowej 54138 mln £;

• ze względu na międzynarodowy charakter rynku finansowego w City of London ma tam siedzibę duża liczba banków zagranicznych; w 2008 było rejestrowanych np. 42 banki amerykańskie i 31 japońskie. W zasadzie każdy wielki bank światowy ma swoją filię lub przedstawicielstwo w Londynie;

• na system bankowy brytyjski w szerokim znaczeniu składają się także niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego; nie są to banki (w sensie prawnym), ale przyjmują także wkłady (choć nie jest to główne źródło ich finansowania). Szczególne miejsce zajmują w systemie brytyjskim towarzystwa budowlane (building societies), które, oprócz wkładów, emitują akcje i udzielają długookresowych kredytów budowlanych. Kredyty takie są główną drogą kupna mieszkań i domów, a ponieważ lokaty tam są uprzywilejowane podatkowo instytucje te utrzymują depozyty o wartości wyższej niż banki clearingowe. Ostatnio jednak największe z nich przestały się specjalizować w tej działalności i weszły w różnorodne operacje kapitałowe
  W rezultacie nowych tendencji na rynku finansowym, powstał cały szereg banków o bardzo szerokim profilu działania, określanych jako konglomeraty finansowe. Oferują one, przez podporządkowane i wyspecjalizowane spółki akcyjne pełny wachlarz usług finansowych - od depozytowo-kredytowych po obrót papierami wartościowymi, zarządzanie kredytami hipotecznymi, funduszami inwestycyjnymi, dzia¬łalnością ubezpieczeniową, prowadzeniem domów maklerskich, etc. W 2008 było 276 takich konsorcjów bankowych o łącznej sumie bilansowej 336559 mln £.

W rezultacie, brytyjski system bankowy może być obecnie równie zasadnie podawany jako przykład systemu bankowości specjalistycznej, jak i opartego na bankach uniwersalnych.

System bankowy USA kształtował się, podobnie jak brytyjski, historycznie i ewolucyjnie, i wykazuje szereg odrębności w stosunku do rozwiązań europejskich. Dodatkowo, ze względu na stanową strukturę państwa i duże odrębności w regulacji bankowości w poszczególnych stanach, jest to system bardzo zróżnicowany, jeśli idzie o typy banków i zasady ich działania. Rozwiązania amerykańskie kształtowały się w wyniku walki dwu sprzecznych tendencji. Z jednej strony potrzeby bardzo szybkiego rozwoju gospodarczego oraz wolność gospodarcza prowadziły do swobody tworzenia banków i nieskrępowanej emisji pieniądza bankowego, w tym także banknotów. W 1861, po wojnie secesyjnej, kursowało na terenie Stanów Zjednoczonych 7000 różnego rodzaju biletów emisyjnych, podczas gdy w tym czasie w Europie regułą był już monopol emisyjny banku centralnego. Interes stanów, zwłaszcza szybko rozwijających się, był w sprzeczności z dążeniami władzy federalnej do kontroli emisji pieniądza na terenie całego państwa. Z drugiej strony, rygorystyczne regulacje narzucane przez władze centralne (federacji), zmierzające do kontroli emisji pieniądza bankowego w skali całej federacji wywarły duży wpływ na dalszą ewolucję systemu (w tym i rozwiązania, które de facto zmierzały do obchodzenia obowiązujących rozwiązań prawnych). Zwłaszcza chodzi o¹⁷:

• zakaz świadczenia usług bankowych poza granicami macierzystego stanu, a nieraz miasta (w stosunku do dominujących ilościowo tzw. banków stanowych), spowodował duże rozdrobnienie banków. Podczas kiedy np. w Wielkiej Brytanii kilka wielkich banków rozliczeniowych ma kilka tysięcy oddziałów, to w USA oddział był często samodzielnym bankiem. Nadmierna ilość małych banków powodowała ich słabość i częste upadłości. Rozdrobnienie było redukowane przez fuzje i przejęcia, a także przez tworzenie holdingów bankowych. Holdingi te nie były tworzone, jak w Europie przez silne banki komercyjne, ale przez tworzenie specjalnych spółek kontrolujących. To doprowadziło do tworzenia bardzo skomplikowanych, wielopoziomowych struktur;

• zakaz, po panice giełdowej z 1929 (ustawa Glassa-Steagala), łączenia w jednym banku działalności depozytowo-kredytowej i inwestycyjnej na rynku kapitałowym. To spowodowało ścisłe rozgraniczenie banków komercyjnych (handlowych) i inwestycyjnych przez wiele lat, dopiero ostatnio przezwyciężane. Z drugiej jednak strony zadecydowało to o potędze amerykańskich banków inwestycyjnych na światowym rynku kapitałowym;

• wyłączenie spod zakazu gwarantowania emisji papierów wartościowych przez banki emisji obligacji stanowych i komunalnych, co stworzyło warunki dla dynamicznego rozwoju tych obligacji;

• zakaz (po licznych bankructwach) konkurowania między bankami wysokością oprocentowania wkładów terminowych (tzw. reguła Q). Ponieważ holdingi finansowe były wyłączone spod tego ograniczenia forma holdingowa rozwinęła się bardzo dynamicznie. Warto zresztą zauważyć, że aktywność regulacyjna rządu i Kongresu na rynkach finansowych jest dosyć gęsta (co przeczy stereotypowi o nieskrępowanej wolności gospodarczej w USA). W rezultacie skomplikowanego procesu ewolucyjnego na system bankowy USA składają się:
  - banki handlowe (komercyjne), od czasów ustawy Glassa-Steagala oddzielone od banków inwestycyjnych. Ich liczba stale się zmniejsza w wyniku przejęć i upadłości, ale nadal pozostaje duża. Od 1980 do 1993 spadła z 12,5 tys. do ok. 8 tys. Z tego w 1990 ponad 5 tys. banków narodowych i stanowych wchodziło w skład Systemu Rezerwy Federalnej. Uczestniczyły one w 36,7% aktywów amerykańskiego systemu finansowego,
  - banki oszczędności wzajemnych (mutual banks) są własnością wkładów i w tym sensie nie należą do sektora prywatnego. Ich celem jest lokata oszczędności współzałożycieli. Nie przyjmują depozytów na żądanie, a tylko terminowe. Depozyty te są ubezpieczone w Rezerwie Federalnej. Ponieważ mają charakter średnio i długoterminowy mogą być lokowane na rynku kapitałowym lub kredytów hipotecznych. W 1990 dysponowały ok. 18% aktywów finansowych,
  - wspólnoty kredytowe (credit unions) są spółdzielniami nie nastawionymi na zysk. Tworzyli je ludzie o wspólnych więziach społecznych i pozwalały na tani kredyt konsumpcyjny (ale też dawały niskie oprocentowanie wkładów). Tylko członkowie wspólnoty mogą uzyskać kredyt. Jako non-profit nie są opodatkowane. Ze względu na ograniczony krąg członków i bariery wejścia, oparte na zaufaniu, są dosyć bezpieczne. W 1990 dysponowały ok. 4% aktywów finansowych,

- kasy oszczędnościowo-pożyczkowe (saving and loans) zaczęto powoływać w celu finansowania indywidualnego budownictwa mieszkaniowego. W zamian za długookresowe oszczędzanie dawały długookresowe pożyczki, zwłaszcza tym, którzy nie mieli szansy uzyskać dużego kredytu z banku. W wyniku nasilenia się inflacji w latach 80-tych i wzrostu ceny pieniądza, długoterminowe pożyczki zawarte wcześniej musiały być finansowane przez depozyty o coraz droższym oprocentowaniu. Aby mogły zachować rentowność, rząd na początku lat 80-tych zezwolił im na obrót papierami wartościowymi, co miało przynieść im zyski. Tymczasem kasy te wpadły w olbrzymie długi, które (kilkaset miliardów $) w rezultacie pokryło państwo. W 1990 dysponowały ok. 3% aktywów. 

Obecnie typową strukturą organizacyjną w bankowości amerykańskiej są holdingi finansowe, łączące pod wspólnym zarządem różne typy banków i niebankowych instytucji finansowych. Typowa struktura współczesnego holdingu w USA składa się z trzech części¹⁸:

• banku depozytowo-kredytowego posiadającego rządowe gwarancje dla depozytów;

• banku inwestycyjnego;

• biura maklerskiego.

Często w holdingu znajdują się spółki zajmujące się taką działalnością jak leasing, emitowanie kart kredytowych, factoring, kredyty hipoteczne, etc. Bankowe holdingi rozwijają się niezwykle dynamicznie. O ile liczba holdingów w 1970 wynosiła 121, to w 1987 już 6,5 tys. W tym samym czasie liczba oddziałów wzrosła z 3,2 tys. do 41 tys. Pod koniec lat 80-tych bankowe holdingi miały 90% udziału w aktywach systemu bankowego. O ile w 1980 istniało 9,6 tys. banków samodzielnych, to w 1993 już tylko 3 tys., a w roku 2008 – 4.7 tys.

Pomimo to można zauważyć, że system bankowy USA jest nadal rozdrobniony, w porównaniu np. z niemieckim czy brytyjskim, a skala potencjału gospodarczego USA nie odpowiada wielkości banków amerykańskich; pierwsze kilka miejsc pod względem aktywów zajmują banki japońskie, a największy bank amerykański, Citicorp, zajmuje 30 pozycję pod względem aktywów.

W przeciwieństwie do systemów anglosaskich, które wykazują duże odrębności, system niemiecki, podobnie jak polski, kształtował się w tradycji prawa kontynentalnego. Ponadto bankowość niemiecka kształtowała się w XIX wieku, pod dużym wpływem państwa, które zmierzało do szybkiego uprzemysłowienia i finansowania rozwoju gospodarczego. Z tego punktu widzenia rozwijający się obecnie polski system bankowy wykazuje duże podobieństwo i zostały także przeniesione pewne instytucje i rozwiązania.
Niemcy, podobnie jak Wielka Brytania, mają starą tradycję bankowości. Rodziny bankierskie (np. Fuggerów) prowadziły banki kupieckie już w XVI wieku. Istniały także kasy oszczędnościowe w miastach i banki spółdzielcze, które obsługiwały warstwy niezamożne. Jednak rozbicie dzielnicowe (do 1870), a także dominujące stosunki feudalne (np. w Prusach) uniemożliwiały powstanie wielkich banków i rynku finansowego¹⁹.

Druga połowa XIX wieku to okres szybkiego rozwoju gospodarczego i przemysłu, zwłaszcza po wygranej wojnie z Austrią i Francją. Państwo było zainteresowane budową infrastruktury scalającej kraj (koleje, drogi, kanały żeglugowe, zakłady zbrojeniowe), a finansowanie takich przedsięwzięć wymagało dużego kapitału. Finansowanie takich przedsięwzięć, których promotorem było często państwo, było atrakcyjne dla kapitału i obok starych banków kupieckich powstawały bankowe spółki akcyjne. Spółki te zakładał często kapitał spekulacyjny (grynderski), który dość ryzykownie udzielał pożyczek. Efektem tego były bankructwa, ale i szybkie powstawanie wielkich fortun. Do 1872 powstało pierwsze 100 banków w formie spółek akcyjnych, z tego aż 70 zbankrutowało w najbliższej depresji, ale kilka wielkich (Deutsche Bank, Dresner Bank) przetrwało aż do dzisiaj. Na przełomie XIX i XX wieku na rynku dominowało 9 wielkich banków, a pomiędzy 1970 a 1994 wartość kapitału banków wzrosła z 600 mln do 17 mld marek.

Duże bankowe spółki akcyjne były silniejsze finansowo niż przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowe, które dla rozwoju ciągle potrzebowały kredytu; banki mogły zatem narzucać swoje warunki. Z reguły warunkiem finansowania przez banki była kontrola tych przedsiębiorstw poprzez znaczące udziały i delegowanie przedstawicieli banku do rad nadzorczych przedsiębiorstw. W ten sposób powstał niemiecki model banków uniwersalnych - połączenie bankowości komercyjnej (depozytowo-kredytowej) z inwestycyjną. W rezultacie w systemie niemieckim (w przeciwieństwie do krajów anglosaskich) nie istnieje do dzisiaj podział na banki inwestycyjne i banki kredytowe. O skali zaangażowania banków w kapitał korporacji przemysłowych świadczy np. że Deutsche Bank posiadał w 1986 28% akcji Daimlera, Dresner Bank 5-10% BMW, a Commertz Bank 8% akcji MAN AG. Wielkie banki są spółkami o bardzo rozproszonym kapitale (np. Deutsche Bank ma ponad 300 tyś. akcjonariuszy), kontrolowanych głównie przez inwestorów instytucjonalnych. Zapewnia to dużą niezależność fachowym menedżerom tych banków, którzy kumulują stanowiska w radach nadzorczych przedsiębiorstw i tradycyjnie należą do elity finansowej. Dodatkowo wzmacnia pozycję banków rozwiązanie polegające na tym, że drobni akcjonariusze deponują akcje w bankach i udzielają im pełnomocnictw.

Ciekawą cechą systemu niemieckiego jest też bardzo rozwinięta sieć banków ludowych i spółdzielczych. Banki ludowe przyjmowały nawet bardzo drobne wkłady i można powiedzieć rozwijały cnotę oszczędności nawet wśród ubogich warstw. W XIX w. powstały też spółdzielcze banki samopomocy, zwane (od nazwiska założycieli) Bankami Raiffeisena (wiejskie) i kasy Schultzego-Delitzcha dla kredytowania drobnych rzemieślników. Pierwsze takie spółdzielnie kredytowe powstały w połowie XIX wieku. Pomimo, iż powstały oddolnie, w okresie napięć społecznych jako samoorganizacja ubogich warstw ludności, to z czasem były popierane przez państwo pruskie, które było zainteresowane ich stabilizacją i rozwojem masowych oszczędności. Warto wspomnieć, że doświadczenia banków ludowych i Raif feisena były przenoszone w II połowie XIX wieku przez polskich patriotów na ziemie polskie; zasłużył się zwłaszcza ks. Wawrzyniak, który organizował sieć takich banków w zaborze pruskim. Banki spółdzielcze były organizacjami nie nastawionymi na zysk, ale na umożliwianie swoim członkom kredytów, zwłaszcza długoterminowych, dzięki wkładom. Z czasem konkurencja na rynku usług międzybankowych zmusiła je (podobnie jak kasy oszczędnościowe) do szerokiej działalności, typowej dla banków uniwersalnych; większe operacje podejmowały zwłaszcza centrale regionalne.

Banki spółdzielcze tworzą obecnie kilkupiętrową sieć w całym kraju, z bankami regionalnymi i centralą, i posiadają ok. 20000 oddziałów. W sumie w bankach ludowych i spółdzielczych wkłady ludności przewyższają wkłady w bankach handlowych.
W rezultacie niemiecki system bankowy charakteryzuje się wszechstronnością form organizacyjnych i własnościowych. Do podstawowych typów banków należą
banki handlowe (komercyjne) w formie spółek akcyjnych. Jest ich ponad 300 (stale zachodzi koncentracja). Dominują 3 wielkie banki: Deutsche Bank, Commertz Bank i Dresner Bank. Ich łączna suma bilansowa wynosiła w 2008 469 mld €. Obsługują one głównie wielkich klientów i przyjmują wkłady terminowe, co pozwala im na udzielanie „długich" kredytów.

Na szczycie niemieckiego systemu bankowego stoi bank centralny - Bundesbank, który jest jednym z najbardziej znanych banków centralnych na świecie. Cechuje się, jak już wspomniano wielką niezależnością i jego bezwzględną polityką pieniężną, nastawioną na utrzymanie wartości marki. Tworzony centralny bank europejski, który ma zarządzać wspólną walutą - euro - jest w dużej mierze wzorowany na doświadczeniach Bundesbanku. Natomiast nadzór bankowy nad wszystkimi bankami jest prowadzony przez niezależny od Bundesbanku urząd nadzoru.

System niemiecki ma bardzo ciekawą konstrukcję. Jego trzonem są banki uniwersalne, bardzo aktywnie zaangażowane w zarządzanie sektorem przedsiębiorstw, ale jednocześnie posiada on banki wyspecjalizowane w pewnych czynnościach bankowych (kredyty hipoteczne, rozliczenia, kredyty dla małych firm). Pomimo istnienia kilku banków gigantów na skalę światową obfituje on w wielką ilość małych banków dla ludności i drobnych przedsiębiorstw. W porównaniu z systemem anglosaskim jest on głównie zorientowany na przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów, a nie na operacje na rynku kapitałowym, który wciąż odgrywa, w porównaniu z sektorem bankowym w Niemczech, małą rolę²⁰.

Historia japońskiej bankowości zaczyna się w II połowie XIX wieku, kiedy to - w epoce Meidżi - Japonia zerwała z systemem feudalnym i pospiesznie przejmowała wzory ówczesnych państw rozwiniętych: Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemiec, a po 1945 - głównie doświadczenia amerykańskie. Jednocześnie, dbając o zachowanie tożsamości narodowej, przejmując zewnętrzne obce rozwiązania, pieczołowicie wkomponowała je w nienaruszony wewnątrz system stosunków społecznych, wzorów zachowań i kultury. To, a potem podobna działalność tzw. „azjatyckich tygrysów" (Korea Południowa, Hong-Kong, Tajwan, Singapur, Malezja) - wytworzyła niepowtarzalny azjatycki model gospodarki. Motorem przemian w kierunku gospodarki rynkowej był sojusz przywróconej silnej władzy cesarskiej, dążącej do unowocześnienia państwa, z rodami samurajskimi, których dawne przywileje feudalne państwo niejako „wykupywało", oferując im w zamian tytuły własności dóbr dawniej cesarskich, kluczowe stanowiska w przemyśle i kapitały pieniężne.

Czołowe rody samurajskie (zasłużone dla restauracji władzy cesarza) otrzymywały tytuły własności przedsiębiorstw państwowych (cesarskich). Jednocześnie inni samurajowie byli spłacani różnymi sumami za utracone przywileje feudalne. Przedsiębiorstwa potrzebowały dla rozwoju pieniędzy i narzucał się mariaż własności przemysłowej z właścicielami tych wolnych sum do zainwestowania. Wolne sumy posiadały też rody kupieckie, które, jako posiadające niższy status społeczny niż dawni samurajowie, nie brały udziału w procesie „prywatyzacji własności cesarskiej". Dogodną formą połączenie wysiłków była, recypowana z Zachodu, nieznana przedtem w Japonii, forma spółki akcyjnej. W spółce takiej od początku ustępowała centralizacja władzy w ręku jednego rodu i wewnątrz odtwarzała się hierarchiczna struktura autorytetu i daleko posunięta, tradycyjna lojalność uczestników. W ten sposób powstawały zaibatsu - wielkie holdingi finansowe, które grupowały przedsiębiorstwa przemysłowe, handel hurtowy i detaliczny oraz banki. Holdingi były budowane w taki sposób, aby mogły być maksymalnie samodzielne, także jeśli idzie o pozyskiwanie kapitału wewnątrz. Spójność zapewniał system krzyżowych udziałów i obsadzania członkami kierownictwa kluczowych stanowisk wewnątrz holdingu. Najwyższą władzą w holdingu była rada rodzinna, która decydowała o strategii rozwoju i polityce finansowej.
Te zaibatsu, które łączyły się w coraz potężniejsze grupy kapitałowe, odegrały dużą rolę w przygotowaniu Japonii do II wojny światowej. Po wojnie okupacja amerykańska usiłowała je rozbić, ale czysto formalne podziały (np. poprzez ustawodawstwo antymonopolowe), odtworzyły się wkrótce poprzez nieformalne więzi i powiązania personalne. W sensie czysto formalnym konstrukcja holdingu wymaga spółki-matki, która ma pozycję dominującą w udziałach spółek-córek. Ale japoński wynalazek grup kapitałowych polegał na mnożeniu wewnętrznych powiązań, kapitałowych i personalnych, bez jednej spółki-matki. W ten sposób omijano ustawodawstwo antymonopolowe. To wszystko było dodatkowo wzmocnione siecią wewnętrznych powiązań i uzgodnień (spotkania prezesów). Obecna, zmodyfikowana struktura tych grup kapitałowych, przemysłowo - bankowo - finansowych nosi nazwę keiretsu.

W sensie formalnym Japonia, po okupacji amerykańskiej, przejęła podział na banki komercyjne i inwestycyjne. Sens tego rozróżnienia był inny jednak, niż w USA. W USA ustawa Glassa-Steagalla miała na celu stworzyć odrębne sfery działania tak, aby banki komercyjne konkurowały wyłącznie ceną kredytu, a banki inwestycyjne ceną marży za usługi i by nie narazić depozytariuszy ryzykiem operacji na rynku kapitałowym. Jest to rozróżnienie ze względu na funkcję banku w gospodarce.

Tymczasem w systemie japońskim, celem podziału na bankowość komercyjną i inwestycyjną, było nie zaostrzenie konkurencji i uniknięcie ryzyka upadłości banku (do niedawna upadłości banków w Japonii się nie zdarzały, banki były ratowane bądź przez konsorcja innych banków, bądź przez rząd), ale swoisty podział pracy. Mianowicie szereg instytucji finansowych, bankowych i pozabankowych, które w Japonii zalicza się do sektora banków inwestycyjnych, specjalizowało się w udzielaniu preferencyjnie oprocentowanych kredytów i innych instrumentów finansowych. Preferencyjne - a więc tańsze - oprocentowanie kredytów na wielkie przedsięwzięcia inwestycyjne było możliwe dzięki istnieniu specjalnego programu (Fiskal lnvestment and Loan Program - FILP) finansowania inwestycji kapitałowych i kredytów inwestycyjnych. Ten kredyt był głównie adresowany do wąskiego grona wielkich holdingów. W istocie było to finansowanie pozarynkowe, odzwierciedlające preferencje rządu i wielkich korporacji. Podobną rolę bankowość inwestycyjna odegrała w innych szybko rozwijających się gospodarkach Azji Południowo-Wschodniej, np. w Korei Południowej²¹. 

Taki sposób rozumienia bankowości inwestycyjnej, był typowy dla krajów szybko nadrabiających opóźnienie w rozwoju i aspirujących do czołówki światowej.
Ten system stymulowania rozwoju odegrał swoją historyczną rolę i skończył się w latach osiemdziesiątych, kiedy Japonia stała się potentatem na światowych rynkach pieniężnych i kapitałowych. 

Przystąpienie do OECD wymusiło szereg regulacji otwierających gospodarkę i zapewniających równość dostępu do kapitału, zwłaszcza gdy Tokio stało się jednym z centrów światowego rynku pieniężnego i kapitałowego. Obecnie w systemie bankowości Japonii zachodzą podobne procesy przenikania się bankowości komercyjnej i inwestycyjnej, jak na świecie.

1. Rozwój bankowości centralnej na ziemiach polskich

   1. Bankowość centralna w Polsce przed 1945 rokiem

Bank centralny jest instytucją, bez której nie można sobie wyobrazić funkcjonowania gospodarki, a zwłaszcza prowadzenia polityki pieniężnej. Warto jednak uświadomić sobie, że przez wiele stuleci było inaczej. Historia pieniądza liczy sobie przynajmniej kilka tysięcy lat, a pisząc o nim cofamy się do czasów starożytnych. Historia banku centralnego jest zdecydowanie młodsza. Europejskie banki centralne mają przeciętnie mniej niż 200 lat. Kiedy chcemy odtworzyć okoliczności ich powstania, w większości przypadków wystarczy, że cofniemy się do XIX wieku.

Zanim doszło do uformowania się systemu bankowego, w którym centralne, a więc szczególne miejsce będzie zajmował jeden bank, upłynęło sporo czasu, a każde z państw miało w tej dziedzinie własne doświadczenia. Najczęściej bankami centralnymi stawały się instytucje, którym w przeszłości państwo powierzyło wyłączne prawa w dwóch dziedzinach: emisji krajowego pieniądza papierowego i obsłudze długu publicznego. Dlatego w XIX wieku (ale też w okresie międzywojennym) nie mówiono o banku centralnym, ale o banku emisyjnym. Był nim zarówno Bank Anglii, jak i banki Europy kontynentalnej powstałe w XIX wieku1. Prawie wszędzie były to spółki akcyjne, czasem z udziałem państwa, czasem całkowicie prywatne, którym państwo powierzyło określone zadania.

Wraz z powstawaniem licznych banków prywatnych (głównie w II połowie XIX wieku) rozpoczął się proces, który doprowadził do powierzenia bankom emisyjnym zadań czyniących z nich banki banków, przez co przestały wykonywać czynności typowe dla normalnych banków handlowych. Najpełniej cechy te osiągnął w końcu XIX wieku Bank Anglii. W ten sposób banki emisyjne zaczęły stawać się bankami centralnymi we współczesnym tego słowa znaczeniu. Dopiero wtedy, tj. w warunkach dwupoziomowego systemu bankowego, używanie określenia bank centralny nabrało nowego znaczenia²².

Patrząc na historię banków centralnych, powinno się zwrócić uwagę przede wszystkim ich status i funkcje, które uczyniły z nich instytucje inne od pozostałych banków. Czynności emisyjne wyraźnie wiążą historię banków centralnych z historią państw, wszak posiadanie własnego pieniądza było jednym z wyznaczników państwowości. Pozostałe czynności są odbiciem poziomu rozwoju systemu finansowego, a nawet cech systemu gospodarczego. W przypadku Polski jest to szczególnie widoczne. W końcu XIX wieku większość państw europejskich miała własne banki emisyjne. Nie dotyczyło to Polski, ponieważ na mapie Europy nie było państwa polskiego. Niemniej Polacy mieli w tej dziedzinie swoje własne doświadczenia. Wiązały się one z istnieniem w latach 1828 - 1886 na obszarze Królestwa Polskiego instytucji emisyjnej nazwanej Bankiem Polskim. Królestwo Polskie, stworzone na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. z okrojonego Księstwa Warszawskiego, nie było państwem suwerennym. Jego królem był każdorazowo car Rosji. Do roku 1830 cieszyło się jednak dosyć szeroką autonomią polityczną i gospodarczą. Po nieudanym powstaniu listopadowym i przegranej wojnie z Rosją w roku 1831 nastąpiła stopniowa utrata owej autonomii oraz integracja z Cesarstwem Rosyjskim. Powyższa sytuacja wpłynęła na losy polskich instytucji publicznych, w tym również Banku Polskiego.

O potrzebie stworzenia banku narodowego dyskutowano w Polsce od lat 70. XVIII wieku, ale późniejszy bieg wydarzeń i upadek państwa polskiego nie pozwoliły na realizację pojawiających się koncepcji. Stało się to możliwe ponad pół wieku później. Dzięki staraniom i determinacji księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w 1828 r. powołano w Warszawie Bank Polski. Bank Polski był bankiem państwowym. Jego kapitał zakładowy pochodził z funduszy rządowych. Miał prawo emisji biletów - złotego polskiego - do wysokości kapitałów zakładowych. Emisja odbywała się według tzw. monometalizmu srebrnego. Znaczyło to, że emitowane złote były wymienialne na monety srebrne, przez co rozmiary emisji zależały od zasobów srebra Banku Polskiego. Oprócz emisji Bank zajmował się obsługą długu publicznego, pomagał rządowi w zaciąganiu pożyczek, przechowywał depozyty i fundusze instytucji publicznych. Prowadził ponadto operacje charakterystyczne dla banku handlowego tamtej epoki: depozytowo-kredytowe (m.in. przyjmował wkłady osób prywatnych), skup dewiz, inkaso weksli. Jednak szczególnie istotną rolę odgrywał w sferze kredytowania życia gospodarczego, udzielając pożyczek krótko- i długoterminowych prywatnym przedsiębiorcom oraz przedsiębiorstwom i instytucjom państwowym. Angażował się bezpośrednio w działalność inwestycyjną, zarówno rządową, jak i własną. Wspierał w ten sposób rozbudowę przemysłu, hutnictwa, górnictwa i infrastruktury, a w końcu stał się administratorem bądź właścicielem niektórych przedsiębiorstw rządowych, które wcześniej finansował²³.

Bank Polski był więc nie tylko bankiem emisyjnym czy bankiem państwa. Miał szczególne zadania w dziedzinie kredytowania gospodarki, daleko wykraczające poza działania współczesnego banku centralnego. Wynikało to przede wszystkim z zamiarów sfer rządowych, dotyczących rozbudowy sektora publicznego. Bank stał się najważniejszą instytucją kredytową również dlatego, że nie było wówczas innych dużych banków prywatnych. Zaczęły powstawać dopiero w latach siedemdziesiątych XIX wieku.

Opisany wyżej zakres działalności rozwijał się do lat czterdziestych XIX wieku, potem był stopniowo ograniczany. Bieg wydarzeń był przy tym różny w odniesieniu do sfery kredytowej i emisyjnej. W pierwszym przypadku istotną rolę odgrywały przyczyny ekonomiczne, w drugim - polityczne. Od połowy wieku Bank Polski zaczął się wycofywać z działalności, którą można nazwać właścicielsko-zarządczą. Ostatecznie przyniosła ona duże straty i wraz z reorientacją polityki rosyjskiej na bardziej liberalną, działalność założycielską pozostawiono kapitałowi prywatnemu, w tym zagranicznemu. Bank Polski pozostał instytucją

kredytu krótkoterminowego, osiągając w tej dziedzinie znaczny postęp.

Czynności związane z emisją, obsługą rządu i instytucji publicznych były przejmowane przez instytucje rosyjskie. Było to następstwem likwidacji odrębności Królestwa Polskiego i coraz głębszej integracji z cesarstwem. Zmiany w systemie pieniężnym rozpoczęły się w latach czterdziestych. Od 1841 r. podstawową jednostką pieniężną był rubel, pojawiły się też dwujęzyczne napisy na biletach Banku Polskiego. Ostatnia emisja pieniądza Królestwa nastąpiła w 1866 r., a cztery lata później Bankowi Polskiemu ostatecznie odebrano przywilej emisyjny. Prawo to przekazano powstałemu w 1860 r. rosyjskiemu Bankowi Państwa.

Po roku 1860 Bank Polski działał jeszcze przez ponad 20 lat. W tym czasie był po prostu bankiem handlowym zajmującym się normalnymi operacjami depozytowo-kredytowymi. Sprawa jego likwidacji była jednak kwestią czasu. Warto odnotować, że w tych warunkach polscy finansiści z Leopoldem Kronenbergiem na czele pracowali nad koncepcją przekształcenia go w bank akcyjny o handlowym profilu działania. Władze rosyjskie nie zgodziły się na to i 1 stycznia 1886 r. Bank Polski postawiono w stan likwidacji. Jego majątek i agendy przejął rosyjski Bank Państwa²⁴.

Jednym z bardziej oczywistych celów działań pierwszych władz II Rzeczypospolitej po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku stało się dążenie do stworzenia własnej instytucji emisyjnej i powierzenie jej emisji pieniądza nowego państwa. W okresie przejściowym, (...) zanim na mocy uchwały sejmowej nie zostanie powołany do życia Bank Polski²⁵, czynności te miała wypełniać powołana przez Niemców w czasie wojny Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Została ona powołana przez władze niemieckie w roku 1916, a rozpoczęła działalność w roku 1917. Walutą obiegową miała pozostawać marka polska, dopóki nie zastąpi jej złoty.

Przygotowania podjęto już w 1919 r. Latem 1919 r. sejm zapozna¸ się z projektem statutu Banku Polskiego oraz wymiany obcych znaków pieniężnych na złote. Zamówiono za granicą druk nowych biletów złotowych, zorganizowano tzw. skarb narodowy (fundusz na kapitał zakładowy Banku), PKKP rozpoczęła zakupy złota i srebra. Ostatecznie nie doszło wówczas do powołania Banku Polskiego, a Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa pełniła funkcję instytucji zastępczej przez pięć lat, aż do 1924 r.

Działalność PKKP przypadła na szczególnie trudne lata polskiej niepodległości, do 1920 r. zdominowanych przez wojnę o granice kraju, potem przez odbudowę, unifikację i integrację niemal wszystkich dziedzin życia. Przejawem problemów społecznych i ekonomicznych tego okresu była niestabilna sytuacja polityczna i częste zmiany rządów, a także potężne potrzeby finansowe i niemożność ich sfinansowania ze zwyczajnych dochodów podatkowych. W tych warunkach instytucją, z której pomocy kredytowej zaczął korzystać zarówno rząd, jak i przedsiębiorcy stała się PKKP. Kredyty te pochodziły z emisji, co wywołało inflację, która w 1923 r. przerodziła się w hiperinflację.

Występowanie deficytu budżetowego w okresie bezpośrednio powojennym można usprawiedliwiać wieloma przyczynami: zniszczeniami, dezorganizacją aparatu skarbowego, wydatkami na prowadzenie wojny o granice państwa czy tworzenie aparatu państwowego itd. Jednak wraz ze stabilizacją przyczyny te powinny ustawać, a rozmiary deficytu wyraźnie zmniejszać się. W Polsce sytuacja wyglądała inaczej. Z roku na rok rozmiary deficytu w ujęciu nominalnym rosły, a Skarb Państwa zadłużał się w PKKP. O ile w końcu 1920 r. deficyt budżetu wynosi¸ 58,5 mld marek polskich, to trzy lata później już 113.704 mld marek. Z kolei zadłużenie skarbu w PKKP wzrosło w tym samym czasie z 59,6 mld marek do 111.332,0 mld marek, a obieg pieniądza z 49,4 mld marek do 125.372,0 mld marek. Deficyt stanowił ponad 70% wydatków budżetowych w 1920 r. i 55% w 1923 r.²⁶ Odpowiedzialność za ten stan rzeczy ponosił przede wszystkim sejm, który nie godził się na radykalne decyzje ani w sferze urealnienia obciążeń podatkowych, ani na obniżenie wydatków budżetowych. Upadały kolejne gabinety, zmieniali się ministrowie skarbu, pojawiające się programy sanacji finansów państwa i zaostrzenia polityki fiskalnej nie znajdowały szerszego poparcia politycznego. Następstwem rosnącej emisji była coraz większa nierównowaga na rynku dóbr i na rynku pieniężnym przejawiaj.ca się we wzroście cen hurtowych towarów i cen walut obcych. Inflacja nabrała przyspieszenia w 1923 r., przekształcając się w hiperinflację. Koszty inflacji były ogromne i dotyczyły bardzo wielu dziedzin życia. Od strony finansowej ponosili

je wszyscy posiadacze marki polskiej, stając się płatnikami podatku inflacyjnego. Rozwój sytuacji na rynku pieniężnym przyniósł destabilizację gospodarki oraz niepokoje wewnętrzne. Wszystko to zmusiło władze do stanowczych i szybkich działań. Reforma finansów państwa i reforma walutowa stały się zasadniczym celem nowego gabinetu sformowanego w grudniu 1923 r. przez Władysława Grabskiego.

Przygotowania do reform rozpoczęto już w 1923 r. w rządzie Wincentego Witosa (m.in. gdy Władysław Grabski był ministrem skarbu opracowano projekty niektórych ustaw podatkowych i statutu banku emisyjnego). O swoich planach i sposobach ich realizacji pisał Grabski następująco: „To, że najważniejszym czynnikiem naprawy skarbu jest równowaga budżetu realnego taka, która by stale, miesiąc po miesiącu, pozwalała pokrywać wydatki dochodami bieżącymi, stało się to powszechnie wyznawanym postulatem. (...) Plan mój polega¸ na tym, by pobierać podatek majątkowy w przyspieszonym trybie, tak by starczył on na pokrycie deficytu pierwszych kilku miesięcy. W ciągu zaś tych kilku miesięcy należało dokonać reformy walutowej, która by położyła kres ciągłej groźbie ponownego spadku waluty. Obliczyłem zaś (...) że przy stałej walucie równowaga jest zasadniczo możliwa do utrzymania, byleby postawić nasze koleje tak, ażeby do nich nie dopłacać, oraz byleby rozwinąć dochodowość naszych monopoli²⁷.

Zintegrowany polski system bankowy powstał w 1924 roku, wraz z reformami Grabskiego. Doprowadziły one do stabilizacji finansowej, powołano prawdziwy bank centralny – Bank Polski, wprowadzono nową walutę – złoty(zamiast marki polskiej), opracowano pierwsze polskie prawo bankowe.

Realizacja reform wymagała, w przekonaniu Grabskiego, specjalnych uprawnień dla jego gabinetu. Uzyska¸ je od sejmu na 6 miesięcy. W tym czasie miała być zrealizowana zasadnicza część jego programu. Działania miały być prowadzone równolegle w kilku dziedzinach, a ich celem było: przywrócenie równowagi budżetowej, osiągnięcie równowagi na rynku pieniężnym poprzez ustabilizowanie kursu marki i wymianę jej na nową walutę (złotego) oraz zorganizowanie nowego banku emisyjnego. Program ten został zamieszczony w ustawie „O naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej” z 11 stycznia 1924 r²⁸.

Jeden z punktów ustawy dotyczy¸ powołania do życia banku emisyjnego: „(...) na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udziałem Państwa podlegającego nadzorowi państwowemu z mianowaniem prezesa banku i zatwierdzeniem kierowników, udzielenie bankowi emisyjnemu uprawnienia o emisji biletów bankowych, będących prawnym środkiem płatniczym i pokrytych co najmniej w jednej czwartej do jednej trzeciej części złotem lub zapasem złota i dewiz (...) przekazanie mu w drodze alienacji majątku państwowego znajdującego się w posiadaniu Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, jak również majątku Skarbu Narodowego, tudzież zawarcie z bankiem emisyjnym umowy, ustalającej jego stosunek do Skarbu Państwa, który nie może korzystać z kredytu w banku emisyjnym ani na pokrycie bieżących potrzeb administracyjnych, ani inwestycyjnych”²⁹.

Powyższy zapis przesądzał sprawę statusu nowego banku i jego relacje z rządem. 20 stycznia 1924 r. statut Banku Polskiego SA został podpisany przez Prezydenta RP, 25 stycznia ogłoszony w Dzienniku Ustaw, a zaraz potem rozpoczęto subskrypcję akcji. Założycielskie zebranie akcjonariuszy zawiązujące spółkę Bank Polski odbyło się 15 kwietnia 1924 r. i w tym samym dniu ukazało się obwieszczenie ministra skarbu Władysława Grabskiego ustalające datę rozpoczęcia działalności banku na 28 kwietnia 1924 r.

Bank Polski SA rozpoczął działalność 28 kwietnia 1924 r. W tym dniu Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa przeszła w stan likwidacji, rozpoczęto wymianę marek polskich na złote (1.800.000 marek polskich = 1 złoty). Z dniem 1 lipca 1924 r. marka przestała być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Polski.

Okoliczności, w jakich powstawał Bank Polski, zaważyły nie tylko na przyjętych rozwiązaniach instytucjonalnych, ale też na priorytetach w jego przyszłej działalności. Bank miał być przede wszystkim „ostoją ładu pieniężnego”, instytucją stojącą na straży stabilności polskiej waluty. Drugim zadaniem Banku miało być „ułatwienie kredytu”. Stabilność złotego była zapewniona dwojako: przez nadanie Bankowi daleko idącej autonomii w relacjach z rządem oraz przez przyjęte reguły polityki pieniężnej. Niezależność od rządu i ministra skarbu gwarantował przede wszystkim status spółki akcyjnej. Za takim rozwiązaniem opowiadał się Grabski i rzeczywisty autor statutu znany historyk skarbowości i ekonomista Roman Rybarski. Popierały go także polski biznes i międzynarodowe koła finansowe, które zalecały niezależność banku emisyjnego od Skarbu Państwa jako jeden z warunków stabilizacji pieniądza³⁰. Emisja złotego opierać się miała na zasadach systemu nazwanego dewizowo - złotowym. System ten był próbą przywrócenia, w wersji zmodyfikowanej, przedwojennego mechanizmu waluty złotej. Obieg złotego miał być pokryty co najmniej w 30% zapasami złota i srebra, walut zagranicznych i dewiz wymienialnych na złoto. Powiązanie rozmiarów emisji z zasobami kruszców i dewiz, przy gwarancjach pełnej wymienialności waluty krajowej, oznaczało, że zmniejszenie stanu rezerw spowoduje zaostrzenie polityki emisyjnej i na odwrót: wzrost stanu rezerw pozwoli na jej liberalizację. Złoty miał być wymienialny na złoto i na waluty obce bez ograniczeń według stałych relacji. Jego parytet i kurs na poziomie franka szwajcarskiego miały budzić szerokie zaufanie. Jednocześnie dokonano pewnej liberalizacji obrotów handlowych dla przeciwdziałania ewentualnemu wzrostowi cen, oczekiwano nawet ich spadku. Bank, na żądanie ministra skarbu, miał pełnić pewne obowiązki na rzecz Skarbu Państwa: bezpłatnie przyjmować na jego rachunki wpłaty i dokonywać z nich wypłat oraz prowadzić zlecone operacje na rachunek Skarbu Państwa. W statucie określono rozmiary bezprocentowego kredytu dla Skarbu Państwa i zasady przyjmowania do zastawu papierów wartościowych emitowanych przez państwo i instytucje państwowe. Bank Polski SA miał też działać na rzecz ułatwienia kredytu. Oznaczało to, iż mógł prowadzić czynności kredytowe tak jak normalne banki komercyjne. Statut pozwalał mu na udzielanie kredytów dyskontowych i lombardowych (pod zastaw określonych walorów: złota, papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu), działalność przelewową, kupno oraz sprzedaż kruszców i walut obcych, przyjmowanie wkładów i depozytów, zakup papierów procentowych (komunalnych, hipotecznych i państwowych) do określonych rozmiarów na rachunek własnych funduszy rezerwowych i funduszu emerytalnego. W tych dziedzinach Bank by¸ więc konkurentem banków prywatnych. Później uznawano to zresztą za działalność szkodliwą dla ich możliwości rozwoju³¹.

Warto wspomnieć, że dla walki z lichwiarskimi zachowaniami banków minister skarbu wyznaczał maksymalną stopę procentową, wynoszącą w 1924 r. 24% (stopa Banku Polskiego wynosiła 12%), w następnych latach była ona obniżana. Restrykcje w stosunku do banków zawyżających swoje stopy procentowe mógł stosować także Bank Polski, m.in. odmawiając udzielania kredytu redyskontowego.

Opisany wyżej zakres czynności Banku Polskiego SA nie zmienił się aż do 1939 r. Zmiany sytuacji makroekonomicznej kilkakrotnie zmuszały jednak rząd i władze Banku Polskiego do modyfikacji przyjętych w 1924 r. zasad polityki pieniężnej, aż po ich częściowe zawieszenie w 1936 r. Rozwiązania przyjęte w 1924 r. po raz pierwszy zostały poddane próbie już w roku 1925 , kiedy pojawiła się recesja, zwana kryzysem poinflacyjnym. Towarzyszyły jej: deficyt budżetowy, ujemne saldo w bilansie handlowym, załamanie kursu złotego na rynku krajowym i za granicą oraz inflacja. Nakreślona wyżej sytuacja miała kilka przyczyn. Wzrost cen wynikał z pojawienia się na rynku dużych ilości pieniądza skarbowego (biletów zdawkowych), których emisja była następstwem trudności sfinansowania deficytu budżetowego innymi sposobami. To przeniosło się na wzrost cen walut obcych, złoty załamał się też na rynkach zewnętrznych, a niski poziom rezerw dewizowych nie pozwala¸ na długotrwałą interwencję. Całości obrazu dopełniały trudności w handlu zagranicznym związane z koniecznością zwiększonego importu rolnego, wojną celną z Niemcami i zawyżonym kursem złotego. Recesja w gospodarce oznaczała pogorszenie sytuacji przedsiębiorstw, a to przeniosło się na utratę płynności przez banki komercyjne.

Bank Polski, zobligowany do obrony wartości złotego, podjął interwencję. Nie przynosiła ona efektów - kurs złotego spadał. Władze Banku uznały, że dalsza sprzedaż walut obcych doprowadzi jedynie do wyczerpania rezerw, i pozostawiły kurs rynkowi. Inne zdanie miał na ten temat premier Grabski. Uważał, iż dalsza obrona kursu złotego jest konieczna. Ostatecznie premier, uznając powstałą sytuację za swoje osobiste niepowodzenie - jak napisał później „Cały mój autorytet oparty był na złotym” - nie mogąc też znaleźć wspólnej płaszczyzny działania z kierownictwem Banku Polskiego, krytykowany przez sfery rządowe i opozycję, w listopadzie 1925 r. podał się do dymisji. Ocena jego działalności była przedmiotem wielu sporów, szczególnie gorących za jego życia. Upływ czasu studził emocje, pozwalał na szerszą perspektywę i obiektywizm. Po prawie 80 latach od tamtych wydarzeń docenia się jego determinację oraz zasługi w wyprowadzeniu polskich finansów z chaosu hiperinflacyjnego, w opanowaniu sytuacji grożącej katastrofą gospodarczą i polityczną³².

Wprowadzony w 1924 r. system pieniężny, po doświadczeniach z 1925 r., został w 1927 r. zmodyfikowany. Poprzedziły to pertraktacje z zachodnimi kołami finansowymi. Wszystkie rozmowy i działania z tym związane zakończyły się przyjęciem przez rząd Polski w październiku 1927 r. trzyletniego planu stabilizacyjnego. Został on przygotowany w oparciu o zalecenia amerykańskiego rzeczoznawcy Edwina W. Kemmerera, od strony finansowej opierał się na pożyczce w kwocie 62 mln dolarów i 2 mln funtów szterlingów udzielonej przez międzynarodowe konsorcjum bankowe, w którym największy udział miały banki amerykańskie. Rząd polski zobowiązywał się do utrzymania trwałej równowagi budżetu państwa, zniesienia wszelkich ograniczeń dewizowych, utrzymania pełnej autonomii Banku Polskiego wobec rządu i podwyższenia jego kapitału akcyjnego do 150 mln zł. Wszystko to miało służyć przede wszystkim przełamaniu nieufności zagranicy do Polski. Zmieniono też nieco zasady pokrycia emisji złotego (minimum 40%, przy czym zapas złota miał wynosi co najmniej 3/4 minimalnego pokrycia). Obniżony został parytet złotego, przeprowadzono jego formalną dewaluację z 5,18 do 8,91 z¸ za 1 USD³³.

Zupełnie nowym doświadczeniem, z którym miały zmierzy się rządy i banki centralne, był Wielki Kryzys lat trzydziestych. Głębokość załamania koniunktury, rozległość i zakres geograficzny recesji sprawiły, że była ona nieporównywalna z wszystkimi poprzednimi kryzysami. Kurczenie się gospodarki rozpoczęło się w 1929 r. i trwało 4-5 lat, dno przypadło na lata 1933-1934, potem rozpoczęło się ożywienie. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, objawem kryzysu był spadek cen (średnio prawie o 50%), zwłaszcza rolnych (o prawie 60%), spadek produkcji przemysłowej (o prawie 40%), załamanie kursów akcji (do poziomu 20% w stosunku do okresu przedkryzysowego) i obrotów w handlu zagranicznym (do 30%). Zmniejszyły się inwestycje, problemem stały się deficyty budżetowe, bankructwa banków i przedsiębiorstw. Ten ponury obraz należy uzupełnić o spadek zatrudnienia i w wielu dziedzinach masowe bezrobocie (stopa faktycznego bezrobocia przekraczała 30%). Kryzys miał też inne oblicze. Byt tych, którzy nie zbankrutowali i mieli zatrudnienie, ulega¸ poprawie Rozwój wydarzeń stawiał na porządku dziennym pytania dotyczące polityki pieniężnej. Przez pierwsze lata usiłowano przestrzegać zasad systemu dewizowo-złotego. Stawało się to coraz bardziej trudne, zwłaszcza że sytuacja na międzynarodowych rynkach finansowych przestała być przewidywalna. Metodą walki z kryzysem stawały się dewaluacje bądź ograniczenia w obrocie pieniężnym, bądź jedno i drugie, a do posunięć takich uciekały się nawet potęgi gospodarcze: Niemcy wprowadziły kontrolę niektórych operacji na rynku pieniężnym już w 1931 r., z kolei Brytyjczycy i Amerykanie dokonali dewaluacji swoich walut: funta (1931 r.) o 40%, dolara (1933 r.) o 41%. Polska pozostawała wierna zasadom Bloku do kwietnia 1936 r. Wynikało to przede wszystkim z przekonań ekonomicznych polityków obozu rządzącego, a także z obaw przed załamaniem zaufania do złotego i inflacją. Pojawiały się też racje międzynarodowe, w tym problem obsługi polskiego zadłużenia. Przeciwna przeprowadzaniu eksperymentów pieniężnych była też część władz Banku Polskiego. Opowiadano się raczej za wprowadzeniem reglamentacji dewizowej niż dewaluacją złotego. W tej sytuacji polityka Banku Polskiego oznaczała dostosowywanie działalności emisyjnej i kredytowej do zasobów złota i dewiz, by utrzymana została zasada pokrycia (dla powiększenia zdolności emisyjnej obniżono je w 1933 r. do 30%.) Jednak pole manewru nie było duże. Pogarszanie się sytuacji walutowej, spadek zapasów dewiz i walut obcych oznaczały zmniejszanie podstaw pokrycia emisji złotego, a więc obiegu, a za tym szły ograniczenia kredytowe. Ostatecznie na naradzie u prezydenta Mościckiego w dniu 21 kwietnia przesądzono o konieczności wprowadzenia reglamentacji dewizowej (uznano, że dewaluacja byłaby nieszczęściem)³⁴. 26 kwietnia został wydany dekret o obrocie pieniężnym z zagranicą oraz obrocie zagranicznymi i krajowymi środkami płatniczymi. Uzasadnienie tej decyzji znajduje się m.in. w ogłoszonej deklaracji rządu: „Od 10 lat polska polityka finansowa opiera się na dwóch podstawowych zasadach: stałości waluty i swobodzie ruchu kapitałowego. (...) W momencie zaznaczającej się poprawy gospodarki krajowej zarysowały się ostatnio tendencje, nie pozostawające w żadnym związku z obiektywną oceną gospodarczej i finansowej sytuacji Polski. (...) Rząd uważa¸ za swój obowiązek zapobiec tego rodzaju osłabianiu życia gospodarczego (...). W nowych warunkach obrotu dewizowego zobowiązania Polski z tytułu handlu zagranicznego, jak i zobowiązania kredytowe, będą nadal respektowane. Wprowadzając przejściowo kontrolę nad obrotami dewizowymi, rząd stwierdza kategorycznie, że są one pomyślane jedynie jako ochrona gospodarczo aktywnej części społeczeństwa przed zakusami spekulacji i defetyzmu ekonomicznego”³⁵.

Zgodnie z prawem bankowym w nowym systemie bankowym funkcje nadzoru bankowego pełniło Ministerstwo Skarbu. Banki musiały uzyskiwać koncesje na działalność, obowiązywały też odrębne koncesje na wykonywanie pewnych czynności bankowych(np. przyjmowanie wkładów na książeczki oszczędnościowe, udzielanie pożyczek pod zastaw ruchomości). Ustalono kapitał minimalny banków.

Początkowo nadzór ze strony Ministerstwa Skarbu obejmował tylko banki komercyjne, ale w 1934 roku objęto nim także tzw. kasy komunalne(banki komunalne należące w większości do samorządowych władz miejskich) i w pewnym zakresie – spółdzielczość kredytową.

W nowym polskim systemie bankowym główną rolę odgrywał Bank Polski. Był on państwowo – prywatną spółką akcyjną, łączącą funkcje banku centralnego i banku komercyjnego. Był to bank emisyjny, regulujący obieg pieniądza, ułatwiający kredyt, prowadzący liczne operacje zarobkowe.

Mimo statusu banku prywatnego, Bank Polski był podporządkowany rządowi. Jego prezesa i wiceprezesa powoływał prezydent RP na wniosek Rady ministrów, a Minister Skarbu zatwierdzał dyrekcje Banku Polskiego i mógł sprzeciwić się nominacji członków Rady Banku. Do zadań Banku Polskiego należała obrona złotego(walka z inflacja i dbanie o utrzymanie stabilnego kursu złotego wobec innych walut). Wiele rozwiązań obowiązujących w Polsce zostało zaczerpniętych z francuskiego systemu bankowego.

Istotna rolę w polskim systemie bankowym odgrywał rząd. Wynikało to także z faktu, że rząd był właścicielem wielu dużych banków, w tym – PKO, która szybko przekształciła się w potężny bank, kanalizujący oszczędności ludności. W 1929 roku PKO powołała do prowadzenia operacji zagranicznych kolejny bank, którego była właścicielem – był to Bank Polska Kasa Opieki(Bank PKO). Przekształcił się on w obecne Pekao SA³⁶.

2 września 1939 r., w drugim dniu nadzwyczajnej sesji parlamentarnej, zatwierdzono zmiany statutu, które przekazywały uprawnienia walnego zebrania akcjonariuszy Radzie Banku, zwiększały limity zakupów papierów wartościowych i rozmiary akcji kredytowej (co wiązało się z finansowaniem wojennych wydatków rządu). Kończono przygotowania do ewakuacji, zabezpieczano do wywozu złoto, waluty obce, bilety złotowe, klisze i dokumenty. 5 września władze Banku wyjechały z Warszawy w kierunku Lublina, 15 września były już w Bukareszcie, a kilka dni później w Paryżu. Okres paryski nie trwał nawet roku. Po agresji Niemiec na Francję kolejnym etapem podróży, od 1 lipca 1940 r., stał się Londyn.

Wojenne losy Banku Polskiego splotły się z losami polskiego rządu i wielu instytucji publicznych. Jego działalność w czasie pobytu w Londynie koncentrowała się na finansowaniu niektórych wydatków rządu polskiego, administrowaniu składnikami majątku i aktywów zdeponowanych w bankach zagranicznych. Udzielano także pomocy materialnej pracownikom znajdującym się w wojsku, obozach jenieckich. Czyniono też przygotowania do wznowienia działalności po wojnie. Wydrukowano np. nowe bilety, które miały wejść do obiegu po powrocie Banku do kraju. Przedstawiciele Banku Polskiego SA uczestniczyli również w konferencjach finansowych, m.in. w spotkaniu w Bretton Woods w 1944 r.

W tym samym czasie w okupowanej Polsce, na terenach włączonych do Niemiec i ZSRR, oddziały Banku Polskiego uległy likwidacji, a złotego zastąpiły w obiegu marka i rubel. Na terenie Generalnej Guberni, po epizodzie funkcjonowania kas kredytowych Rzeszy Niemieckiej, władze okupacyjne podjęły w grudniu 1939 r. decyzję o utworzeniu Banku Emisyjnego. Do jego głównych czynności należało dyskontowanie weksli, udzielanie krótkoterminowych pożyczek, przyjmowanie wkładów w obrocie depozytowym i żyrowym. Bank emitował wprowadzoną do obiegu na terenie Guberni walutę zwaną złotym krakowskim (po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 r. została ona wprowadzona również w dystrykcie galicyjskim).

W sierpniu 1944 r. do Lublina, będącego przejściową stolicą wyzwolonego od Niemców obszaru, nazwanego potem Polską lubelską, zaczęły nadchodzić z Moskwy transporty biletów złotowych z napisem Narodowy Bank Polski. Koncepcję powstania nowego banku emisyjnego po raz pierwszy ogłoszono na posiedzeniu PKWN w Moskwie 22 lipca 1944 r. Warto zauważyć, że na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. premier Stanisław Mikołajczyk prowadził w Moskwie rozmowy z przedstawicielami PKWN w sprawie powołania wspólnego rządu. Ani on, ani władze Banku Polskiego nie były informowane o podjęciu działań zmierzających do powołania nowego banku emisyjnego.

Polski system bankowy okresu międzywojennego można byłoby w praktyce podzielić na cztery główne części składowe:

1. Bank Polski,

2. banki komercyjne,

3. banki spółdzielcze i samopomocowe,

4. banki komunalne.

Druga i trzecia z tych grup można byłoby podzielić na podgrupy(np. wydzielając banki komercyjne depozytowe czy banki samopomocowe). Największe znaczenie gospodarcze miały banki komercyjne.

1. Narodowy Bank Polski

Dekret powołujący do życia Narodowy Bank Polski, noszący datę 15 stycznia 1945 r., wszedł w życie z dniem ogłoszenia, tj. 2 lutego 1945 r³⁷. Widnieją pod nim podpisy prezydenta Krajowej Rady Narodowej, prezesa Rady Ministrów i ministra skarbu. Oto jego najważniejsze zapisy:

Art. 1. Celem uregulowania obiegu pieniężnego i kredytu, powołuje się do życia instytucję państwową pod nazwą Narodowy Bank Polski, wyposażoną przez Państwo w przywilej emisji biletów bankowych i nazywaną w niniejszym dekrecie Bankiem.

Art. 14. (1) Bank posiada wyłączne prawo wypuszczania biletów bankowych na obszarze Państwa Polskiego.

(2) Wysokość emisji określa Rada Ministrów na wniosek Ministra Skarbu.

Art. 15. Emitowane bilety bankowe są zabezpieczone całym majątkiem państwowym i wszystkimi dochodami Skarbu Państwa.

Art. 44. Dekret niniejszy wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Równocześnie tracą moc obowiązujące przepisy zawarte w art. 46-55 statutu Banku Polskiego (obwieszczenie Ministra

Skarbu z dnia 2 maja 1939 r. Dz.U. RP nr 46, poz. 296), zaś w art. 1 tego statutu skreśla się słowa: „wyposażone przez Państwo w przywilej emisji biletów bankowych.”

Pierwsze prace organizacyjne podjęto jesieni. 1944 r., natomiast bezpośrednie przygotowania do uruchomienia centrali i niektórych oddziałów rozpoczęły się w styczniu 1945 r. W lutym określono program działalności NBP na najbliższy okres. Obejmował on m.in. przejęcie czynności prowadzonych dotąd przez Centralną Kasę Skarbową, a także uruchomienie kredytów dla przedsiębiorstw, przejęcie i zabezpieczenie na rzecz rządu majątku wszystkich niemieckich banków, a na rzecz NBP walut, kruszców i walorów zagranicznych, przejęcie majątku ruchomego i nieruchomego Banku Polskiego SA oraz Banku Emisyjnego.

Najważniejszym zadaniem było dokończenie wymiany pieniędzy okupacyjnych. Rozpoczęto ją 10 stycznia, a więc przed formalnym powstaniem NBP. Zgodnie z ogłoszonymi dekretami planowano do 28 lutego (z dniem tym na terenie Generalnej Guberni i na ziemiach wcielonych do Rzeszy okupacyjne znaki pieniężne przestawały być środkiem płatniczym). W rzeczywistości cala operacja trwała dłużej. Zgodnie z przyjętymi założeniami, wymiana była zabiegiem antyinflacyjnym i objęto ni. tylko część zasobów pieniężnych pozostających w posiadaniu ludności, instytucji i przedsiębiorstw³⁸.

NBP rozwijał swoją działalność w kraju, gdy tymczasem w Londynie nadal działała centrala Banku Polskiego SA. Formalnie nie został on zlikwidowany. Nowa władza przekazała Narodowemu Bankowi Polskiemu jedynie jego uprawnienia emisyjne. Istnienie dwóch banków stało się kwestią politycznie kontrowersyjną i wymagało rozwiązania po tym, jak państwa zachodnie w końcu czerwca i na początku lipca 1945 r. cofnęły uznanie dla rządu w Londynie i nawiązały stosunki z Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej. Konsekwencją tego faktu było m.in. uznanie prawa TRJN do reprezentowania państwa polskiego w sprawach dotyczących wszelkich zobowiązań i wierzytelności oraz praw majątkowych za granicami kraju. Sprawa tytułu własności nie była natomiast jednoznaczna w stosunku do zasobów złota Banku Polskiego. Było ono wówczas rozlokowane w bankach emisyjnych Wielkiej Brytanii, USA, Kanady, Francji i Rumunii. Część złota pozostawała w kasach Banku Polskiego w Londynie oraz w Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei. Rozmowy w tej sprawie rozpoczęły się w lipcu 1945 r. w Londynie w trakcie wizyty

E. Drożniaka (prezesa NBP) jako przewodniczącego komisji ds. zabezpieczenia i przejęcia majątku państwa polskiego na obszarze Wielkiej Brytanii. Po przeprowadzeniu rozmów zarząd Banku Polskiego stanął na stanowisku, że: „Jeśli Bank Polski nie chce utracił przywileju emisyjnego, (...) to nie może być nieobecnym i nie pełnić czynności, do których został powołany. Czy warunki prawne i polityczne czynią udział Banku Polskiego w życiu gospodarczym kraju teraz i w przyszłości niemożliwym? Naszym zdaniem - nie. (...) Póki położenie Banku Polskiego ostatecznie się nie wyjaśni, te banki emisyjne nie będą chciały wypuścić tego złota spod swojej kontroli. Należy się bardzo poważnie liczyć z ewentualnością, że gdyby Bank Polski został upaństwowiony, rządy odpowiednich państw zatrzymałyby to złoto, jako już będące własnością Państwa Polskiego, dla wzajemnych rozliczeń i pokrycia swoich wobec Polski wierzytelności³⁹.

Wszystko wskazuje na to, że kierownictwo Banku Polskiego nie znało rzeczywistego rozwoju sytuacji w kraju. Nie wiedziano o cofnięciu przywileju emisyjnego ani o objęciu tymczasowego zarządu nad majątkiem Banku przez ministra skarbu. Wierzono, że Bank po powrocie do kraju wznowi działalność. Stąd pismo skierowane do Drożniaka: „ [...] Zarząd banku uważa za konieczne wydelegowanie swych przedstawicieli, którzy omówią z Rządem Tymczasowym Jedności Narodowej całość zagadnienia, w szczególności zasady, jakimi powinna się kierować działalność Banku, aby zapewnić najbardziej skuteczny jego udział w odbudowie gospodarstwa kraju i jego dalszym rozwoju⁴⁰.

W dwa miesiące później, w końcu września do Londynu przybyli przedstawiciele Ministerstwa Skarbu, oświadczając w imieniu Rządu Jedności Narodowej, że: „[...] możliwości połączenia NBP z Bankiem Polskim w jedną instytucję - jak to było wstępnie rozważane w rozmowach z prezesem Drożniakiem - są nieaktualne i że Bank Polski będzie musiał ulec likwidacji bez połączenia się z NBP.

Sprawa losów złota Banku Polskiego stała się ważną częścią rozmów polsko-brytyjskich w sprawie spłat polskich zobowi.zań. Ostatecznie uregulowała to umowa dwustronna, podpisana w Londynie 24 czerwca 1946 r. Dzięki temu Bank Polski odzyskał pełne prawo dysponowania złotem. Wcześniej jednak, w sierpniu 1946 r., rząd warszawski musiał przywrócić mu formalne prawo wykonywania czynności bankowych, cofnięte dekretem o NBP. Podobne trudności z uzyskaniem praw dysponowania złotem napotkano w USA. Amerykanie wiązali to z odszkodowaniami z tytułu przejęcia przez państwo polskie przedsiębiorstw należących do obywateli i instytucji USA (dokonano tego na podstawie ustawy ze stycznia 1946 r.) oraz przeprowadzeniem demokratycznych wyborów. Po ustaleniu kwot odszkodowań z tytułu nacjonalizacji, w grudniu 1946 r. zwolnili aktywa Banku Polskiego. Zrobili to także Kanadyjczycy i Francuzi oraz Rumuni. Po tych wszystkich zabiegach złoto o wartości 70 mln USD znalazło się w dyspozycji Banku Polskiego. Zostało ono wykorzystane do różnych celów, m.in. na wpłatę udziału Polski w MFW; pod jego zastaw były później zaciągane pożyczki zagraniczne. Po wykorzystaniu zasobów Banku Polskiego, w listopadzie 1951 r. postawiono go w stan likwidacji, którą zakończono w styczniu 1952 r.

Pierwotny zakres czynności Narodowego Banku Polskiego określony statutem w kolejnych latach stopniowo poszerzano. Pierwsze tego typu decyzje podjęto już w 1946 r., powierzając NBP kontrolę finansową i bezpośrednie kredytowanie przedsiębiorstw w górnictwie węglowym oraz przemyśle hutniczym i włókienniczym. Istotne zmiany przyniósł rok 1947, a następnie 1948. W kolejnych uchwałach Rady Ministrów zaczęto wówczas określać zasady systemu finansowego oraz rolę, jaką ma w nim odgrywać NBP. Bank centralny miał być naczelną instytucją kredytową, zgodnie z planem kredytowym bezpośrednio finansującą wszystkie przedsiębiorstwa państwowe oraz kredytującą pośrednio przy udziale innych banków - pozostałe jednostki gospodarcze. Ponadto do NBP należały: obowiązek sporządzania planu kredytowego, planu obrotu gotówkowego, a od 1948 r. planu finansowania obrotów z zagranicą oraz kontrola realizacji tych planów. Wszystkie banki współdziałały przy wykonywaniu planu gospodarczo-finansowego i były za niego współodpowiedzialne. Ich działalność kredytowa miała się sprowadzać do rozdziału środków oraz kontroli ich wykorzystania zgodnie z planem.

Poszerzaniu zakresu czynności NBP towarzyszyło ograniczanie działalności innych banków, aż po ich likwidację w latach 1948 - 1952. Banki, których istnienie jeszcze w 1945 r. uznano za potrzebne, kilka lat później wraz z rozrostem zadań NBP i ewolucją ustroju gospodarczego stały się zbędne. W październiku 1948 r. wydano dekrety o zasadach i trybie likwidacji niektórych przedsiębiorstw bankowych, zasadach i trybie likwidacji 16 instytucji kredytu długoterminowego oraz o reformie bankowej⁴¹. Zmiany miały być bardzo radykalne. Oprócz NBP, Banku Polskiego SA oraz Banku Polska Kasa Opieki SA zamierzano zlikwidować wszystkie instytucje bankowe. Planowano też powołać kilka nowych banków o nowym zakresie działania. Ostatecznie powyższe plany zostały zmodyfikowane w 1951 r. Nowe regulacje przewidywały istnienie NBP, Banku Rolnego, Banku Inwestycyjnego, Powszechnej Kasy Oszczędności, Banku Polska Kasa Opieki SA, Banku Handlowego w Warszawie SA oraz gminnych kas spółdzielczych.

Regulacje z lat 1948 - 1952 na prawie 20 lat określiły instytucjonalne ramy polskiej bankowości. Przy niewielkich zmianach kompetencyjnych stworzony wówczas układ przetrwał do lat 70., kiedy NBP po raz kolejny w swojej historii wchłonął inne banki: Bank Inwestycyjny (1970 r.) i PKO (1975 r.), natomiast banki spółdzielcze zostały podporządkowane Bankowi Rolnemu, który w 1975 r. zmienił nazwę na Bank Gospodarki Żywnościowej. W ten sposób w lata 80 polska bankowość wkroczyła z czterema podmiotami: NBP, BGŻ, Bankiem Handlowym i Bankiem Polska Kasa Opieki SA. Stan ten zaczął się zmieniać w drugiej połowie lat 80. Ruszył, aczkolwiek nieśmiało, proces tworzenia nowych podmiotów nieosadzonych w historii PRL. Ograniczanie zakresu czynności NBP rozpoczęło się natomiast wydzieleniem z jego struktur PKO (1987 r.).

Zasadniczą kurację odchudzającą przyniósł rok 1989 i wydzielenie tzw. banków Dziewiątki. Uformowany w PRL model bankowości został stworzony na potrzeby .wczesnego systemu gospodarczego. Jego istotną cechą była koncentracja czynności bankowych w kilku instytucjach o ściśle określonym profilu i zakresie zadań. Od początku lat 50 udział NBP w kredytowaniu całej gospodarki sięgał 80%, a przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych 90%. Zakres działalności kredytowej innych banków był więc bardzo niewielki.

Nie zmieniło się to istotnie aż do 1990 r. Budowę gospodarki rynkowej rozpoczęto w nowych warunkach politycznych. Przemianom ekonomicznym towarzyszyła „bezkrwawa” rewolucja ustrojowa. Polska stawała się państwem demokratycznym. Reformy objęły niemal wszystkie dziedziny życia. Do opisu tego procesu zaczęto używać słowa „transformacja”. Zmieniał się porządek instytucjonalny, układ właścicielski (prywatyzacja), Polska coraz szerzej otwierała się na świat. Początek całej tej operacji przypadł na lata 1989 - 1990. Odpowiedzialnym za jej przeprowadzenie został wicepremier i minister finansów Leszek Balcerowicz. Przyjęty program stabilizacyjny opierał się na kilku zasadach: działania na rzecz zrównoważenia budżetu, liberalizacja i urealnienie poziomu cen, kontrola poziomu płac w sektorze państwowym, wprowadzenie ograniczonej wymienialności złotego i ujednolicenie kursu walutowego. W warunkach rozregulowanego rynku, przy wysokiej inflacji w 1990 r. dolar był utrzymywany na stałym poziomie 9.500 zł jako „kotwica antyinflacyjna”. Zliberalizowano rynek walutowy, dzięki czemu powstała sieć prywatnych kantorów. Zamierzano poddać ścisłej kontroli podaż pieniądza, podniesiono (w ujęciu realnym) stopy procentowe. Istotną częścią reform było stworzenie opartego na nowych regułach tzw. Dwupoziomowego systemu bankowego, w którym miejsce właściwe dla banku centralnego miał zająć NBP.

Zmiany rozpoczęły się od podjęcia w 1988 r. decyzji o wydzieleniu z NBP czynności związanych z bankową obsługą klientów (początkowo przede wszystkim przedsiębiorstw państwowych). Funkcje te przekazano dziewięciu nowym bankom utworzonym z oddziałów NBP. Rozpoczęły one działalność z dniem 1 lutego 1989 r. Dzięki tej decyzji na rynku pojawiły się nowe podmioty, które odgrywały potem istotną rolę w formowaniu się systemu banków komercyjnych. Dziesiątym bankiem wydzielonym w końcu 1993 r. z NBP był Polski Bank Inwestycyjny, który przejął przede wszystkim depozyty walutowe ludności przechowywane w NBP. W 1997 r. NBP podpisał umowę o sprzedaży akcji PBI Kredyt Bankowi. W ten sposób w gestii NBP miały pozostać zasadnicze grupy czynności: działalność emisyjna, kształtowanie polityki pieniężnej, spełnianie funkcji banku banków i banku państwa. Od strony formalnoprawnej regulowała to ustawa o NBP z 1989 r.

Zgodnie z tą ustawą, podstawowym celem działalności banku miała być stabilizacja złotego⁴²:

1. Działalność NBP ma na celu w szczególności umacnianie pieniądza polskiego.

2. NBP współdziała w realizacji polityki gospodarczej państwa.

Doświadczenia własne oraz standardy zagraniczne wskazywały, że realizacja tego celu wymaga zapewnienia bankowi centralnemu niezależności w podejmowaniu decyzji. Autonomia NBP w sferze polityki monetarnej budowana była stopniowo i opierała się zasadniczo na mechanizmie powoływania i odwoływania apolitycznych władz oraz zapisach statutowych określających cele NBP. Od 1997 r. reguły te nabrały rangi konstytucyjnej⁴³:

1. Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo

emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza.

2. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada

Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego.

3. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej na 6 lat.

5. W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów, powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat.

6. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do

wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej, w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego,

składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej.

Inflacja i hiperinflacja z przełomu lat 80. i 90. prowadziły do zwiększenia emisji złotego. W obiegu pojawiły się nominały milionowe. Z dniem 1 stycznia 1995 r., zgodnie z ustawą z 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego, do obrotu pieniężnego wprowadzono nową jednostkę, która zastępowała stare złote z relacji 1 nowy złoty (PLN) = 10.000 starych złotych (PLZ). Według tej samej proporcji przeliczono wszelkie zobowiązania i należności, ceny, płace, emerytury, renty i inne dochody. Operację przygotowywaną w NBP od kilku lat poprzedziła długa kampania informacyjna, w której szczegółowo wyjaśniano zasady wymiany, wszystko po to, by uniknąć złych skojarzeń z 1950 r. Stare złote pozostawały prawnym środkiem płatniczym do końca 1996 r. Przez rok podawano także w podwójnym ujęciu ceny. Cała operacja przebiegła spokojnie i sprawnie.

Z dniem akcesji do Unii Europejskiej, tj. 1 maja 2004 r., NBP stał się członkiem Europejskiego Systemu Banków Centralnych.

1. Europejski System Banków Centralnych

Europejski System Banków Centralnych (ESBC) powstał na mocy Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, jako organ sprawujący zadania bankowości centralnej. ESBC składa się z Europejskiego Banku Centralnego (EBC) i narodowych banków centralnych (NBC) wszystkich państw członkowskich UE, niezależnie od tego, czy przyjęły one euro. ESBC rozpoczął swoją działalność 1 stycznia 1999 r., tj. z chwila rozpoczęcia III etapu tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Kierowany jest przez organy decyzyjne EBC.

Podstawą prawną funkcjonowania Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC) jest Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE) oraz załączony do niego Protokół w sprawie Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (zwany Statutem ESBC i EBC). W tytule VII TWE: Polityka Gospodarcza i Walutowa zawarte zostały przepisy dotyczące bezpośrednio struktury i zadań EBC.

Głównym celem ESBC jest utrzymanie stabilności cen. Ponadto: „Bez uszczerbku dla celu stabilności cen, ESBC wspiera ogólne polityki gospodarcze we Wspólnocie, mając na względzie przyczynianie się do osiągnięcia celów Wspólnoty ustanowionych w artykule 2.”⁴⁴ Cele, które stawia przed sobą Unia (artykuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej), to wysoki poziom zatrudnienia oraz osiągnięcie zrównoważonego i bezinflacyjnego wzrostu.

Zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską do podstawowych zadań ESBC należą:

• definiowanie i realizacja polityki pieniężnej strefy euro;

• przeprowadzanie operacji walutowych;

• utrzymywanie oficjalnych rezerw dewizowych państw strefy euro i zarządzanie nimi (zarządzanie portfelem);

• wspieranie sprawnego działania systemów płatniczych.

Dalsze zadania:

• Banknoty: EBC ma wyłączne prawo wydawania zgody na emisję banknotów na obszarze euro.

• Statystyka: EBC, we współpracy z krajowymi bankami centralnymi, zbiera od władz krajowych lub bezpośrednio od podmiotów gospodarczych informacje statystyczne niezbędne do wykonywania swoich zadań.

• Stabilność finansowa i nadzór finansowy: Eurosystem przyczynia się do sprawnego prowadzenia polityki realizowanej przez właściwe władze, odnoszącej się do nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi oraz stabilności systemu finansowego.

• Współpraca międzynarodowa i europejska: EBC utrzymuje robocze kontakty z odpowiednimi zewnętrznymi instytucjami, organami i forami, zarówno unijnymi jak i międzynarodowymi, jeżeli współpraca ta jest związana z zadaniami powierzonymi Eurosystemowi.

Z uwagi na fakt, iż ESBC nie posiada osobowości prawnej, zadania, które zostały na niego nałożone przepisami, realizowane są przez EBC lub przez NBC. Zasadniczy ciężar wypełnienia zarówno zadań głównych, jak i wspomagających spoczywa na EBC, który przy wykonaniu niektórych z nich wspomagany jest przez NBC.

Dla prawidłowego wypełnienia zadania powierzonego przepisami TWE i Statutu, tj. sprawowania polityki pieniężnej przez EBC, konieczne było zapewnienie ESBC szerokiego zakresu niezależności. Jej główne elementy wzorowane były na rozwiązaniach obowiązujących w Deutsche Bundesbanku (duża niezależność finansowa banku, sposób powoływania władz banku, kadencyjność członków organów decyzyjnych banku). Ostatecznie przyjęto, iż niezależność ESBC ma cztery aspekty⁴⁵:

• niezależność instytucjonalna – przejawia się przede wszystkim w zakazie przyjmowania wytycznych, instrukcji, czy też sugestii od osób trzecich przy wykonywaniu zadań nałożonych przepisami TWE i Statutu;

• niezależność personalna – określona w dużym stopniu przez tryb powoływania i odwoływania członków kierownictwa banku oraz zapewnienia im odpowiednio długiej kadencji (8 lat w przypadku kierownictwa EBC, minimum 5 lat w przypadku prezesów NBC);

• niezależność finansowa – polega na trwałym określeniu zasad tworzenia i podziału funduszy banku i wykluczającej możliwość wywierania „nacisku” na decyzje banku w kwestiach finansowych;

• niezależność funkcjonalna – czyli uprawnienie i zdolność banku centralnego do kształtowania polityki pieniężnej oraz samodzielnego podejmowania decyzji w wypełnianiu pozostałych funkcji statutowych.

Europejski Bank Centralny (EBC, ang. European Central Bank) rozpoczął swoją działalność 1 czerwca 1998 r., tj. przeszło pół roku przed końcem II etapu tworzenia UGW i początkiem funkcjonowania ESBC. Zastąpił on Europejski Instytut Walutowy (EIW), który został powołany do życia z początkiem II etapu UGW w celu wzmocnienia współpracy między bankami centralnymi oraz przygotowania do wprowadzenia wspólnej waluty euro. Z chwila rozpoczęcia III etapu, tj. z dniem 1 stycznia 1999 r., EBC przejął wszystkie kompetencje przewidziane w TWE i Statucie.

Wraz z rozpoczęciem działalności ESBC i przekazaniem przez państwa członkowskie strefy euro swoich kompetencji w zakresie polityki pieniężnej, EBC zaczął spełniać centralną rolę w Systemie.

Podstawowe zadania EBC pokrywają się zasadniczo z zadaniami przewidzianymi dla ESBC, o których wyżej mowa. Jest on odpowiedzialny za ustalanie polityki pieniężnej państw strefy euro, przeprowadzanie transakcji dewizowych, utrzymywanie rezerw walutowych i zarządzanie nimi, ułatwianie niezakłóconego funkcjonowania systemów płatniczych oraz dysponuje wyłącznym prawem do wydawania pozwolenia na emisję banknotów euro. Ponadto EBC ma prawo do działalności prawotwórczej, opiniodawczej i doradczej w kwestiach należących do kompetencji ESBC, a także do uzyskiwania danych statystycznych niezbędnych dla jego pracy. EBC uczestniczy w posiedzeniach międzynarodowych instytucji i gremiów walutowych.

Kapitał EBC wynosi 5,760 mld EUR i pochodzi z wpłat narodowych banków centralnych ESBC. Udziały w części kapitału EBC poszczególnych państw zostały określone na podstawie tzw. klucza subskrypcji i są aktualizowane co 5 lat.

Do utworzenia klucza subskrypcji wzięto pod uwagę udział danego państwa w ogólnej liczbie ludności UE oraz jego udział w łącznym PKB UE. Klucz subskrypcji jest niezmiernie istotny dla całej sfery związanej z finansami ESBC, bowiem zgodnie z nim określa się – oprócz części udziału NBC w kapitale EBC – także wkład w rezerwy walutowe EBC oraz udziały NBC w zyskach EBC.

Banki centralne państw członkowskich objętych derogacją nie wpłacają całości kwoty, która przypada im do zapłaty, a jedynie 7% przypisanej im części, jako wkład w koszty operacyjne EBC. Pozostałe 93% wpłacają w momencie przystąpienia do strefy euro.

„Państwami z derogacją” nazywa się państwa członkowskie UE (w tym Polskę), będące równocześnie członkami UGW, które nie przyjęły jeszcze wspólnej waluty euro, ale są zobowiązane dokonywać wszelkich działań zmierzających w tym kierunku. Obecnie państwami z derogacja są, oprócz Szwecji, wszystkie państwa przyjęte do UE 1 maja 2004 r. i 1 stycznia 2007 r. Natomiast Wielka Brytania i Dania są krajami z klauzulą opt-out, co zgodnie z przepisami TWE oznacza, że samodzielnie zadecydują czy przystąpią do strefy euro.

Organami decyzyjnymi EBC są:

Rada Prezesów – najważniejszy organ decyzyjny EBC. W jej skład wchodzą członkowie Zarządu EBC (6 osób) oraz prezesi NBC państw strefy euro (obecnie 13 państw). Rada wydaje wiążące decyzje, dyrektywy i rozporządzenia oraz podejmuje niezbędne działania w celu realizacji przez ESBC zadań przewidzianych w TWE i Statucie, w szczególności w zakresie ustalania polityki pieniężnej strefy euro.

Zarząd EBC - tworzą go Prezes, Wiceprezes oraz 4 członków. Kadencja każdego członka jest nieodnawialna i trwa 8 lat. Do głównych zadań Zarządu należy realizacja polityki pieniężnej, zgodnie z wytycznymi i postanowieniami Rady Prezesów oraz prowadzenie bieżących spraw EBC⁴⁶.

Rada Ogólna - składa się z Prezesów wszystkich NBC wchodzących w skład ESBC oraz Prezesa i Wiceprezesa EBC. Pozostali członkowie Zarządu EBC nie posiadają prawa głosu. Organ ten, mający zasadniczo charakter tymczasowy, zajmuje się głównie zadaniami wynikającymi z faktu, iż nie wszystkie państwa członkowskie UE są w strefie euro. Do obowiązków Rady Ogólnej należy pełnienie funkcji doradczych, wspomagających i administracyjnych⁴⁷.

1. Rozwój bankowości komercyjnej na ziemiach polskich

   1. Cele i zadania bankowości komercyjnej

Banki komercyjne wchodzą w skład systemów bankowych, które ukształtowały się w różnych krajach, zależnie od tradycji i rozwiązań prawnych. Szczególna funkcje sytemu bankowego przejawia się w zadaniach, wynikających z prowadzonej polityki gospodarczej i społecznej kraju. Funkcje systemu bankowego można scharakteryzować następująco: stworzenie mechanizmów gromadzenia i inwestowania środków w różne przedsięwzięcia, zapewnienie możliwości dokonywania płatności pomiędzy podmiotami, zapewnienie informacji cenowej, co umożliwia podejmowanie decyzji przez podmioty gospodarcze oraz stworzenie warunków do transformacji środków inwestowania. W każdym kraju o gospodarce rynkowej system bankowy ma budowę dwuszczeblową, składającą się z banku centralnego oraz różnego typu banków komercyjnych, poczynając od banków uniwersalnych, a na specjalistycznych kończąc. Podmioty tworzące system bankowy w Polsce można również podzielić na instytucje stabilizujące, do których należą: NBP jako bank centralny; Komisja Nadzoru Bankowego(KNB), jako organ nadzorujący banki oraz Bankowy Fundusz Gwarancyjny(BFG), którego celem jest zapewnienie deponentom wypłaty, do wysokości określonej ustawą, środków gwarantowanych w razie ogłoszenia upadłości banku. Do instytucji tworzących rynek należą natomiast wszystkie banki⁴⁸.

Ze względu na wysokość aktywów i różnorodność prowadzonej działalności podstawą sektora bankowego są banki komercyjne. Celem ich działania jest zaspokajanie potrzeb klientów, przy jednoczesnym dążeniu do osiągania zysku. Istotą działalności banku jest przyjmowanie pieniędzy klientów, które podlegają zwrotowi oraz udzielanie kredytów na własny rachunek.

Do najistotniejszych funkcji banków komercyjnych należą: funkcja kredytowa, polegająca na udzielaniu kredytów, funkcja płatnicza, polegająca na dokonywaniu płatności w imieniu klientów indywidualnych i korporacyjnych i funkcja depozytowa, polegająca na przyjmowaniu depozytów. Do ich zadań należy także zarządzanie aktywami finansowymi i majątkiem na rzecz i w imieniu klientów oraz czynności związane z pośrednictwem banków w obrocie papierami wartościowymi. Banki, ze względu na swoją rolę i zadania im powierzone, są instytucjami zaufania publicznego⁴⁹.

Działalność banków komercyjnych jest zorientowana na operacje bieżące, dlatego też banki te są podstawowymi uczestnikami rynku pieniężnego i rynku kredytu krótkoterminowego. Pojęcie banku oraz zakres jego działalności precyzuje prawo bankowe.

Ze względu na specyficzny charakter banków – dysponowanie środkami wielu podmiotów gospodarczych – istnieje potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa wkładów gromadzonych przez banki. W Polsce nad bezpieczeństwem tym czuwa specjalna instytucja, wydzielona organizacyjnie ze struktury NBP – Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego.

Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności, banki w Polsce podzielić można na⁵⁰:

• banki uniwersalne,

• banki inwestycyjne,

• banki specjalne,

• banki spółdzielcze,

• holdingi bankowe,

• parabanki.

Banki uniwersalne dokonują wszystkich czynności bankowych bez ograniczeń w ich działalności(PKO Bank Polski SA). Banki inwestycyjne natomiast koncentrują się na: gromadzeniu kapitałów długoterminowych, przyjmowaniu lokat długoterminowych, pośrednictwie w przeprowadzaniu publicznych emisji papierów wartościowych, dostarczaniu kapitałów nowym podmiotom gospodarczym. Banki inwestycyjne prowadzą także bezpośrednie inwestycje, przygotowują i przeprowadzają fuzje przedsiębiorstw, pośredniczą we wtórnym obrocie instrumentami finansowymi i prowadza działalność analityczną. Na polskim rynku bankowych nie ma banków czysto inwestycyjnych, jednak jednym z banków, który w dużej mierze prowadzi te działalność jest BRE Bank S.A.

Banki specjalne finansują działalność, wymagającą szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej, np. projekty inwestycyjne, programy restrukturyzacyjne, zaspokajanie potrzeb budownictwa mieszkaniowego. Banki hipoteczne, należące do grupy banków specjalnych, zajmują się udzielaniem kredytów, finansujących budownictwo mieszkaniowe. Zabezpieczeniem tych kredytów jest hipoteka na nieruchomości, a nieruchomość jest zabezpieczeniem listów zastawnych, których sprzedaż przynosi bankowi środki na prowadzenie działalności. W Polsce działają obecnie cztery banki tego typu. Do grupy banków specjalnych można również zaliczyć tzw. banki samochodowe oraz dynamicznie rozwijające się banki internetowe. W Polsce do liderów bankowości elektronicznej należą np. mBank czy Volkswagen Bank Direct. Są to typowe banki „wirtualne” oferujące swoje usługi jedynie za pośrednictwem kanałów tele – informatycznych.

Banki spółdzielcze to małe, lokalne banki, działające samodzielnie. Łączą się one w regionalne i krajowe związki, które są centralnymi rozliczeniowymi i finansowymi. W ostatnich latach nieznacznie powiększyły one swój udział w rynku.

Pozostałymi uczestnikami systemu bankowego są parabanki, czyli różnorodne instytucje świadczące zbliżone do bankowych usługi, do których należą m.in. : spółdzielcze kasy oszczędnościowo – kredytowe(SKOK) i pośrednicy kredytowi(PTF S.A., AIG Credit S.A., Żagiel SA). Istnieją również podmioty niepowiązane z bankami, które również udzielają pożyczek, np. Provident Polska S.A. Uzupełniają one działalność banków, szczególnie w sektorach uboższych klientów indywidualnych, drobnych przedsiębiorców czy w lokalnych społecznościach⁵¹.

Obecnie następuje łączenie się instytucji bankowych w holdingi konglomeraty, a co za tym idzie – odchodzenie od ścisłego podziału banków. Holdingi bankowe to korporacje, które są właścicielami co najmniej jednego banku. Tworzone są przez instytucje niebankowe: firmy ubezpieczeniowe, leasingowe, faktoringowe, hipoteczne itp. Mają one szerszy wachlarz usług i mniejsze możliwości bankructwa, z drugiej jednak strony ograniczają one konkurencję oraz, ze względu na swoją wielkość, nie uwzględniają potrzeb rynków lokalnych.

Konglomeraty finansowe są rodzajem holdingów finansowych. Świadczą one usługi zarówno bankowe, leasingowe, jak i ubezpieczeniowe i maklerskie.

Polski sektor bankowy jest największym z krajów, które weszły w 2004 roku wraz z Polską do UE. Na koniec czerwca 2004 aktywa polskiego sektora bankowego wyniosły 515,8 miliardów złotych. Jednak w porównaniu do największych banków działających w skali globalnej aktywa polskiego sektora stanowiły jedynie 11% aktywów największego pod tym względem banku świata(Mizuho Financial Group). Największy polski bank znajdował się na 287 pozycji listy Top 1000 World Banks.

Istotnym procesem przemian polskiego systemu bankowego po 1989 roku była prywatyzacja i konsolidacja. W ich wyniku zdecydowanie zmienił się wygląd polskiego systemu bankowego. Procesy te spowodowały również wzrost koncentracji usług bankowych. Udział 10 największych banków w aktywach, depozytach i kredytach sektora wyniósł odpowiednio 73,4%, 79,5% i 68,6%⁵².

Na początku przemian systemowych w Polsce wiele kontrowersji wzbudzał udział kapitału zagranicznego. Wydaje się jednak, że mimo niebezpieczeństwa wynikającego z możliwości nieuwzględniania przez obcy kapitał niektórych interesów Polski, z punktu widzenia unowocześnienia, rozwoju, modernizacji i wzrostu efektywności oraz konkurencyjności polskiego sektora bankowego ,kapitał obcy był niezbędny.

1. Banki komercyjne w Polsce przed rokiem 1918

Pierwsze formy bankowości w Polsce zaczęły pojawiać się w XV wieku. Pierwszy w Polsce był Bank Pobożny. Prowadziło go Bractwo miłosierdzia, które powstało w 1584r, z inicjatywy jezuity, księdza Piotra Skargi, autora pierwotnego, tymczasowego statutu Bractwa. Dwa podstawowe cele Bractwa to: religijny i dobroczynny. Bractwo Miłosierdzia powstało jako instytucja ściśle związana z Kościołem, ale posiadająca daleko idącą autonomię w kwestii zarówno zdobywania środków na prowadzenie działalności charytatywnej, jak i dysponowania nimi, a także w kwestii wybierania swoich władz - co prawda Starszym Bractwa (przełożonym) miał być raczej duchowny, ale jego wyboru mieli dokonywać wszyscy członkowie Bractwa - zarówno świeccy, jak i duchowni.

Trzy lata później założony został Bank Pobożny, będący wydzieloną agendą Bractwa, pozostającą pod jego kontrolą, ale dysponujący własnym funduszem. Statuty Bractwa i Banku Pobożnego zostały zatwierdzone w 1588r. przez nuncjusza papieskiego, w 1591r. przez samego papieża Grzegorza VI, a w 1611r. przez króla Zygmunta III, który jest wymieniany jako jeden z najznamienitszych członków Bractwa⁵³.

Banki pobożne powstały w 1579 w Wilnie i w 1587 w Krakowie. Następnie powstały: w 1589 w Warszawie, 1599 w Poznaniu, przed 1600 w Pułtusku, 1600 w Łowiczu i w 1601 we Lwowie i Zamościu. Zlikwidowane zostały w okresie zaborów, lecz w Krakowie banki pobożne przetrwały do 1948. Specjalizowały się w udzielaniu nisko procentowych pożyczek pod zastaw nieruchomości.

Rozwój banków nastąpił w Warszawie w XVIII w. Powstawały tam domy bankowe. Trudniły się one przyjmowaniem depozytów od właścicieli ziemskich, udzielały im pożyczek, oraz obsługiwały handel i przemysł.

Historyczną datą dla polskiej bankowości jest rok 1870, kiedy to powstał pierwszy polski bank, ukonstytuowany jako spółka akcyjna – był to Bank Handlowy S.A. Bank został założony przez grupę osób wywodzących się z burżuazji finansowej, ziemiaństwa i inteligencji. Jest najstarszym bankiem komercyjnym w Polsce i jednym z najstarszych, nieprzerwanie działających banków w Europie. Pierwszym prezesem Rady Banku był Józef hr. Zamoyski, po dwóch latach godność tę zaczął pełnić Leopold Kronenberg, faktyczny inicjator powstania Banku Handlowego. Przed wybuchem I wojny światowej Bank Handlowy był największym prywatnym bankiem na ziemiach polskich i jednym z niewielu prowadzących obsługę finansową handlu z Rosją i Europą Zachodnią. Przetrwał dwie wojny światowe nie przerywając, a jedynie ograniczając swą działalność.

W późniejszym okresie utworzono wiele innych polskich banków. Wraz z powstaniem nowoczesnych banków obserwowane jest zanikanie dawnych „domów bankowych”⁵⁴.

Sieć bankową Królestwa Kongresowego uzupełniała spółdzielczość kredytowa – były to w istocie małe banki spółdzielcze i samopomocowe, działające pod różnymi nazwami (towarzystwa i kasy pożyczkowe). Na terenie zaboru pruskiego i austriackiego prawo bankowe było bardziej liberalne. Istotny problem sprawiała natomiast konkurencja ze strony silnych banków niemieckich, austriackich, a także z innych krajów(m.in. Belgii, Francji, Anglii). W tej sytuacji pierwsze rozwinęły się banki spółdzielcze i samopomocowe. W zaborze pruskim już w 1861 roku powstał pierwszy polski bank ludowy. Na terenie Galicji i Śląska Cieszyńskiego ruch banków lokalnych zaczął się także rozwijać w latach 60. XIX wieku⁵⁵.

Ważnym składnikiem ruchu spółdzielczego w zaborze austriackim były też tzw. kasy Stefczyka. W ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku rozpoczął się intensywny rozwój wiejskiej spółdzielczości oszczędnościowo-pożyczkowej. Głównym inicjatorem tego rodzaju spółdzielczości był dr Franciszek Stefczyk (1861-1924), nauczyciel z Czernichowa pod Krakowem, który dostrzegł konieczność wyrwania wsi z rąk lichwiarzy, uznając, iż najlepszym rozwiązaniem będzie umożliwienie chłopom dostępu do taniego, długoletniego kredytu. Dogodny kredyt miał zapobiegać masowej wyprzedaży bydła i trzody chlewnej w latach nieurodzaju, a także wspomagać wysiłki chłopów w rozwijaniu ich gospodarstw. Zapoznawszy się w Niemczech z organizacją i funkcjonowaniem spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych typu Raiffeisena, Franciszek Stefczyk zaczął szerzyć ich idee wśród ludności wiejskiej. Pierwsze jego próby na tym polu spotkały się z ostrą krytyką. Twierdzono, że w warunkach ciemnoty, nędzy i zacofania polskiej ludności wiejskiej w zaborze austriackim spółdzielnie te nie będą miały racji bytu. Franciszek Stefczyk doskonale znał i rozumiał potrzeby wsi i dlatego był najbardziej predestynowany do ukształtowania koncepcji i praktycznej realizacji wiejskich kas oszczędnościowo-pożyczkowych.
W 1890 roku w Czernichowie, po pokonaniu wielu trudności, Franciszek Stefczyk oraz ksiądz Królikowski założyli pierwszą na ziemiach polskich Spółkową Kasę Oszczędności i Pożyczek. Zadaniem tych kas było gromadzenie oszczędności członków i udzielanie im kredytu jako samoobrony przed lichwą, a ich działalność oparta była na następujących zasadach: niskie udziały, jeden głos przysługujący jednemu udziałowcowi, niepodzielność zysków, nieograniczona odpowiedzialność majątkowa, niskie odsetki od pożyczek, społeczna praca zarządu kasy⁵⁶. 

W 1899 roku powstał we Lwowie Krajowy Patronat dla Spółek Oszczędności i Pożyczek, którego dyrektorem został Franciszek Stefczyk. Wówczas istniało już 25 spółek polskich tego typu, zwanych „raiffeisenkami” (zorganizowane były według wzorów niemieckich kas Raiffeisena), potem „stefczykówkami”, a od 1924 roku kasami Stefczyka. 
Dynamiczny rozwój kas spowodował, że niezbędne stało się utworzenie dla nich nadrzędnej instytucji i w 1909 roku utworzono rodzaj centrali finansowej – Centralną Kasę Spółek Rolniczych we Lwowie. Jej dyrektorem został Franciszek Stefczyk. 
W 1914 roku istniały w Galicji 1334 kasy Stefczyka. W latach dwudziestych kasy Stefczyka zaczęły rozprzestrzeniać się poza Galicję. W 1937 roku było ich w całym kraju 2771, co stanowiło 70% ogólnej liczby spółdzielni kredytowych.

Franciszek Stefczyk włożył ogromny wysiłek w wykonywanie powierzonych mu zadań. Organizował wiejskie kasy głównie z pomocą księży i nauczycieli, którzy swoją bezinteresowną pracę traktowali jako patriotyczny obowiązek. Odwiedzał wszystkie placówki, oceniając ich pracę i instruując pracowników. Pierwszy zorganizowany przez niego w Nowym Sączu w grudniu 1899 roku kurs dla kierowników i kasjerów zainaugurował odbywające się później dwa razy do roku szkolenia, które do wybuchu I wojny światowej ukończyło około tysiąca osób. Franciszek Stefczyk sam przygotowywał wydawnictwa o charakterze poradnikowo-instruktażowym. 

Wielkość idei i dokonań Franciszka Stefczyka sprawiła, że od jego nazwiska polskie kasy oszczędnościowo-kredytowe, po dzień dzisiejszy, często są nazywane kasami Stefczyka. Nieprzerwanie przez długie lata, ale także dzisiaj i zapewne w przyszłości Franciszek Stefczyk był, jest i będzie patronem ruchu Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych (SKOK). Odrodzenie i powrót do idei ruchu spółdzielczości finansowej stały się możliwe po przemianach jakie dokonały się w Polsce po 1989 roku, ale też dzięki odwadze i wysiłkowi ich założycieli. Franciszek Stefczyk jest patronem całego ruchu SKOK, a największa Kasa nosi jego imię⁵⁷.

Podsumowując, w przeddzień I wojny światowej istniały polskie banki komercyjne obejmujące swoim zasięgiem działania poszczególne zabory. Szeroko rozwinęła się też bankowość spółdzielcza i samopomocowa. Banki działały w ramach systemów bankowych mocarstw zaborczych.

1. Bankowość komercyjna w III Rzeczypospolitej Polskiej

Punktem zwrotnym dla systemu bankowego w Polsce był rok 1989, w którym bank centralny przestał pełnić funkcję banku – monopolisty. Na mocy znowelizowanego Prawa bankowego ze struktur Narodowego Banku Polskiego wydzielono dziewięć banków komercyjnych, a w następnych latach zaczęły powstawać liczne nowe banki, głównie jako spółki akcyjne. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych nastąpił nastąpił ilościowy i jakościowy rozwój oferty usług bankowych. Tym samym rozpoczął się proces przybliżania polskich banków do standardów banków europejskich. Pojęcie banku komercyjnego (commercial bank) jest niejednoznaczne i nie zostało dotąd sformułowane w sposób wyczerpujący i powszechnie akceptowany, zmienia się też z biegiem czasu.

Banki są wyspecjalizowanymi instytucjami finansowymi trudniącymi się obsługą i organizowaniem ruchu pieniądza między wszystkimi jednostkami gospodarującymi i ludnością są one samodzielnymi samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi posiadającymi osobowość prawną działającymi na podstawie ustawy z dnia 29.08.97r „Prawo bankowe”.

Państwowe banki komercyjne były początkowo dość liberalne w udzielaniu kredytów. Występowały też przejawy poczucia nadrzędności, świadomości przewagi, uprzywilejowanej sytuacji w porównaniu z innymi bankami. Z drugiej strony obarczono je zadaniami prowadzącymi do pogorszenia ich płynności. Dla zapewnienia im niezbędnego współczynnika wypłacalności (8%) konieczne było zaciągnięcie kredytów zagranicznych. Poprawiły one doraźnie ich sytuację, ale problem złych kredytów pozostał, zwłaszcza że ciągle występują przejawy presji w kierunku przyznawania przedsiębiorstwom państwowym kredytów o niedostatecznym prawdopodobieństwie zwrotu.

Pierwszymi z banków komercyjnych, które powstały w Polsce były⁵⁸:

• Pomorski Bank Kredytowy w Szczecinie – PBKS;

• Bank Gdański w Gdańsku – BG (wykupiony przez BIG, część akcji ma kapitał zagraniczny);

• Wielkopolski Bank Kredytowy w Poznaniu – WBK;

• Powszechny Bank Kredytowy w Warszawie – PBK (wykupiony przez austriacki Auszta);

• Bank Zachodni we Wrocławiu – BZ;

• Bank Śląski w Katowicach – BŚ;

• Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi – PBG;

• Bank Przemysłowo-Handlowy w Krakowie – BPH;

• Bank Depozytowo-Kredytowy w Lublinie – BDK

Do 1989 r. każdy człowiek był przynależny do określonego Banku (nie wolno było go zmienić). Na początku lat ’90 nastąpiło załamanie rynku (zakaz handlu z ZSRR). Wszystkie przedsiębiorstwa były zadłużone, ponieważ do 1898 r. musiały brać kredyty. Wprowadzono odsetki 8% w skali roku. W kraju była hiperinflacja, a odsetki od kredytów rosły. Przedsiębiorstwa popadały w coraz większe długi, inflacja wynosiła 70-80 %, a nawet 100 %. Po roku kredyty był podwojone. Powstał zator i okazało się, że Polsce grozi załamanie płynności, żeby zmniejszyć to zagrożenie NBP wyemitował Bony dla Banków Komercyjnych, a dla osób indywidualnych 3 – miesięczne lokaty. Banki się rozwijały. Warunkiem umorzenia długów zagranicznych, było przeprowadzenie Prywatyzacji Banków do 1996 r. Przeprowadzono Prywatyzację najstarszego Banku i Wprowadzono Kapitał CITIBANK.

O polskim systemie bankowym niekorzystnie świadczy jego charakterystyka w porównaniu z krajami zachodnimi. Polski system bankowy cechują m.in. następujące zjawiska⁵⁹:

• kilkakrotnie mniejsza niż we wspomnianych krajach sieć instytucji bankowych na jednego mieszkańca,

• brak koncentracji działalności bankowej, przewaga dużej liczby banków o średniej wielkości,

• wyraźna orientacja regionalna istniejących banków, ograniczająca konkurencję między bankami,

• braki w zarządzaniu bankiem, ujawniające się we wprowadzaniu nowych produktów i zarządzaniu nimi oraz zarządzaniu ryzykiem bankowym,

• zbyt duża obsada oddziałów banku,

• zbyt duże koszty działania banków

Stosunki kredytowe między bankami i jednostkami gospodarczymi charakteryzowały się m.in.:

• wysokim udziałem niepracujących aktywów,

• niemożnością udzielania dużych kredytów ze względu na niski stan kapitałów
  bankowych,

• zmniejszeniem się marży odsetkowej,

• reorientacją na finansowanie budżetu przy równoczesnym ograniczaniu kredytów,

• słabym wykorzystaniem usług bankowych przez ludność, a także przez małe i średnie przedsiębiorstwa,

• słabą ofensywnością banków w walce o rozszerzenie usług bankowych

W ostatnich latach coraz częściej mamy do czynienia z przejęciami i fuzjami banków. Prowadzi to do ich wzmocnienia kapitałowego i jednocześnie zwiększenia konkurencyjności i bezpieczeństwa zgromadzonych środków, choć zmniejsza konkurencję pomiędzy bankami.

Jednocześnie widać zwiększającą się troskę o klienta i chęć ułatwienia mu kontaktów z bankiem. Banki rozszerzają też asortyment proponowanych produktów. W powszechnym użyciu są karty płatnicze. Początkowo były to tylko karty debetowe i w pierwszym okresie służyły jedynie do pobierania pieniędzy z bankomatów, później również do regulowania płatności bezgotówkowych. Obecnie bardzo powszechne i oferowane przez banki w różnych rodzajach karty kredytowe, dające oprócz bezodsetkowego kredytu na okres do 54 dni także różne przywileje dla ich użytkowników (np. rabaty w wybranych sklepach).

Praktycznie do wszystkich banków istnieje już dostęp przez telefon komórkowy lub Internet. Ten ostatni cieszy się szczególną popularnością, gdyż tak zwane konta internetowe są albo bezpłatne, albo opłaty są symboliczne, a klient praktycznie nie musi nawet wiedzieć, gdzie znajduje się siedziba jego banku. Tak jest na przykład w m-Banku, z którym umowę podpisuje się we własnym domu, z bankiem zaś komunikuje się wyłącznie za pośrednictwem Internetu lub telefonu. Jednocześnie ten typ konta pozwala na dokonywanie wszystkich praktycznie operacji bezgotówkowych bez wychodzenia z domu.

Zakończenie

Historia bankowości jest ściśle związana z historią gospodarki i prawie tak jak historia gospodarki długa. Tezą niniejszej pracy jest stwierdzenie, że rola bankowości wzrastała systematycznie od momentu jej powstania, a obecnie jest ona niezbędnym ogniwem państwowości i gospodarki.

Na podstawie zebranych i zaprezentowanych w pracy materiałów można stwierdzić, że teza ta nie budzi żadnych wątpliwości. Historia banków, mająca swój początek na ławkach włoskich miast, gdzie „bankierzy” udzielali pożyczek, ewoluowała do poziomu najważniejszego sektora gospodarki. We współczesnym świecie nie można sobie wyobrazić funkcjonowania jakiejkolwiek organizacji gospodarczej bez współpracy z bankami, które z jednej strony wspierają i finansują ich rozwój oraz bieżącą działalność, z drugiej zaś stoją na straży rozsądnego gospodarowania.

Banki są w zasadzie przedsiębiorstwami handlowymi ze specjalnym przedmiotem owego handlu – pieniądzem. A dla nikogo nie ulega wątpliwości, że w chwili obecnej to właśnie pieniądz jest motorem napędzającym gospodarkę, inicjującym rozwój technologiczny i tym samym cywilizacyjny. Jest to podstawowy i najbardziej pożądany produkt we współczesnym świecie.

Równie ważną rolę banki odgrywają w funkcjonowania państwa. Nie do przecenienia jest tutaj rola banków centralnych, które – w większości krajów demokratycznych – będąc organizacjami niezależnymi od pozostałych struktur państwowych nie podlegają naciskom i trendom politycznym, stoją natomiast na straży finansów państw. To do zadań banków centralnych należy dbanie o właściwą pozycję państwowej (czy międzynarodowej, jak w przypadku euro) waluty czy ograniczanie poziomu inflacji. Odpowiednim dostosowaniem wysokości stóp procentowych banki centralne mogą też „schładzać” lun „napędzać” gospodarkę, w zależności od sytuacji ekonomicznej państwa. Pełnią one również rolę banku banków, udzielając kredytów bankom komercyjnym, a tym samym uczestnicząc w kredytowaniu procesów gospodarczych. Banki centralne są również ważnym źródłem dochodu skarbu państwa, gdyż będąc jego własnością, przekazują mu zysk ze swojej działalności.

Jak z powyższego wynika, rola banków we współczesnej gospodarce oraz rola, jaką odgrywają w państwie jest nie do przecenienia. O tym, że rozwój bankowości jeszcze się nie zakończył świadczy fakt powstania Europejskiego Banku Centralnego, instytucji nadzorującej działanie wszystkich narodowych banków centralnych państw Unii Europejskiej. Jest to pierwszy na skalę światową międzynarodowy bank centralny, a jego powstanie świadczy o postępującym procesie globalizacji gospodarki i konieczności konsolidacji gospodarek państwowych w celu prowadzenia skutecznej walki konkurencyjnej na globalnym rynku. Ma to zresztą niewątpliwy związek z powstawaniem coraz większą koncentracją gospodarczą i powstawaniem międzynarodowych koncernów, gdzie jedynym wyznacznikiem efektywności jest pozycja na światowych rynkach oraz wypracowany zysk.

W związku z powyższym należy uznać, że teza niniejszej pracy jest prawdziwa.

Bibliografia

Wydawnictwa zwarte

Baka W: Bankowość europejska, PWN, Warszawa 2005

Basta J.: Źródła do dziejów bankowości w archiwach Polski południowo-wschodniej, Archeion, 1999

Bűschgen H.E.: Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997

Capiga M.: Bankowość, wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2008

Dembiński P.: Gospodarka rynkowa dla każdego, "Editions Spotkania", Warszawa 2002

Dmowski A.: Finanse i bankowość, Difin, Warszawa 2008

Dobosiewicz Z.: Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 2008

Dobosiewicz Z.: Wprowadzenie do finansów i bankowości, PWN, Warszawa 2009

Filipow K. (red): Pieniądz i banki - wspólnota dziejów, PWE, Warszawa 2002

Flejterski S., Świecka B.: Elementy finansów i bankowości, CeDeWu, Warszawa 2007

Grabski W.: Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924-1925). Warszawa - Rzeszów 2003

Harasim J.: Bankowość detaliczna w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2009

Jakubek M.: Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy zwi.zkowe. Lublin 1993

Jaskulski M.: Z dziejów łódzkich instytucji finansowo-kredytowych, materiał z wystawy, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985

Jaworski W. L. (red.): Współczesny bank, wyd. Poltext, Warszawa 2002

Jaworski W. L. Zawadzka Z. (red.): Bankowość – podręcznik akademicki, wyd. Poltext, Warszawa 2002

Jezierski A., Leszczyńska C.: Bank Polski SA 1924 - 1951. NBP, Warszawa 1994

Kokociński L.: Początki kredytu i bankowości w Polsce w XIV - XVIII w., [w:] Pieniądz i banki (tezauryzacja, obieg pieniężny, bankowość), red. K. Filipow, Difin, Warszawa 2002

Leszczyńska C., Rzut oka na dzieje Banku Centralnego w Polsce, CeDeWu, Warszawa 1999

Morawski W., Od marki do złotego. Historia finansów Drugiej Rzeczypospolitej, Difin, Warszawa 2008

Peretz A. : Finansjera warszawska (1870 - 1925), Wydawn. TRO, Warszawa 2008

Przybylska-Kapuścińska W.: Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, Difin, Warszawa 2009

Rojek W.: Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy złota Banku Polskiego 1939 - 1950. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000

Skalniak F.: Zarys polskiej spółdzielczości kredytowej, CeDeWu, Warszawa 2002

Solarz J.K.: Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd. Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996

Woelfel Ch.: Rachunkowość banku : jak zrozumieć i stosować standardy i regulacje. - : Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2008

Zamoyski G.: Banki państwowe, komunalne kasy oszczędności i ich spuścizna aktowa w archiwach polskich, „Teki Archiwalne” 2001

Czasopisma i periodyki

Basta J.: Bankowość prywatna na ziemiach polskich do 1948 r. Narodziny, rozwój sieci bankowej i spuścizna źródłowa, „Teki Archiwalne” 2001

Czapska E.: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. „Bank i Kredyt” nr 5-6/1988

Jezierski A.: Dzieje bankowości polskiej do 1914 r. w zarysie, „Ekonomia” 2001, nr 1.

Landau Z.: Polityka walutowa rz.du polskiego w latach 1936 Ð 1939. „Przegląd Historyczny”, 1986, tom LXXVII, z. 2

Akty Prawne

Dekret z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim Dz.U. 1945, nr 4, poz. 14.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Ustawa z 11 stycznia 1924 r O naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28.

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską http://libr.sejm.gov.pl/oide/dokumenty/traktaty/ Traktat_amsterdamski_PL_19.pdf

---

1.  W. L. Jaworski i Z. Zawadzka (red.): Bankowość – podręcznik akademicki, wyd. Poltext, Warszawa 2002, s. 39. ↩

2. P. Dembiński : Gospodarka rynkowa dla każdego, "Editions Spotkania", Warszawa 2002, s. 46.↩

3. M. Jaskulski: Z dziejów łódzkich instytucji finansowo-kredytowych, materiał z wystawy, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985, s. 68.↩

4. Ch. Woelfel: Rachunkowość banku : jak zrozumieć i stosować standardy i regulacje. - : Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 17.↩

5. M. Capiga: Bankowość, wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2008, s. 27.↩

6. A. Dmowski: Finanse i bankowość, Difin, Warszawa 2008, s. 48↩

7. Z. Dobosiewicz: Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 2008, s. 54.↩

8. Z. Dobosiewicz: Wprowadzenie do finansów i bankowości, PWN, Warszawa 2009, s. 29.↩

9. Op. cit., s. 32↩

10. A. Jezierski: Dzieje bankowości polskiej do 1914 r. w zarysie, „Ekonomia” 2001, nr 1.↩

11. K. Filipow (red): Pieniądz i banki - wspólnota dziejów, PWE, Warszawa 2002↩

12. L. Kokociński: Początki kredytu i bankowości w Polsce w XIV - XVIII w., [w:] Pieniądz i banki (tezauryzacja, obieg pieniężny, bankowość), red. K. Filipow, Difin, Warszawa 2002, s. 211.↩

13. A. Peretz: Finansjera warszawska (1870 - 1925), Wydawn. TRO, Warszawa 2008, s. 143↩

14. S. Flejterski, B. Świecka: Elementy finansów i bankowości, CeDeWu, Warszawa 2007, s. 54.↩

15. H.E. Bűschgen: Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997, s. 34. ↩

16. J.K. Solarz, Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd.Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996, s. 29↩

17. J.K. Solarz, Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd.Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996, s. 33↩

18. J.K. Solarz, Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd.Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996, s. 35.↩

19. J.K. Solarz, Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd.Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996, s. 41.↩

20. J.K. Solarz, Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd.Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996, s. 48↩

21. J.K. Solarz, Koncepcje rozwoju systemów bankowych, wyd.Narodowy Bank Polski – Departament Analiz i Badań, Warszawa 1996, s. 52.↩

22. W. Przybylska-Kapuścińska Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, Difin, Warszawa 2009, s. 18.↩

23. W. Przybylska-Kapuścińska Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, Difin, Warszawa 2009, s. 23-24.↩

24. W. Przybylska-Kapuścińska Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, Difin, Warszawa 2009, s. 28.↩

25. Dekret z grudnia 1918 r. Dziennik Praw 1918, nr 19, poz. 56.↩

26. E. Czapska: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. „Bank i Kredyt” nr 5-6/1988, s. 27↩

27. W. Grabski: Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924-1925). Warszawa - Rzeszów 2003, s. 70↩

28. Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28.↩

29. Punkt 12b ustawy; Dz.U. 1924, nr 4, poz. 28.↩

30. A. Jezierski, C. Leszczyńska: Bank Polski SA 1924 - 1951. NBP, Warszawa 1994, s. 23-24.↩

31. E. Czapska: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. „Bank i Kredyt” nr 5-6/1988, s. 31.↩

32. Morawski W., Od marki do złotego. Historia finansów Drugiej Rzeczypospolitej, Difin, Warszawa 2008, s. 81↩

33. C. Leszczyńska: Rzut oka na dzieje Banku Centralnego w Polsce, CeDeWu, Warszawa 1999.↩

34. Z. Landau: Polityka walutowa rz.du polskiego w latach 1936 Ð 1939. „Przegląd Historyczny”, 1986, tom LXXVII, z. 2, s. 270.↩

35. Komunikat tej treści ukazał się w Monitorze Polskim z 27 kwietnia 1934 roku.↩

36. C. Leszczyńska: Rzut oka na dzieje Banku Centralnego w Polsce, CeDeWu, Warszawa 1999.↩

37. Dz.U. 1945, nr 4, poz. 14.↩

38. J. Basta: Bankowość prywatna na ziemiach polskich do 1948 r. Narodziny, rozwój sieci bankowej i spuścizna źródłowa, „Teki Archiwalne” 2001↩

39. W. Rojek: Odyseja skarbu Rzeczypospolitej. Losy złota Banku Polskiego 1939 - 1950. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000, s. 48.↩

40. Tamże s. 56↩

41. Dz.U. 1948, nr 52, poz. 412.↩

42. M. Jakubek: Prawo Bankowe. Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Przepisy zwi.zkowe. Lublin 1993.↩

43. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, art. 227.↩

44. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską artykuł 105 ustęp 1 http://libr.sejm.gov.pl/oide/dokumenty/traktaty/Traktat_amsterdamski_PL_19.pdf↩

45. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską artykuł 108 http://libr.sejm.gov.pl/oide/dokumenty/traktaty/Traktat_amsterdamski_PL_19.pdf↩

46. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską artykuł 112 http://libr.sejm.gov.pl/oide/dokumenty/traktaty/Traktat_amsterdamski_PL_19.pdf↩

47. Europejski System Banków Centralnych, NBP, Warszawa 2004, www. ecb.int.↩

48.  W. L. Jaworski i Z. Zawadzka (red.): Bankowość – podręcznik akademicki, wyd. Poltext, Warszawa 2002, s. 114.↩

49. W. L. Jaworski (red.): Współczesny bank, wyd. Poltext, Warszawa 2002, s.141.↩

50. W. L. Jaworski i Z. Zawadzka (red.): Bankowość – podręcznik akademicki, wyd. Poltext, Warszawa 2002, s. 117.↩

51. W. L. Jaworski (red.): Współczesny bank, wyd. Poltext, Warszawa 2002, s. 64↩

52. W. Baka W: Bankowość europejska, PWN, Warszawa 2005↩

53. J. Basta: Źródła do dziejów bankowości w archiwach Polski południowo-wschodniej, Archeion, 1999, s. 29.↩

54. Op. cit., s. 33.↩

55. Op. cit. s. 41.↩

56. F. Skalniak: Zarys polskiej spółdzielczości kredytowej, CeDeWu, Warszawa 2002, s. 52↩

57. G. Zamoyski: Banki państwowe, komunalne kasy oszczędności i ich spuścizna aktowa w archiwach polskich, „Teki Archiwalne” 2001↩

58. J. Harasim: Bankowość detaliczna w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 33.↩

59. S. Flejterski, B. Świecka: Elementy finansów i bankowości, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 132.↩