Przepis prawa jest wypowiedzią w akcie normatywnym, w którego treści zawarta jest norma prawna. Zarazem jest to najmniejsza jednostka systematyzująca w akcie normatywnym. Przepisy dzielimy na ogólne (z łac. leges generales) oraz szczególne (z łac. leges speciales), opisujące wyjątki od przepisów ogólnych. Zasadą jest, że przepis szczególny ma pierwszeństwo w stosowaniu przed przepisem ogólnym (z łac. lex specialis derogat lex generalis).
Jak zostało już podniesione w przepisach prawa zawarte są normy prawne. Nie jest jednak zasadą, że w jednym przepisie koniecznie musi być zawarta jedna norma. Możliwa jest sytuacja występowania w jednym przepisie kilku norm. Zasadą jest także, że jedną normę prawną odnajdziemy w wielu przepisach prawa.
„Wyłuskanie” normy z przepisu prawa odbywa się w trakcie procesu stosowania prawa, a dokładniej w trakcie jej etapu zwanego wykładnią prawa. Pytanie „Czy każdy przepis prawa musi podlegać wykładni?” jest jednym z problematycznych w doktrynie prawa. Wg koncepcji nazwanej derywacyjną- wykładnia prawa jest nieodłącznym elementem procedury stosowania prawa i jej przeprowadzenie jest nieodzowne. Wg tzw. koncepcji klaryfikacyjnej, wykładnia powinna być przeprowadzana tylko wtedy, kiesy z przepisu prawa wprost nie wynika norma. Jeśli przepis jest klarowny to nie wymaga on wykładni.
Szczególne rodzaje przepisów prawa
Wśród przepisów prawa można wyróżnić kilka ich specyficznych rodzajów:
a. przepisy odsyłające - przepis odsyła innego przepisu tego samego aktu, innego aktu normatywnego lub innych norm (np. moralnych) lub poglądów (np. sędziego). Szczególnym rodzajem przepisów odsyłających są przepisy blankietowe, które wskazują organ kompetentny do wydania odpowiedniego aktu normatywnego, w którym odnajdzie się określone normy.
b. przepisy przejściowe - zwane intertemporalnymi, regulujące określony stan rzeczy na określony czas lub regulujące „nadmiar prawa” tj. sytuację występowania w tym samym czasie niezgodnych ze sobą norm.
c. przepisy wprowadzające - zawierają termin i tryb wejścia w życie norm ustanowionego aktu normatywnego. Przepisy wprowadzające mogą być powiązane z przepisami przejściowymi.
d. przepisy uchylające - zwane derogacyjnymi, znoszące aktualnie obowiązujące przepisy aktu normatywnego i określające wejście w życie nowych przepisów.
Przepisy przejściowe, wprowadzające i uchylające występują najczęściej w ostatniej części aktu normatywnego zwanym przepisami przejściowymi.
Podstawą oznaczenia przepisu prawa jest artykuł (art.). Artykuły numerowane są kolejno a w razie wprowadzenia nowego przepisu, który zgodnie z przyjętą systematyką powinien znajdować się pomiędzy istniejącymi już artykułami, oznacza się go z indeksem górnym np. art. 353, art. 3531, art. 354 KC. Artykuł może być podzielony na:
• paragrafy (§) - dla kodeksów
• ustępy (ust.) - dla innych aktów normatywnych
Jeśli w artykule wymienia się pewne przykłady etc. wówczas artykuł lub paragraf/ustęp podzielony jest na punkty (pkt). Ponieważ często ustępy w akcie normatywnym zapisywane są jako numer z kropką np. art. 4.1. dla odróżnienia punkty zapisuje się z nawiasem np. 6). Ponad to punkty mogą być podzielone na litery np. a)
Przepis prawny
Przepis prawny to podstawowy zapis ustawy lub rozporządzenia. Może występować w formie artykułu, punktu, podpunktu, ustępu, czy paragrafu. Z przepisów prawnych można odczytać normy prawa, choć nie są to jednoznaczne formy. Przykład przepisu prawnego nakazującego: art. 266 „Przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o prawie do odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań”.
Przepis prawny - nie posiada typowych dla norm prawnych wyrazów:
„ jest zobowiązany”
„ powinno być”
„należy”
„jest zabronione”
„podlega karze”
Przepis prawny to zatem zdanie w sensie gramatycznym oznaczone jako artykuł /art.1/, paragraf /§1/, czy ustęp /1/, będący jednostką redakcyjną tekstu prawnego.
Norma prawna (łac. norma - reguła, przepis, prawidło) to wypowiedź zawarta w akcie prawotwórczym, wyrażająca polecenie ogólnego zachowania się w konkretnych okolicznościach
Norma prawna w swojej treści zawiera:
zakaz, np. kobiety w ciąży nie wolno…
nakaz, np. dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo…
upoważnienie, np. jeżeli w gwarancji nie zastrzeżono innego terminu, termin wynosi jeden rok…
W teorii prawa termin "źródła prawa" jest terminem o wielu znaczeniach. W piśmiennictwie prawniczym najczęściej rozróżnia się:
źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - wszystkie czynniki mogące dostarczyć informacji o prawie; źródła te powinny mieć takie cechy, jak pierwotność, autentyczność, wierność i autorytatywność, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski
źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - pod tym pojęciem rozumie się różne czynniki, niekiedy używa się tego terminu dla oznaczenia wszystkich czynników wpływających na ukształtowanie się takiej a nie innej treści przepisów prawnych (źródła prawa z rozumieniu materialnym - przyczyny warunkujące treść prawa), a niekiedy na oznaczanie działań organów prawotwórczych czy też efektów ich działalności (źródła prawa w znaczeniu formalnym - przyczyny prawnego obowiązywania normy)
1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych z 20 lipca 2000 roku. Natomiast umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa.
Akt normatywny – jest to każdy tekst zawierający normy postępowania
Generalny i abstrakcyjny charakter aktów normatywnych
Charakter generalny oznacza, iż akty normatywne kierowane są do grupy adresatów określanych przez ich cechy (czyli adresaci nie są określani indywidualnie, imiennie). Adresatami mogą być wszystkie osoby podlegające jurysdykcji państwa, a więc zarówno obywatele jak i cudzoziemcy, grupa osób określona cechami, np. przedsiębiorcy, podatnicy, itp. lub zamieszkująca określony obszar, np. mieszkańcy konkretnej gminy.
Z kolei charakter abstrakcyjny aktów normatywnych oznacza, iż zawierają one ogólne sposoby postępowania, a konkretniej reguły wielokrotnego (powtarzalnego) powinnego zachowania.
BUDOWA AKTU NORMATYWNEGO
W toku praktyki stanowienia prawa wypracowano schemat formalnej budowy aktu normatywnego. Biorąc za punkt wyjścia polską praktykę wskazać można na następujące elementy w budowie aktu normatywnego:
Nazwa rodzajowa aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie itp.).
Data uchwalenia (ustanowienia) aktu.
Tytuł określający jego zakres przedmiotowy (np. o szkolnictwie wyższym, o samorządzie terytorialnym, o zgromadzeniach, w sprawie wysokości wynagrodzenia notariuszy, w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy…, albo Kodeks cywilny, Prawo bankowe itp.).
Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości itp. Odczytać z niej niejednokrotnie można, jaka była ratio legis (motyw ustawodawczy, sens ustawy) danego aktu prawnego. Preambuła jest wyodrębniona przed pierwszymi przepisami tego aktu. W teorii prawa istnieje spór o to, czy preambuła ma charakter normatywny, czy też jest wyłącznie deklaracją, z której nie można wyprowadzić norm prawnych. Nie zmienia to faktu, że jej postanowienia są wykorzystywane w procesie dokonywania wykładni prawa. Preambuła nie jest koniecznym elementem aktu normatywnego. Występuje tylko sporadycznie, lecz jest częsta w przypadku Konstytucji (np. Konstytucja RP z 02.04.1997r.).
Część ogólna – obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych, zwykle elementy hipotez, a także normy sankcjonujące. W części ogólnej umieszczone są również tzw. definicje legalne, które wyjaśniają znaczenie pojęć używanych w danym akcie lub nawet gałęzi prawa.
Część szczególna – zawierająca zasadniczą materię aktu normatywnego, odnosząca się zwłaszcza do dyspozycji i niekiedy sankcji norm prawnych, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu norm typu zarówno lex generalis (ustawa ogólna, przepis powszechny), jak i lex specialis (ustawa specjalna, przepis szczególny).
Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie).
Podpis złożony zgodnie z wymaganą procedurą (w przypadku ustaw – prezydenta).
2. Akty normatywne powszechnie obowiązujące
Akty powszechnie obowiązujące mogą być skierowane do wszystkich kategorii podmiotów na terytorium państwa.
2.1. Akty obowiązujące na terenie całego kraju:
a) Konstytucja Rzeczpospolitej Polski
b) Ustawy
- Rozporządzenie z mocą ustawy Prezydenta zatwierdzone przez Sejm (stan wojenny)
- Ratyfikowane umowy międzynarodowe za zgodą ustawy
- Ratyfikowane umowy międzynarodowe bez upoważnienia ustawy
c) Rozporządzenia stanowione przez:
- Prezydenta RP
- Radę Ministrów
- Prezesa Rady Ministrów
- Ministra kierującego działem administracji rządowej
- Przewodniczącego komitetu w składzie Rady Ministrów
- KRRiT
d) Układy zbiorowe pracy, Umowy Rady Ministrów z Kościołami nierzymskokatolickimi, Regulaminy Sejmu i Senatu
2.2. Akty o ograniczonym terytorialnie zasięgu:
a) Akty prawa miejscowego
- Uchwały rad samorządu terytorialnego
- Akty normatywne terenów organów administracji rządowej
3. Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące
Akty wewnętrzne obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podlegle organowi państwa wydającemu te akty. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów, których prawa i obowiązki mogą być regulowane wyłącznie w aktach normatywnych powszechnie obowiązujących.
a) Regulamin Zgromadzenia Narodowego
b) Uchwały Sejmu (niektóre)
c) Uchwały Senatu (niektóre)
d) Zarządzenia Prezydenta RP
e) Uchwały Rady Ministrów (niektóre)
f) Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów (niektóre)
g) Zarządzenia Ministrów (niektóre)
h) Niektóre akty innych centralnych organów państwowych
4. Hierarchia aktów normatywnych
Akty normatywne w państwie tworzą strukturę hierarchiczna i różnią się miedzy sobą przypisywana im mocą prawna. Mocy prawnej aktu normatywnego nie należy utożsamiać z jego mocą obowiązująca (wiążąca).
Najwyższe miejsce w hierarchii aktu normatywnego zajmuje konstytucja, po niej ustawa, niżej akty wykonawcze, do których zalicza się rozporządzenia i zarządzenia oraz akty normatywne wydawane przez organy samorządu terytorialnego, a także wojewodę (Smolski i inni 1999).
4.1. Konstytucja – zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych, jest to ustawa zasadnicza. To akt normatywny parlamentu lub specjalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyboru (konstytuanty). Jest zbiorem norma – zasad stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1991 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483), uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzona przez naród w referendum 25 maja 1997 r., weszła w życie 17 października 1997 r. Jest ona najwyższym prawem Rzeczpospolitej Polskiej. Obowiązuje we wszystkich rodzajach stosunków prawnych, jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej (J. Jabłońska-Bonca 2000).
4.2. Ustawy – to akty prawodawcze uchwalone w Polsce przez Sejm za zgodą Senatu. Ustawy zajmują w hierarchii źródeł prawa miejsce o jeden stopień niższe niż Konstytucja. Wszystkie akty podustawowe powinny być z nimi zgodne. Na ogół przyjmuje się, że istnieje pewien zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tzw. materia ustawowa obejmuje zazwyczaj: nakładanie obowiązków na jednostki i zbiorowości, przyznawanie im praw (uprawnień), ograniczenie ich wolności i praw, ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego, główne zasady systemu gospodarczego i finansowego państwa, status funkcjonariuszy państwowych(J. Jabłońska-Bonca 2000). Ustawy są uchwalone w trybie określonym konstytucyjnie (legislacja). Przyjęta przez Sejm ustawa i podpisana przez prezydenta RP jest publikowana w Dzienniku Ustaw RP.
4.3. Umowa międzynarodowa, oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, wywołujące dla nich skutki prawne. Umowa międzynarodowa jest głównym źródłem prawa międzynarodowego. Normy dotyczące umowy międzynarodowej zostały zawarte w konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (1969). Stronami umowy międzynarodowej są państwa, a także np. organizacje międzynarodowe. Umowy międzynarodowe dzielą się na dwustronne i wielostronne, wielostronne mogą być zamknięte lub otwarte (dostępne dla innych państw). Umowy międzynarodowe mają różne nazwy, np.: traktat, konwencja, układ. Umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent. Ratyfikacja niektórych umów międzynarodowych wymaga uprzedniej zgody Sejmu. W razie gdy następuje kolizja umowy międzynarodowej a jakąś ustawą, wówczas pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. W przypadku innych umów międzynarodowych, Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy Prezydentowi do ratyfikacji. W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej (np. Unii Europejskiej), kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sporach. Sejm może w sprawie podpisania umowy międzynarodowej zarządzić referendum.
4.4. Rozporządzenia - , akt normatywny niższego rzędu niż ustawa, wydawany przez naczelny organ władzy wykonawczej na podstawie konkretnego upoważnienia zawartego w ustawie, w celu jej wykonania. W Polsce rozporządzenia wydają: prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie.
Rozporządzenie z mocą ustawy jest aktem normatywnym o randze ustawy (od 1992 prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy ma Rada Ministrów na podstawie uchwalonej przez parlament tzw. ustawy upoważniającej, określającej czas jego obowiązywania i zakres przedmiotowy).
4.5. Akty prawa miejscowego – są źródłem powszechnie obowiązującego prawa o ograniczonym terytorialnie zasięgu. Obowiązują na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Legalność prawa miejscowego kontroluje Naczelny Sąd Administracyjny oraz Prezes Rady Ministrów (akty wojewody).
Akty prawa miejscowego można podzielić na: akty pochodzące od organów państwa i pochodzące od organów samorządu, a także na:
- akty zawierające statuty
- akty zawierające przepisu wykonawcze, tj. akty wydawane na podstawie upoważnień szczegółowych
- akty zawierające przepisy porządkowe, wydawane na podstawie upoważnień generalnych.
Akty prawa miejscowego wydaje się w formie:
- rozporządzeń wykonawczych – wydawanych na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych,
- rozporządzeń porządkowych – w zakresie nie uregulowanym w ustawach i innych przepisach powszechnie obowiązujących, jeżeli jest to niezbędne do ochrony życia, zdrowia lub mienia oraz zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Rozporządzenia porządkowe mogą przewidywać za naruszenie ich przepisów kary grzywny wymierzane na zasadach i w trybie określonym w prawie o wykroczeniach
5. Publikowanie aktów normatywnych
Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie. Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku Ustaw (Dz. U.). Kolejne numery Dziennika Ustaw ukazują się nieregularnie, w zależności od liczby aktów oczekujących na publikację. Akty wewnętrzne administracji – uchwały i zarządzenia, a także niektóre inne ogłaszane są w Monitorze Polskim (M.P.). Oprócz Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego ukazują się dzienniki urzędowe niektórych ministerstw ( Siuda 1999).
Proces legislacyjny to sposób uchwalania ustaw. Zakończony proces oznacza wejście ustawy w życie i obowiązywanie jej w prawie danego kraju.
W Polsce proces legislacyjny przebiega w następujący sposób:
Powstaje inicjatywa ustawodawcza, czyli projekt ustawy zgłaszają uprawnione do tego organy, instytucje i grupy: prezydent, Rada Ministrów, Senat, co najmniej 15 posłów, komisja sejmowa (niezależnie od liczebności) lub co najmniej 100 tysięcy obywateli.
Prezydium Sejmu przesyła projekt do odpowiedniej Komisji
Komisja sejmowa przesyła sprawozdanie, w którym oceniany jest projekt ustawy, pod plenarne obrady Sejmu.
Odbywają się kolejno: pierwsze i drugie czytanie, podczas których projekt ustawy może zostać uchwalony. W przypadku, gdy projekt ustawy zostaje odrzucony w obu czytaniach, nie wraca już pod obrady Sejmu.
Jeśli ustawa została zaakceptowana podczas jednego z dwóch czytań, Senat ma 30 dni (20 dla ustawy budżetowej i 14 dla ustawy w trybie pilnym) na zgłoszenie ewentualnych poprawek. Jeśli poprawki nie zostaną zgłoszone, trwa dalszy proces legislacyjny.
Jeśli Senat zgłosi swoje poprawki, Sejm rozważa wnioski Senatu - może je odrzucić bezwzględną większością głosów przy obecności połowy ustawowej liczby posłów lub zaakceptować. Jeśli zostaną zaakceptowane proces legislacyjny ulega powtórzeniu.
Ustawa trafia do prezydenta, który, zanim ją podpisze, może w ciągu 21 dni wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją. Prezydent może też odmówić podpisania ustawy (weto) i z umotywowanym wnioskiem w ciągu miesiąca przekazać ją do Sejmu w celu ponownego rozpatrzenia.
Jeśli Sejm większością 3/5 głosów przy obecności połowy ustawowej liczby posłów uzna, że ustawa powinna zostać uchwalona, prezydent ma obowiązek (w ciągu 7 dni) ją podpisać i zarządzić natychmiastową publikację w Dzienniku Ustaw.
Dopiero publikacja w Dzienniku Ustaw oznacza wejście ustawy w życie, chyba że w treści ustawy zapisano inny termin rozpoczęcia jej obowiązywania.
Moc obowiązująca prawa obejmuje trzy płaszczyzny:
1) obowiązywanie w czasie
2) obowiązywanie w przestrzeni
3) obowiązywanie względem osób
Obowiązywanie w czasie:
- każda norma prawa posiada moc obowiązywania w czasie i tylko w określonym czasie może być stosowana i respektowana
- w każdym wypadku stosowania prawa należy ustalić moment wejścia normy w życie (wskazanie daty) oraz moment jej wygaśnięcia (uchylenie lub zastąpienie inną)
- data początkowa: data ustanowienia danego aktu, data jego publikacji lub jakaś data późniejsza. Nie może to być data wcześniejsza od daty publikacji, bo trudno postępować zgodnie z treścią gdy danej normy jeszcze nie było lub gdy obowiązywała inna norma. Uznaje się zasadę „lex retro non agit” – akt prawotwórczy nie działa wstecz. Ale są wyjątki: w prawie karnym przyjmuje się, że ma być stosowana norma przewidującą karę łagodniejszą obowiązującą w chwili wymierzania kary, a nie norma surowsza obowiązująca w chwili popełnienia przestępstwa.
- data końcowa – data wskazana przez akt prawotwórczy wskazana w sposób precyzyjny (np. w ustawie budżetowe) lub nieprecyzyjny (np. na czas epidemii).
Obowiązywanie w przestrzeni (określone terytorium zamieszkiwane przez ludzi):
- terytorium państwa to: przestrzeń powierzchni kuli ziemskiej, wody przybrzeżne, przestrzeń powietrzna, złoża geologiczne –wszystko to w granicach danego państwa, a więc terytorium państwa obejmuje powierzchnię lądową, wodną i powietrzną. Ponadto terytorium państwa to także: siedziby jego przedstawicielstw zagranicznych na terytorium innego państwa, jego statki wodne i powietrzne poza granicami danego państwa.
- normy prawa obowiązują: na terytorium całego kraju, na części jego terytorium (np. zagrożenia żywiołowe), w granicach lokalnych samorządów, na terenie województwa, gminy – widać więc moc przestrzenną lub lokalną norm prawa.
Obowiązywanie co do osób czyli podmiotów, adresatów prawa:
- w tej płaszczyźnie są przyjęte różne zasady w zależności od gałęzi prawa, zasada stosowana do całego systemu to:
1) obywatelstwo – przynależność formalnoprawna do danego państwa (osoby posiadające polskie obywatelstwo)
2) zamieszkiwanie – obywatele i posiadający obywatelstwo innych krajów
3) obywatelstwo poza własnym krajem – chodzi o naruszenia prawa przez obywateli polskich na terytorium innych krajów
4) podmiotowość określona indywidualnie lub rodzajowo – np. żołnierze, policjanci oraz cudzoziemcy określonych przez prawo kategorii, zasada podmiotowości – o mocy obowiązującej normy prawa względem osób rozstrzyga konkretny akt prawa.