Polska kancelaria królewska:
Zadania kancelarii królewskiej:
- pośredniczenie między monarchią a stanami- tj. rola kanclerza podczas sejmu, kiedy do niego należało kierowanie obradami i występowanie w im. Króla
- podejmowanie zagranicznych poselstw, udzielaniu im odp. I przekazywaniu listów- prowadzenie polityki zagranicznej w zakresie przez króla zaleconym
- nadzór nad sądownictwem królewskim- udział w sądach asesorskich i nadwornych
- pośredniczenie między królem a poddanymi- szczególnie rozdzielanie godności i urzędów
Hierarchia pracowników kancelarii:
kanclerz- utrzymywanie kontaktów wewnętrznych i zagranicznych, mediował między królem a kapitułą
Z czasem pojawili się:
- protenotarius (Wlkp. I Śląsk)
- podkanclerz (Małopolska i Śląsk)
sekretarze- os. wykształcone, posiadające znajomości języków, umiejętności wykwintnego układania pism
- sekretarze „scribentes”- zatrudnieni bezpośrednio w kancelarii
- sekretarze „ non scribentes”- używani do posług dyplomatycznych
regens= regent- zwierzchnik pisarzy
pisarz- wygotowuje dok. na podstawie minuty przygotowanej przez sekretarzy, prowadzą ks. kanclerskie
Na czele kancelarii królewskiej stało zwykle dwóch kanclerzy. Kanclerza mógł zastępować wielki sekretarz. Niżej niż sekretarz stali pisarze, którzy podlegali bezpośrednio regensowi (jego funkcje często pełnił sekretarz). Regensi byli odpowiedzialni za poisma wystawiane w kancelarii. Oni wszyscy podlegali kanclerzowi. Do I poł. XVI w. urząd kanclerza i podkanclerza mogły pełnić 2 os. duchowne (do 1504)
pomoce kanclerskie:
- formalne gotowe
- ustawy publiczne, przywileje miejskie
- rejestr pism prezentowanych
-metryka- spis wpisów i odpisów
Metryka Koronna
pełna nazwa Metryka Królestwa Polskiego, w dawnej Polsce księgi wpisów akt, dokumentów i listów wychodzących z kancelarii monarchy prowadzone od początków XV wieku do 1795 roku.
Powstała u schyłku panowania Kazimierza Wielkiego, najstarsza zachowana z 1447 roku. W poł. XVI wieku zmienił się jej charakter, nabiera znaczenia urzędu wiary publicznej. Można tam było np. spisać akt sprzedaży ziemi. Wydawano ekstrakty z jej wpisów, nie było ograniczeń stanowych co do korzystania z możliwości jej wpisów. Na pergaminie spisywano dokumenty ważniejsze i te wczepiano do Metryki. Rejestrowano je w całości lub tylko to co ważne. A takie w postaci regestrów w kilku linijkach streszczano.
Księgi Metryki Koronnej
Księga wpisów 1447- 1794 Libri Inscriptionum
- wpisy kancelarii koronnej
- księgi przypadkowe bądź luźno zw.
- M. Mazowiecka- obca kancelaryjnie
- prowadzone przez regestratora pod nadzorem jednego z pieczętarzy lub sekretarza wielkiego
- do końca XVI w. w Krakowie, od wieku XVII – Warszawa, w czasie potopu wywiezione do Szwecji, po 1660 wróciły ale nie wszystkie.
- poł. XVIII wieku – prace porządkowe MK i odnowienie części ksiąg.
W 1795 roku księgi MK wywiezione do Petersburga, podzielone, przemieszane. W 1799 r. część ksiąg do Prus. W 1812-13 do Saksonii,po 1815 wróciły do Warszawy,gdzie przechowywane w Archiwum Głównym Królestwa Polskiego.
Obecnie 382 księgi wpisów, w tym 18 ,,luźnych’’ (dekrety sądu koronnego, rewizje Skarbu Koronnego, wpisy królowych itd.)
- podział na księgi protokołów i księgi czystopisów(kanclerskie i podkanclerskie)
- kancelarii większej i kancelarii mniejszej początkowo podział (1447- 1454) potem często wpisywane po jednej
- kancelaria mniejsza aktywniejsza (1449- 1681) 102 księgi na 72 kanc. wielkiej z lat 1447- 1688.
- obok kan. wielkiej i kan. mniejszej księgi sekretarskie (XV w. i I poł. XVI w. )
137 ks. Prot. 1592- 1794, 201 ks. czystopisów. Przez długi czas protokoły sporządzano na luźnych kartkach i potem połączone.
podział rzeczowy: dok. królewskie, inscriptiones- zapisy os. pryw. na rzecz os. pryw., recognitiones- zeznania woli jednostronne os. pryw.
Pod koniec XVIII w. próba zreformowania podziału rzeczowego w ks. Prot. – zapiski zw. finansami.
Księgi poselskie 1501-1761 Libri Legationum
- najstarsze z XVI w.
- akta zw. z poselstwami, odpisy korespondencji dyplomatycznej, mniej kontraktów i aktów międzynarodowych, niewielka dokumentacja spraw wewnętrznych
- XVII w. wiecej spr. wewnętrznych mniej zagranicznych
- 39 zach. ksiąg: 32 różne wpisy, 7 charakter monotematyczny np. 36-dziennik poselstwa do Wiednia 1713-1714, 38 akta rokowań Pol-Ros 1758-1761
- 3 zach. księgi z XVIII w. od ok.1740 wpisy spr. zagr. w księgach kanclerskich, prawdopodobnie zastąpione przez księgi poselskie
Księgi sigillata- pieczętne 1658- 1794
- 44 zach. księgi
- wszystkie dok. w postaci regestrów (streszczeń) : tytuł, osoby, nazwa dóbr, data i inne inf.
- lata 20 XVIII w. podawano również inf. dot. jak: nazwisko osoby podpisującej, opłaty, zwolnienie z opłat
- spr. wewnętrzne: dok. wystawione przez kan. koronną, szczególnie pisma królewskie oprócz zeznań stron, dok. dyplomatyczne i korespondencje, mandaty i uniwersały
- ks. 3 zawiera dok. wychodzące i przychodzące chronologicznie, podział na kan. większa i mniejszą- uzupełniają się
Księgi kanclerskie 1735-1794
- 117 ks. zachowanych
- tworzone od XVII w. jako części innych ks.
- „księgi spraw publicznych”
- wyłącznie czystopisy
- nadania i potwierdzenia lub regestry
- spr. wewnętrzne, korespondencja międzynarodowa
- brak wpisów prywatnych
Kancelaria miejska: Początki i rozwój kancelarii miejskich oraz ich produkcji aktowej wiąże się najściślej z ustrojem miasta i organizacją jego władz sądowych i administracyjnych. Kancelarie miejskie w Europie Zach. i środkowej rozwijały się po powstaniu samorządowych gmin miejskich.
Początki kancelarii miejskich to XII w. (kolonie) i XIII w.
Najstarsze kancelarie miast polskich: Wrocławia (1299), Krakowa (1257)
Kancelaria Miasta Krakowa:
Najstarsza ks. miejska:
Pierwsza Ks. formatu folio, spisana na pergaminie, obejmująca zapiski z lat 1300-1375: ponad 1700 zapisek dotyczących spraw niespornych, majątkowych, załatwionych przed sądem ławniczym.
kolejne księgi:
Głowna kancelaria miejska i jej produkcja ksiąg
X IV wiek: zachowało się 10 ksiąg
- dwie księgi ławnicze
- księga rady
- księga przyjęć do prawa miejskiego od roku 1392
- księga proskrypcji i spraw kryminalnych
- 4 księgi rachunków
- kopiarz przywilejów otrzymanych przez miasto wraz ze zbiorem wilkierzy i teksty przysiąg
- Na początku XVI wieku założono osobne księgi zawierające zapiski plenipotencji i rękojemstw.
- Pod koniec XVI w. sporne sprawy sądowe toczone przed forum rady zamknięto w osobnych Controversiae.
- Księgi tzw. Acta quartualiensium od roku 1568
- Księgi Promptuaria- podają krótkie streszczenia spraw w księgach radzieckich
- Protocolla schedularum- zawierają terminarze, czynności urzędu radzieckiego.
- Scabinalia- zawierające sprawy niesporne przed sądem ławniczym,
Kancelaria wójtowska i jej produkcja ksiąg
- księgi Advocatialia- zawierają one sprawy sporne toczone przed sądem ławniczym i wielkim burgrabskim oraz sądem samego wójta; księgi te stanowią ilościowo duży dział, najlepiej rozwinięty z końcem wieku XV i w wieku XVI.
- zachowały się także od końca wieku XVI -księgi protokołów, uzupełniały one poniekąd księgi główne, do których nie wszystkie zapiski wciągano,
- zapiski czynione przed urzędem (officium) wójtowskim,
sprawy w księgach notowano według układu rzeczowego, na pierwszym miejscu procesy przed sądem ławniczym
Kancelaria Lonerii:
zajmowała się finansami i sprawami majątkowymi miasta
- Najważniejsze z ksiąg Regestra perceptorum et distributorum zachowane od roku 1390, posiadaja dotkliwe luki w materiale z wieku XV, a częściowo z wieku XVI i przełomu XVII/ XVIII w.
- Do szeregu ksiąg rachunkowych w końca XVI i początku XVII wieku zachowały się bruliony.
- Poza tym kancelaria prowadziła także księgi specjalne, notując dochody z czynszów pobieranych z domów miejskich, kramów, placów i folwarków, pobory cła, opłaty za używanie wagi miejskiej, czopowe i różne opłaty od trunków
- Księgi podatkowe szosu i pogłównego oraz podatków nadzwyczajnych i kontrybucji wojennych.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Kancelaria Nowej Warszawy
W księgach Nowej Warszawy widoczne jest mieszanie języków (łacina, polski, gdzie nie gdzie niemiecki); Dokumenty w I poł. XV w. pieczętowane pieczęcią Starej W-wy; Księgi Nowej Warszawy były brudnopisem z poprawkami; Podział na księgi ławnicze i księgi radzieckie; Uboga produkcja dokumentowa- średnio 15 zapisek rocznie; rzadkie dokonywanie czynności prawnych pewnie z powodu małej ilości domów -130- oraz niewielkiej ilości mieszkańców – 1200- w dodatku w małym stopniu wykształconych.
Skutkiem tego były niskie dochody w kancelarii i brak możliwości rozwoju; Stad też zatrudniano nisko wykwalifikowanych pisarzy, najczęściej miejscowych (wikariusz, nauczyciel).
Dopiero od poł. XVI wieku większa dbałość o estetykę, formę i treść wpisów; Zwiększenie produkcji aktowej i pojawienie się pierwszych znanych z imienia i nazwiska pisarzy.
W Nowej W-wie brak podziału na pisarzy rady i ławy jak to było w kancelarii Starej W-wy.
Pisarze byli osobami świeckimi, imigrantami (Mazowsze, Wielkopolska), wywodzili się prawdopodobnie z drobnej szlachty. Część z nich była związana przedtem ze środowiskiem Starej Warszawy, co pomagało im w wykonywaniu poselstw, ochronie interesów i kontaktach ze starosta.
Prawdopodobnie pisarze ci byli wykształceni i bardzo dobrze obeznani z praktyką sądową lub kancelaryjną.
Typologia ksiąg miejskich: (Serie ksiąg)…
księgi ogólne
- sprawy administracyjne
- zobowiązania
- kontrakty wieczyste
- sprawy sporne
księgi rezygnacji
- transakcji wieczystych
- transakcji czasowych
- inskrypcji
księgi testamentów
księgi sądowe
- kontrowersji (sporów)
- proskrypcji (skazanych)
- spraw kryminalnych
- plenipotencji
- rękojemstw
- niestawiennictwa
księga przyjęć do prawa miejskiego
księgi rachunków miejskich
księgi laudów miejskich (uchwał)
protokoły obrad RM
protokoły zgromadzeń pospólstwa
księgi suplik miejskich ( prośby miast o przywileje)
księgi rewizji kamienic
księgi korespondencji miejskiej
kopierze
księgi burmistrzowskie
księgi brudnopisowi (-Kraków)
- terminalia
- farrago ( notatka uzupełniona wszystkimi formułami)
- suscepta ( krótka notatka o sprawie)
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Pisarz miejski i jego zastępca załatwiali sprawy zarówno rady, jak i ławy sądowej. W miarę rozrostu kancelarii i przybywania spraw pisarz pozostał na usługach rady, ława zaś posiadała osobnego pisarza.
Główna kancelaria miejska:
podlegała radzie
pisarz był powoływany na swój urząd przez radnych
kancelaria należała do najważniejszych urzędów miasta
obowiązkiem pisarza było protokołowanie obrad rady i wciąganie zapisek do ksiąg
pisarz był zobowiązany do strzeżenia tajemnicy ksiąg rady, również miał stać na straży prawa i na podstawie osobnych zleceń rady
pisarz był uprawniony do odmowy wpisania uchwały powziętej tylko przez mniejszość rady a sprzecznej z prawami królewskim i miejskimi
właściwie prowadzone księgi kontrolowała rada i wytykała zaniedbania
pisarze protokołowali zebranie sejmików- zebrań rady i pospólstwa
kancelaria prowadziła ks., sporządzała dok. i umacniała je pieczęciami
opieka nad przywilejami i ks.
Personel:
Pisarze kancelaryjni należeli do najważniejszych urzędników- posiadali tytuł NOBILIS. Musieli znać język: polski, niemiecki. Za dokonania niesłusznego zapisku groziło obcięcie ręki, a za fałszowanie ks. śmierć. Pisarz mógł startować do rady.
Początkowo kancelarię prowadził pisarz z zastępcą (podpisek) i kilkoma pomocnikami. Od 1541 r. w ks. miejskich występowali 2 pisarze: notariusz ( sekretarz- był przełożonym) i alter notarius civitatis (podpisek). Personel ten otrzymywał uposażenie, często również dodatki, w formie sukna, bab wielkanocnych, dodatkowych pieniędzy.
Na przełomie XVII i XVIII w. mastąpiła zmiana w organizacji kancelarii. Skład kancelarii tworzyli: pisarz, regent, kancelarzyści (3/2/1). Dostawali pensję właściwą- PREAMINUM/SALARIUM.
Polska kancelaria książęca w XI-XIII w.:
Kancelaria XII wieczna jest kancelarią na niskim stopniu rozwoju, kancelarią prymitywną, słabo zorganizowaną; przewaga zapisku nad dok.
Kancelaria książęca obejmuje lata od 1291 do 1370, czyli panowanie w Polsce Wacława Czeskiego, Władysława Łokietka, oraz Kazimierza Wielkiego.
Kancelaria Władysława Łokietka przypada na lata 1296-1333, rozróżnia się 3 okresy:
1296-1299- wpływy kancelarii Leszka Czarnego i Przemysła
1305-1320- „epoka formowania się Państwa Polskiego”
1320-1333- stabilizacja przemian rozpoczętych przez koronację w 1320 r.
Kanclerze Wł. Łokietka:
- Andrzej Zaręba- k. Poznański/Wielkopolski
- Pakosław- k. Wielkopolski
- Przecław- k. Kryjewski
- Jan- k. Łęczycki
- Jarosta- k. Krakowski
Najbardziej rozwinięta była kan. Wielkopolska, (dlatego też była tam siedziba Łokietka), prowadził ją Pakosław, potem został przeniesiony do kan. Krakowskiej.
W kan. Łokietka na stanowisku kanclerza obsadzono tylko przedstawicieli klasy feudalnej (jeden z najwybitniejszych kanclerzy kancelarii Krakowskiej Franciszek, był pochodzenia mieszczańskiego)
Kan. Łokietka nie posiadała zbyt dużego znaczenia politycznego, jej kanclerze byli często wybitnymi politykami, dostępowali często wyższych godności duchownych
Kancelaria Kazimierza Wielkiego:
Wielu kanclerzy Wł. Łokietka przeszło do służby kancelaryjnej Kazimierza Wielkiego np. k. Krakowski Zbigniew, k. Kujawski Jarosław. W kancelarii K. Wielkiego obok feudałów można było spotkać dość liczną grupę osób pochodzenia mieszczańskiego.
Kanclerze Kazimierza Wielkiego:
- Florian- k. Łęczycki
- Herman- k. Kujawski