Stosunkowo niedawno dwa terminy zrobiły karierę w humanistyce: gender i queer, które rozwinęły się w badania genderowe Gender Studies i badania queerowe Queer Studies. Rozbudziły one nową wrażliwość na inność: w przypadku gender: wrażliwość na różnice płciowe i ich funkcje w społeczeństwie i w kulturze, a w wypadku queer chodzi o kwestie związane z seksualnością.

Warto zauważyć, że za prekursorkę badań gen derowych uważa się Margaret Mead, która w opublikowanej w 1935 roku książce Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych analizowała problematykę zależności roli i statusu danej jednostki w społeczeństwie od jej płci. Nie używała słowa gender, ale zwróciła uwagę, że określanie różnic charakterologicznych właściwych danej płci ma charakter konstrukcji pojęciowych wytwarzanych przez społeczeństwo. Przypisywanie pewnych cech płci jest praktyką społeczną, która pociąga za sobą wyznaczanie ról w przestrzeni kulturowej.

Właściwym twórcą badań genederowych, jest amerykański psychoanalityk Robert J. Stoller, który w latach 60 zaprezentował koncepcję gender identity jako indywidualnej świadomości płciowej. Wywnioskował on również na podstawie swoich badań, że tożsamość psychoseksualna jest nabyta, a nie wrodzona.

Płeć społeczno - kulturowa – zbiór atrybutów, wzorów zachowań, wyobrażeń i oczekiwań społecznych, a także norm związanych z płcią biologiczną. Jest ona na ogół uznawana za coś skonstruowanego, lecz jednocześnie ściśle wyznacza funkcje pełnione przez daną jednostkę w społeczeństwie i kulturze, wpływa także na jej status i na przysługujące jej prawa.

W latach 70 80 spory, o relację między płcią biologiczną a kulturową. Wyodrębniły się 3 stanowiska:

- esencjalistyczne – płeć biologiczna niepodważalna, decydująca o różnicach między ludźmi, czynnik silnie determinujący tożsamość

- kompromis – płeć biologiczna pierwotna, ale płeć kulturowa pełni ważniejszą funkcję w konstruowaniu tożsamości

- konstrukcjonistyczne – jedynie gender, kształtujący się w toku społecznych interakcji, odgrywa konstytutywną rolę w tworzeniu tożsamości.

Bardzo ważna książka Judith Butler Gender Trouble 1990, zajmuje stanowisko konstruktywistyczne, płeć biologiczna fikcją wytwarzaną przez płeć kulturową. Nie ma żadnych biologicznych przyczyn dla tworzenia podstaw gender. Nawiązała do teorii aktów mowy Austina: do idei aktu per formatywnego i uznała, że przyporządkowanie do pewnej płci ma charakter językowego aktu. Gender przybiera ostatecznie formę performatywu. Płeć biologiczna jest per formatywnie wytwarzana przez dyskurs. Płeć kulturowa jest efektem językowego ustanowienia roli płciowej. Powstaje ona dzięki codziennym praktykom stylizowania ciała, które utrwalają się jako inskrypcje. Nasze ruchy, gesty, itd. sprawiają, że nasze ciała stają się coraz bardziej żeńskie lub męskie. Jest to wytwarzanie iluzji zgodności z osobowością narzuconą.

Henrietta L. Moore, Co się stało kobietom i mężczyznom? Płeć kulturowa i inne kryzysy w antropologii, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. M. Kempny, E. Nowicka

- w polskiej literaturze tłumaczenie z angielskiego: sex- płeć, gender-płeć kulturowa

- w latach 70. Przyjęto to rozróżnienie

- antropologia kulturowa dostarczyła dowodów na to, że płeć nie musi decydować o płci kulturowej

- początkowo zajmowano się antropologią kobiet koncentrowano się na dokumentowaniu ich pozycji w społeczeństwie

- l. 80. powstaje antropologia płci kulturowej (anthropology of gender) oraz studia nad stosunkami między płciami (gender relations) rozumiane jako strukturalna zasada organizująca relacje w ramach wszystkich ludzkich społeczności

- l.70 i 80. obiektem zainteresowań była płeć kulturowa, a sama płeć była na marginesie teorii

- w późnych latach 80. – powstała nawet teza, że płeć nie istnieje

- dwie badaczki: Sarah Yanagisako i Jane Collier stwierdziły, że badania opierają się na błędnym, wywodzącym się z zachodniego myślenia, założeniu, że gender jest kulturowym rozwinięciem pochodzącej z natury różnicy płci i biologicznej reprodukcji. Te różnice w prokreacji mężczyzn i kobiet niekoniecznie muszą leżeć u podstaw płci kulturowej

- opierając się na powyższych tezach Shelley Ervington zaproponowała 3 terminy: płeć (małą literą) jako ciała obdarzone płcią, Płeć (wielką) – kulturowa, szczególna konstrukcja ludzkich ciał, płeć kulturowa – to, co różne kultury robią z płcią

- Płeć (wielką) jest kulturowym konstruowaniem ciał obdarzonych płcią. Gender dotyczy podziału pracy ze względu na płeć

- to rozróżnienie może było w jakiś sposób przydatne, ale granice są trudne do ustalenia, bo gdzie leży granica między Płcią a płcią kulturową? Zaproponowano więc powrót do pierwszego rozróżnienia na płeć (małą) i płeć kulturową

- w l. 80/90. Przeważała w antropologii teoria praxis, praktyki; kładła ona nacisk, że kategorie płci kulturowej nie jest ustalona i jest konstruowana w praktyce. Płeć kulturowa jako coś, co się robi, a nie ma. Płeć przestała poprzedzać płeć kulturową, a to płeć kulturowa stała się dyskursywnym źródłem płci. Efektem tego przewrotu w myśleniu stała się książka Judith Butler Gender Trouble

- wg Butler płeć jest efektem istnienia zespołu regulacyjnych praktyk, które stara się ustanowić jednolitą tożsamość płciową poprzez narzucanie obowiązkowej heteroseksualności. Płeć kulturowa nie jest ustaloną relacją. Jest trzonem procesu stawania się, nabywania tożsamości, konstruowania podmiotowości jednostki. Stąd wzięła się teoria per formatywności płci kulturowej (de Beauvoir: kobietą się nie rodzi, tylko się nią staje)

- teoria performatywna płci kulturowej – istnieje wielość wykonywania płci kulturowej. Wg Butler zdyscyplinowana produkcja płci kulturowej powoduje fałszywą stabilizację płci, co wzmacnia konstrukcję heteroseksualną

- kategorie płci kulturowych, które znamy, są konstruktami idealnymi i nikt nigdy nie znajdzie bezpośredniego przełożenia między nim a swoim własnym doświadczeniem ciała

- teoria per formatywna płci kulturowej, ponieważ rozwinęła się poza antropologią, jest powiązana z koncepcją ciała widzianego w kontekście seksualności i praktyk seksualnych, które zwykle pojawiają się w ramach teorii queer

- w latach 90 podważano teorię płci kulturowej, teorie feministyczne i queer stwierdziły, że koncepcja płci kulturowej nie jest potrzebna. Tymczasem w antropologii zastanawiano się, jaka jest różnica między społeczną konstrukcją płci a społecznie konstruowaną płcią

- różne nurty tej debaty:

1. rekonceptualizacja płci kulturowej to proces, a nie kategoria. Wg queer płeć kulturowa to sposób na seksualności, ustalona i odgrywana tożsamość płciowa; rozumienie różnicy płciowej jako płciowej różnorodności. Wszelkie konwencje powinny zostać obalone. Płeć graniczy tu z seksualnością… albo płeć to od razu płeć kulturowa

2. antropologia: przeciwko mieszaniu pojęć płci, seksualności i płci kulturowej. Przywiązanie do empiryzmu. Sceptycyzm wobec zachodniego myślenia. Dokumentacja spostrzeżeń i praktyk jednostkowych. Kontekstualizacja! warto zwrócić uwagę, że antropologia od dawna dostarcza przykładów pewnych praktyk, co nie musiało być zamierzone.

- musimy być świadomi, że współczesne pisarstwo etnograficzne dotyczące płci, gender i seksualności, w tym samym stopniu kształtuje płeć kulturową, co praktyki i opinie, które stara się opisać

- związek dyskursu seksualności z produkowaniem tożsamości: paradoks wieloznaczność i płynność seksualności oraz płci kulturowej są wykorzystywane, aby formować podstawy polityk tożsamościowych – to, co zmienne, stanowi grunt dla tego, co stałe. Używanie ciała jako mechanizmu konstruującego i zarządzającego tożsamością w efekcie: uprzywilejowanie ciała. Ale ciało i nie będzie całkowicie stabilnym punktem wyjścia dla tożsamości. Przykłady: Stelarc – ciało ma umożliwić przetrwanie tożsamości, umocnienie jej.

- per formatywność płci kulturowej dotyczy aktów działania, które nie musi być związane z mową. Nie można jednak zapomnieć, że relacje jednostki z płcią kulturową, seksualnością, płcią i ciałem dokonują się za pośrednictwem symboli. Nie zawsze wszystko jest świadome. Nie możemy kontrolować naszej relacji z symbolicznym, z językiem.

- z psychoanalizy Lacana: różnica płci tworzona jest poprzez język, w tym, co symboliczne krytykowane przez feminizm: wg nich takie podejście odsuwa problem od relacji społecznych i traktuje różnicę płci jako coś pierwotnego, poza historią.

- nie możemy też zapomnieć, że każda relacja podmiotu z własnym ciałem jest zarówno materialna, jak i wyobrażona.

- płeć, płeć kulturowa, seksualność są produktami zespołu ich wzajemnych oddziaływań z materialnymi i symbolicznymi warunkami poprzez język i reprezentację.