Centralizacja i decentralizacja administracji.

Pojęcie centralizacji oraz będące jego przeciwieństwem decentralizacji omawiają strukturę aparatu państwowego, a dokładniej relacji między organami wyższego i niższego rzędu.

Odnoszą się one do wieloszczeblowej struktury aparatu administracyjnego. Technika centralizacji jak i decentralizacji może mieć szersze lub węższe zastosowanie, zależy to od rodzaju spraw załatwianych przez administrację.

Centralizacja – jest to sposób zorganizowania aparatu administracyjnego państwa, w którym organ niższego rzędu jest hierarchicznie podporządkowany organowi wyższego rzędu. Tak, więc hierarchiczne podporządkowanie oznacza brak samodzielności organów niższego stopnia i wykazuje cechy centralistycznego systemu organizacji administracyjnej.

Zalety administracji:

1. Często nie jest ani opłacalna ani możliwe utrzymanie w wielu miejscach ludzi o szczególnie wysokich kwalifikacjach oraz wyposażenia ich w specjalistyczną technikę, a rozwój i najnowsze osiągnięcia techniki telekomunikacyjnej ułatwiają przesyłanie danych w centrali;

2. Sprzyja ona jednolitości działania;

3. Pozwala na przerzucenie poszczególnych środków w skali całego kraju;

4. Zapewnia, przez ścisłe podporządkowanie aparatu terenowego wyższym ośrodkom decyzji, większą dyscypliną.

Z tych przyczyń technika centralizacji nadaje się idealnie do zastosowania w aparacie administracji wojskowej lub do niej zbliżonej.

Organy wyższego stopnia wpływają na organy niższego stopnia przy pomocy poleceń, wytycznych, instrukcji itp.

W centralizacji występują takie zjawiska jak:

• Skupienia Kompetencji;

• Rozproszenia Kompetencji.

Przy zjawisku skupienia kompetencji w rękach nielicznej grupy organów, mówi się wówczas o koncentracji.

Natomiast przenoszenie kompetencji na większa liczbę organów oznacza dekoncentrację.

Pojęcie centralizacja nie musi oznaczać skupienia kompetencji na organach centralnych większość kompetencji może spoczywać na organach terenowych. Jednakże, jeśli organy te są ściśle podporządkowane organom centralnym wtedy mamy do czynienia z centralizacją.

Brak samodzielności wśród organów niższego szczebla wyraża się:

a) z jednej strony w uprawnieniach organów nadrzędnych do decydowania o sytuacji prawnej pracowników organów szczebla w zakresie stosunku pracy;

b) praktycznie wyraża się to w prawie powołana i odwoływania kierownika organu przez organ wyższego stopnia.

Centralizacja ma również wady:

1. Nie może być stosowana w całej działalności państwa i jego aparatu administracyjnego;

2. W technice tej zanika gospodarność w ośrodkach lokalnych;

3. Zanika samodzielność poczynań i zwraca się do wyższych ośrodków o dyspozycje w sprawach małej wagi, które organ niższy mógłby sam załatwiać;

4. Wyższe ogniwa nie znają dokładnie potrzeb i warunków lokalnych.

Decentralizacja oznacza:

1. Przez decentralizację rozumie się sposób organizacji aparatu administracyjnego, w którym organy niższego stopnia nie są hierarchicznie podporządkowane organom wyższego stopnia, czyli decentralizacja zakłada samodzielność organów niższego stopnia;

2. Organ wyższego stopnia nie decyduje o obsadzie personalnej organu niższego, a więc jednostka niższego stopnia jest obsadzana w drodze wyborów lub przez inny zdecentralizowany organ państwowy na szczeblu lokalnym;

3. Organ wyższego stopnia nie może wydawać poleceń organowi niższego stopnia dotyczących załatwiania spraw przez organ niższy. Może wkraczać tylko w przypadkach określonymi przepisami prawa;

4. Nadzoruje on działalność organu niższego, lecz nie kieruje nim.

Przykładowo: może uchylić decyzje organu niższego rzędu w przypadku, jeśli jest ono niezgodne z prawem.

Aby można było mówić o decentralizacji konieczne jest spełnienie kilku warunków:

1. Posiadanie przez organ niższego stopnia własnych kompetencji;

2. Brak hierarchicznego podporządkowania;

3. Faktyczna samodzielność organów niższego stopnia;

Musi to być przede wszystkim samodzielność finansowa.

4. Musi posiadać własne źródła dochodu oraz samodzielnie decydować o sposobie wydawania posiadanych środków finansowych.

Organ uzależniony jest od dotacji organu wyższego popada w zależności, co przekreśla sens decentralizacji. Dotyczy to również innych elementów niezbędnych do samodzielnego funkcjonowania organu zdecentralizowanego.

Wyróżnia się dwa rodzaje decentralizacji:

• Terytorialną;

• Rzeczową.

Decentralizacja terytorialna - polega na wyposażeniu organów administracji zarządzających poszczególnymi jednostkami podziału administracyjnego w taki stopniu samodzielności wobec organów wyższych, który uzasadnia uznanie ich za organy zdecentralizowane np.: samorząd terytorialny.

Decentralizacja rzeczowa- polega na powierzeniu samodzielnym organom lub organizacjom zarządzania określonymi rodzajami spraw formy: samorząd zawodowy, wyznaniowy, gospodarczy, organy społeczne, przedsiębiorstwa.

Zaletą administracji zdecentralizowanej jest wpływ społeczeństwa na dotyczące jej decyzje organów państwa, co daje w efekcie podejmowanie optymalnych decyzji przez niewielki aparat administracyjny gdyż nie ma potrzeby szerokiego przekazywania informacji z dołu do góry i z powrotem. Decyzje są często trafniejsze, ponieważ podejmuje się je bliżej miejsca „akcji” dodatkowo, odciąża urzędników niższego szczebla. Ludzie na niższych szczeblach są zazwyczaj lepiej wyszkoleni a podejmowane decyzje są bardziej elastyczne.

Decentralizacja ma również wady: trudność utrzymania jednolitej polityki administracyjnej w skali całego kraju. Decentralizacja terytorialna zazwyczaj oznacza wyższe koszty ogólne i większą liczbę zatrudnionych.

Warto jest podkreślić znaczne posiadanie osobowości prawnej przez organy zdecentralizowane. Obecnie kwestia posiadania osobowości prawnej ma znaczenie tylko w sferze prawa cywilnego a w prawie administracji jego znaczenie jest, co najwyżej drugorzędne, jednak ma znaczenie dla samodzielności organów administracji, ponieważ osobowość prawna pozwala na zaciągnięcie zobowiązań we własnym imieniu a nie w imieniu Skarbu Państwa.

Ułatwia to działanie w sferze stosunków cywilno – prawnych, a co za tym idzie zwiększa w ten sposób w pewnym stopniu swoją samodzielność. Nie bez znaczenia jest to możliwość regulowania swoich stosunków majątkowych z innymi podmiotami państwowymi w drodze umów.

W układzie zdecentralizowanym następuje zanik hierarchicznego podporządkowania. Przy decentralizacji nie chodzi tyko o rozmieszczenie kompetencji, ale też o stosunki miedzy organami wyższego – niższego stopnia. Decentralizacja w systemie administracji publicznej może mieć charakter pełno wymiarowy ( obejmować wszystkie zadania) i służące ich wykonaniu kompetencje lub odcinkowy (sektorowy, odnoszący się tylko do niektórych zadań kompetencji).

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej formułuje w art. 15 ust. 1 zasadę decentralizacji władzy publicznej. Zgodnie z tą zasadą ustrój terytorialny Rzeczpospolitej Polskiej zapewnia mu trwałe, konstytucyjne ustawowo zagwarantowane przekazanie organom funkcjonującym na różnych szczeblach podziału terytorialnego zadań kompetencji i środków organów działających na szczeblach ogólnokrajowych. Konstytucja RP wyodrębnia również podstawową strukturę zdecentralizowaną – dotyczące samorządu terytorialnego reguluje w osobnym rozdziale siódmym. Konstytucja zapewnia samorządowi terytorialnemu ochronę sądową ( głównie ochrony samodzielności przed ingerencjami administracji sądowej).

Wybór między modelami centralizacji a decentralizacji nie jest rzeczą łatwą i zależy do wielu czynników. Poza tym w jednym państwie dla poszczególnych pionów administracji wybiera się różne założenia. Kierownictwo siłami zbrojnymi w każdym kraju ukształtowane jest według modelu scentralizowanego. Natomiast w sprawach zarządu terenowego na świecie dominuje model administracji zdecentralizowanej opierającej się na idei samorządu terytorialnego.