Pojęcie kultury języka
Wyrażenie „kultura języka” ma wiele znaczeń. Gdy mamy na myśli osobę, która zna dobrze język i potrafi się nim sprawnie posługiwać, wypowiadać się w sposób zrozumiały to mówimy wtedy o takim podmiocie, że cechuje go kultura języka. W tym wypadku kultura języka oznacza wysoki stopień umiejętności językowych.
Innym znaczeniem kultury języka jest świadoma praca nad doskonaleniem, uprawą języka, która opiera się na jego umiłowaniu. Tłumaczy się to pochodzeniem wyrazu kultura od łac. cultura, który oznacza uprawę. Taką pracą zajmują się ludzie zrzeszeni w Towarzystwie Miłośników Języka Polskiego oraz w Towarzystwie Kultury Języka. W Polsce towarzystwa takie działają od wielu lat, a ich celem jest szczerzenie znajomości języka polskiego i rozwijanie umiejętności sprawnego posługiwania się nim.
Praca nad kulturą języka nie jest łatwa i nie zawsze daje zgodne z zamierzeniami rezultaty. Słuchając wypowiedzi ludzi z różnych środowisk i zawodów, czytając gazety, często słusznie zwracamy na błędy językowe i stylistyczne. Czujemy niesmak gdy napotykamy na błędy w budowie zdania, na nieudolne połączenia wyrazów itp. Takie oczywiste wykroczenia przeciwko kulturze języka są niestety zjawiskiem dość powszechnym. Warto się zastanowić dlaczego tak się dzieje, dlaczego wielu ludzi mówi po polsku źle i niedbale, skoro nasz język osiągnął wysoki poziom rozwoju. Mianowicie należy uświadomić sobie przede wszystkim, że między zasobem środków, jakie posiada język, a umiejętnością posługiwania się nimi przez poszczególne osoby zachodzą istotne różnice ilościowe i jakościowe. Aby zniwelować w pewnym stopniu te różnice, trzeba się przede wszystkim starać dobrze poznać język ojczysty, jego słownictwo i gramatykę. Trzeba także przestrzegać podstawowych warunków kultury języka, mianowicie komunikatywności, czyli zrozumiałości, jej poprawności i estetyki.
Podnoszenie własnych umiejętności językowych wymaga świadomej, systematycznej pracy, która daje wiele korzyści i satysfakcji. Kultura wypowiedzi umożliwia sprawne i skuteczne porozumienie się ludzi, a w rezultacie ułatwia ich zgodne współżycie i racjonalną współpracę. Ten kto nie potrafi wysłowić się w sposób niepoprawny i niedbały nie jest w stanie nawiązać pożądanego kontaktu ze swoimi rozmówcami, nie jest traktowany jak równy.
Na czym polega poprawność wypowiedzi?
Najprościej można powiedzieć: poprawność wypowiedzi polega na tym, aby nie popełniać błędów. Jednak od razu nasuwa się kolejne pytanie co i dlaczego nazywamy błędem językowym. Otóż błąd językowy oznacza odstępstwo od skodyfikowanej normy językowej. Kodyfikacja normy obejmuje ortografię ( zasady pisowni ) oraz ortofonię ( zasady wymowy starannej ). O błędności czy poprawności możemy tylko mówić z punktu widzenia jakieś normy.
W naszym języku możemy błędy sklasyfikować w następujący sposób:
Błędy gramatyczne
Błędy fleksyjne:
wybór niewłaściwej postaci wyrazu,
wybór niewłaściwego wzorca odmiany,
wybór niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego,
wybór niewłaściwej końcówki fleksyjnej,
nieodmienienie wyrazu, posiadającego swój wzorzec deklinacyjny,
odmienienie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany.
Błędy składniowe:
w zakresie związku zgody,
w zakresie związku rządu,
w używaniu przyimków,
w zakresie używania wyrażeń przyimkowych,
niepoprawne skróty składniowe,
niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania,
konstrukcje niepoprawne pod względem szyku,
zbędne zapożyczenia składniowe.
Błędy leksykalne
Błędy słownikowe (wyrazowe):
neosemantyzacja; używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu,
mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne wymienne stosowanie,
posługiwanie się pleonazmami,
nadużywanie wyrazów modnych.
Błędy frazeologiczne:
zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku,
zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników,
zmiana znaczenia frazeologizmu,
użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego.
Błędy słowotwórcze:
używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi,
zastosowanie niewłaściwego formantu,
wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej.
Błędy fonetyczne
Niepoprawna wymowa:
pojedynczych głosek,
grup głoskowych.
Literowe odczytywanie wyrazów:
Redukcja głosek i grup głoskowych,
Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych.
Stylistyczne (użycia)
Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowanie ich do jej funkcji:
używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych,
używanie elementów potocznych o charakterze publicznym,
stylizacja językowa nie mająca uzasadnienia w treści i charakterze stylowym wypowiedzi.
naruszenie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu:
Błędy zewnętrznojęzykowe (zapisu)
Błędy ortograficzne:
używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie,
niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna; także niewłaściwe użycie dywizu,
niewłaściwe używanie wielkich i małych liter na początku wyrazów.
Błędy interpunkcyjne:
brak właściwego znaku interpunkcyjnego (zwłaszcza przecinka),
zbędne użycie znaku interpunkcyjnego,
użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego.
Kryteria poprawności językowej
Kryterium zwyczaju społecznego
Kryterium zwyczaju społecznego ma bardzo szeroki zakres zastosowania, dotyczy zarówno mowy jak też jej doboru, budowy i odmiany wyrazów a także składni. Na podstawie powszechnego zwyczaju społecznego zyskują aprobatę nawet takie formy gramatyczne i wyrazy, które nie są zgodne z naszym systemem językowym. Przykład: miejsca siedzące, miejsca stojące (w tramwaju, autobusie), choć nie miejsca, a ludzie siedzą lub stoją. Powszechny zwyczaj społeczny jest zatem czynnikiem decydującym o poprawności językowej. W praktyce jednak przestrzeganie normy językowej, która oparta jest na zwyczaju społecznym, sprawia wielu ludziom trudności. Stopień rozpowszechniania wiedzy o składnikach językowych (fonetycznych, słownikowych, gramatycznych) nie jest jednakowa we wszystkich środowiskach oraz regionach kraju.
Dobrym źródłem poznania poprawnego języka są dzieła wybitnych pisarzy polskich, takich jak Sienkiewicz, Prus, Żeromski i Dąbrowska. Jednak nie wszystkie wzory słownictwa czy form gramatycznych są prawidłowe ponieważ zwyczaj językowy jest historycznie zmienny.
Kryterium zwyczaju społecznego jest zawodne w wypadku oceny nowo powstałych wyrazów lub związków wyrazowych, które jeszcze się nie upowszechniły. W takich wypadkach należy kierować się innymi miernikami poprawności językowej, np. zgodności z systemem, funkcjonalnym lub narodowym.
Kryterium zgodności z systemem języka
System to uporządkowany układ elementów pewnej całości, a także zbiór elementów, które tworzą całość, której charakterystyczną cechą jest wzajemne powiązanie i logiczne uporządkowanie jej części składowych. Podstawowe elementy języka to jego słownictwo i gramatyka, czyli zasady tworzenia wyrazów i ich łączenia w zdania. Uporządkowany zbiór tych elementów nazywamy systemem języka.
Kryterium systemowe jest szczególnie przydatne w ocenie poprawności neologizmów, tj. nowo powstałych wyrazów i związków wyrazowych, które jeszcze nie upowszechniły. Jest natomiast zawodne, jeśli chodzi o utrwalone w języku formy tradycyjne, które są nieregularne i dzisiejszego punktu widzenia.
Kryterium narodowe
Kryterium narodowe ma długą tradycję w ocenianiu poprawności języka polskiego. Stosowano je zwłaszcza w tych okresach, kiedy język polski ulegał zepsuciu wskutek nadmiernych wpływów obcych i kiedy ludzie światli, zdając sobie z tego sprawę, walczyli o czystość polszczyzny. Działo się tak np. w XVI w., kiedy to język polski dzięki twórczości zasłużonych pisarzy stopniowo wypierał łacinę z literatury, i w wieku oświecenia, kiedy skutecznie walczono z wpływami francuszczyzny.
Szczególnego znaczenia nabrała walka o czystość języka polskiego w okresie zaborów, ponieważ nasz język był zagrożony przez wpływy niemieckie i rosyjskie, zwłaszcza że język zaborców był przez długi czas językiem wykładowym w szkołach.
A co zatem z zapożyczeniami z języków obcych? W języku polskim istnieje wiele wyrazów obcego pochodzenia, z których obcości przeważnie nie zdajemy sobie sprawy. Należą do nich, jeśli chodzi o dawne zapożyczenia, m. in. liczne nazwy z dziedziny techniki, budownictwa, ogrodnictwa, ubiorów, nauki i sztuki, a także nazwy zawodów i stanowisk oraz nazwy pojęć abstrakcyjnych. Jest rzeczą oczywistą, że zwalczanie wyrazów obcego pochodzenia, które się już utrwaliły w naszym języku i są powszechnie używane, przynajmniej w pewnych kręgach zawodowych, nie ma większego sensu, byłoby zresztą nieskuteczne. Dziedziną, w której występuje szczególnie dużo wyrazów obcego pochodzenia, jest nauka. Nie jest to zjawisko negatywne, gdyż rozpowszechniona w wielu krajach względnie jednolita terminologia naukowa, opierająca się w znacznej mierze na słownictwie łacińskim i greckim, ułatwia kontakty międzynarodowe uczonych różnej narodowości.
W wielu jednak wypadkach używanie wyrazów obcych jest zdecydowanie niewskazane, mianowicie:
Nie należy używać wyrazów obcych, jeśli istnieją ogólnie znane ich polskie odpowiedniki, np. partycypować — uczestniczyć, internacjonalny — międzynarodowy, kurort — uzdrowisko.
Nie powinno się używać wyrazów obcych, jeśli nie rozumie się dobrze ich znaczenia.
Nie należy używać mało rozpowszechnionych wyrazów obcych w rozmowie z ludźmi, którzy — jak przypuszczamy — nie znają ich. Utrudnia to bowiem, a niekiedy uniemożliwia porozumienie się.
Kryterium przydatności funkcjonalnej
Dużą rolę w ocenie poprawności środków językowych, używanych w wypowiedziach, odgrywa kryterium ich funkcjonalnej przydatności.
Dotyczy ono zarówno posługiwania się środkami już utrwalonymi w języku, jak zwłaszcza wszelkiego typu neologizmami. Jak wiadomo, podstawową funkcją języka jest funkcja, polegająca na nawiązywaniu kontaktu słownego między ludźmi, na wzajemnym przekazywaniu sobie informacji. Pożądany kontakt nawiążemy wtedy, kiedy nasze wypowiedzi będą nie tylko poprawne pod względem gramatycznym, ale także sensowne i precyzyjne. Zależy to od odpowiedniego doboru wyrazów i związków wyrazowych. Często się jednak zdarza, że ludzie bądź to wskutek niedostatecznej znajomości języka, bądź też wskutek niedbalstwa nie zastanawiają się nad tym, jak mówią lub piszą i wypowiadają się w sposób niejasny dla odbiorcy lub wręcz niedorzeczny.
Niepoprawność wypowiedzi polega często na braku harmonii między jej treścią a formą, czego przyczyną bywa m. in. nieudolne, pretensjonalne stosowanie porównań i przenośni. Wypowiedzi takie są mało komunikatywne i wywołują niepożądaną z punktu widzenia nadawcy reakcję odbiorców. Są więc sprzeczne z zasadą przydatności funkcjonalnej.
Niezgodne z kryterium przydatności funkcjonalnej są także wypowiedzi w zasadzie poprawne, jeśli chodzi o dobór wyrazów, ale mające zbyt zawiłą strukturę składniową i wskutek tego trudne do zrozumienia. Jednym z warunków funkcjonalnej przydatności wypowiedzi jest jej zwięzłość, polegająca na stosowaniu sformułowań możliwie krótkich, ekonomicznych, a na unikaniu zbędnych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej wyrazów i związków wyrazowych.
Tendencje rozwojowe języka polskiego a kultura języka
Śledząc dzieje języka polskiego, przekonujemy się, że jego charakterystyczną cechą jest stały rozwój, w znacznej mierze zmiany dokonują się w języku, zwłaszcza w zakresie słownictwa a poza tym w zakresie wymiany, form wyrazów i składni. Przyczyny tych zmian są zarówno natury subiektywnej, co zależy od ludzi posługujących się językiem, jak i obiektywnej, uwarunkowanej czynnikami zewnętrznymi Widoczne zmiany w języku obserwujemy w dobie nam współczesnej Wiąże się to przede wszystkim z postępem cywilizacyjnym, który wymaga dostosowania języka do nowych potrzeb komunikacyjnych.
Na rozwój języka wpływały i wpływają obecnie cztery podstawowe tendencje, mianowicie tendencja do uzupełniania zasobu językowego do ujednolicania języka, do oszczędzania wysiłku oraz do wyrazistości i precyzji.
Tendencja do uzupełniania zasobu słownikowego języka. Wiąże się z rozwojem nauki i techniki, ze zmianami w przemyśle i organizacji życia, z powstawaniem nowych dziedzin działalności ludzi. Nowe bowiem przedmioty zjawiska i pojęcia wymagają nowych wyrazów i związków wyrazowych które służą do ich oznaczania. Nazwy te są albo polskimi neologizmami słowotwórczymi lub frazeologicznymi, albo neosemantyzmami (wykorzystanie istniejących już w innym znaczeniu), albo też zapożyczeniami z języków obcych.
Tendencja do ujednolicenia języka. Ujednolicanie języka polskiego i upowszechnianie się jednolitego języka literackiego należy uznać za zjawiska pozytywne, ułatwiają one bowiem kontakty ludzi z różnych regionów kraju i z różnych środowisk, a zarazem świadczą o awansie kulturalnym szerokich rzesz Polaków.
Tendencja do oszczędzania wysiłku. Często posługujemy się skrótowcami, mówimy więc potocznie, że jedziemy pekaesem, a nie autobusem Państwowej Komunikacji Samochodowej, że kupujemy towary w cepelii, a nie w sklepie Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Taki sposób wyrażania się jest bardziej ekonomiczny, a przy tym zrozumiały, toteż zyskał powszechną aprobatę.
Tendencja do wyrazistości i precyzji. Oprócz przejawów tej tendencji, zasługujących na aprobatę, występują także przejawy budzące sprzeciw językoznawców, zajmujących się problemami kultury języka. Należy do nich szerzenie się niektórych konstrukcji analitycznych, zastępowanie tradycyjnych form prostych stopniowania przymiotników i przysłówków formami analitycznymi (opisowymi)
Podsumowując kultura języka jest bardzo ważnym elementem naszego porozumiewania się ze światem i innymi ludźmi. Musimy wspólnie dbać o kulturę i piękno naszego języka ojczystego.