Źródła prawa

Monarchia patrymonialna

Okres monarchii wczesnofeudalnej (połowa X w – 1138)

Źródła historiograficzne

• Dominuje przede wszystkim prawo zwyczajowe.

  • roczniki kapitulne – kalendarze prowadzone przez duchownych. powstały z tablic paschalnych, określały datę wielkanocy i kalendarz liturgiczny, występowały w kościołach większych, mnisi dokonywali na nich zapisków marginalnych i interlinearnych, z których powstały roczniki: świętokrzyski z 1122 r., poznański, kamieniecki

  • Żywoty świętych - pocz. XI w. Dwa żywoty św. Wojciecha

  • Kroniki – bezpośredni przekaz wydarzeń: Vidukinda – informacje o Mieszku I, Kietmara – informacje o Bolesławie Chrobrym, Kroniki Krzyżackie, Kronika Kosmasa, Pulavy, KRONIKI POLSKIE: Galla Anonima (koniec XI w.), Kadłubka, Mierzwy, Śląskie, Janka z Czarnkowa, Historia Polska Jana Długosza.

  • Opisy podróży – np. Ibrahima ibn Jakuba.

• istnieje np. obowiązek stróży – jest to niewątpliwie prawo stanowione przez księcia lub króla.

Okres rozbicia dzielnicowego 1138 do 1320 (koronacja Łokietka).

Księgi uposażeń:

• Księga Henrykowska (klasztoru cystersów w Henrykowie na Śląsku)

• Dwie części (1270 – opat Piotr – opis założenie i dzieje klasztoru; 1310 – uzupełnienie)

• wykaz posiadanych nieruchomości + dokumenty poświadczające dokonanie czynności prawnych =>akty prawne świadczące o dokonanych transakcjach

• cel – ochrona praw do posiadanych dóbr

• przedstawia stan prawny nieruchomości przed wejściem klasztoru w ich posiadanie

• księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego

• spis 5. regestrów

• 1302-1319 z inicjatywy biskupa Henryka

• wykaz posiadłości biskupich, dane o obowiązkach i świadczeniach ludności osiadłej na gruntach kościelnych, dochody z monopoli gospodarczych, wpływy z dziesięcin itd.

Dokumenty:

• dokumenty książęce

• Pełna moc dowodowa

• Zaopatrzone w podpisy króla, kanclerza, pieczęć państwową (najważniejsze)

  1. akty prawne dotyczące zarządu państwem (przywileje, statuty, nakazy królewskie, zarządzenia dla urzędników itd.)

  2. akty sądowe (akty potwierdzające czynności prawne, wyroki pozwy przed sąd królewski itd.)

• dokumenty prywatne

• zaczepianle

• cartae – oświadczenie woli lub powstanie między stronami stosunku prawnego

• notitia – potwierdzenie dokonanej czynności prawnej

• formularze – zbiory formuł dokumentów

PRAWO ZIEMSKIE

Spisy prawa zwyczajowego

• Księga elbląska – lub: "Najstarszy Zwód (Spis) Prawa Polskiego".

  • Podstawowe źródło poznania prawa polskiego okresu rozbicia dzielnicowego.

• Spisany w języku niemieckim, w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku, zbiór przepisów polskiego prawa zwyczajowego stosowanego w północnych dzielnicach kraju.

• Zgodnie z dominującą w średniowieczu zasadą osobowości prawa, Polacy zamieszkujący państwo krzyżackie, głównie ziemię chełmińską, byli sądzeni według prawa polskiego.

• Autorem zwodu, mającego służyć krzyżackim sędziom, jest prawdopodobnie urzędnik krzyżacki, według niektórych badaczy będący mnichem cysterskim.

• Zachował się tylko częściowy, urywający się w połowie zdania, tekst zbioru.

• Wierszowany wstęp głosi: Jego mędrcy z dawna obmyślali dla niego prawo, którym też się rządził. Naród ten zwie się Polakami a prawo jego tu wam ogłaszam.

• Zachowane przepisy dotyczą prawa karnego, organizacji sądów i postępowania przed sądami.

• Oprócz poznania prawa, pomocne są również do badań nad ówczesną strukturą społeczną.

• Przepisy rozróżniają rycerzy, ziemian, duchownych, kupców, chłopów zależnych i ludność niewolną.

• Nazwa pochodzi od miejsca odkrycia w XIX wieku jedynego znanego rękopisu zwodu, którym była biblioteka miejska w Elblągu. Dokument odnalazł F. Neumann.

• Przykłady regulacji: Zawiera informację, że w skład szczebrzuchu (wyprawy) córki rycerza wchodziły niewolne dziewki i służebne, bydło, odzież i pokrowce, zaś wyprawę córki chłopa stanowiły pościel i szaty.

Prawo stanowione

• przywileje jednostkowe – wydawane na rzecz osób fizycznych, możnowładców, rycerzy czy osób prawnych

  • przywileje immunitetowe – największa grupa przywilejów jednostkowych, ograniczały prawo książęce na rzecz ich odbiorców (panowie duchowni i świeccy), regulowały życie ludzi zamieszkałych w ich dobrach

• przywileje ziemskie – obejmowały wszystkich członków jednego lub więcej stanów i rozciągające się na terytorium całej ziemi

  • 1228 – w Cieni Wł. Lasonogi – zobowiązywał się przestrzegać immunitetów, nie nakładać niesłusznych podatków, rządzić za radą biskupów i możnych

  • 1291 – w Lutomyśle Wacław II gwarantował urzędy w Polsce dla Polaków

  • dot. rycerstwa-szlachty małopolskiej

• statuty – ustanawiane przez panującego normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego,

  • statut Łęczycki z 1180 r. wydany przez K.Sprawiedliwego

  • statuty B.Krzywoustego dotyczące np. obowiązki wojskowe ludności, zasady dziedziczenia tronu pryncypackiego

• edykty – wydawane przez władcę, dotyczyły np. prawa sądowego

Zrąb prawa stanowionego: statuty dot. prawa sądowego + edykty wydawane przez władcę w sprawach zarządu państwowego + przywileje

PRAWO MIEJSKIE

1/ prawo magdeburskie (XIII w. – proces jego kodyfikacji)

• Zwierciadło saskie (1215 – 1235) – spis prawa zwyczajowego

• Weichbild magdeburski (XIII/XIV w.) – ustrój sądów i miejskie prawo sądowe

• prawo chełmińskie

• lokalna odmiana prawa magdeburskiego

• na ziemiach zakonu krzyżackiego i na Mazowszu

• 225 miast

• przywilej chełmiński z 1233 i magdebursko-wrocławskie prawo ławnicze

• uzupełniane ortylami magdeburskimi dla Chełmna i przepisami Zwierciadła szwabskiego Prawo starochełmińkie 1394

• na tej podstawie XV w. – Obiegowe prawo chełmińskie

• prawo średzkie

• Śląsk, Wielkopolska, ziemia sieradzko-łęczycka

• podstawą było pouczenia prawne dla Środy Śląskiej z Halle + księga prawa średzkiego (przeróbka Zwierciadła saskiego)

2/ prawo lubeckie

• gł. obszar Pomorze Zachodniego

• na Pomorzu Gdańskim – tylko 7 miast, zostały przy nim tylko 3 (Elbląg, Braniewo, Frombork)

• 1227 – kodeks „fragment lubecki”

• 1294 – nowa kodyfikacja Baderwick’a

• Wilkierze

• statuty, ustawy miejskie

• wydawał je monarcha lub właściciel miasta, potem władze miejskie

• od XV w – zbiory wilkierzy w postaci odrębnych ustaw

• obejmowały przepisy dot.: handlu, rzemiosła, spraw finansowych, PK, itd.

• statuty cechowe – odrębna grupa wilkierzy – regulowały organizację rzemiosła i jego wykonanie

• Pouczenia prawne

• odpowiedzi udzielane miastom filialnym przez władze miast macierzystych na zapytania przesyłane do nich w razie braku wiedzy w przedmiocie rozpoznawania ważnych praw sądowych

• wyłącznie dla prawa miejskiego

• Ortyle

• wyłącznie dla prawa miejskiego

• rozstrzygnięcia konkretnych spraw, wydane przez sądy miast macierzystych

• dwie części – pytania i rozstrzygnięcia; miały charakter precedensów

• zbiory ortyli – same odpowiedzi

  • krakowsko-wrocławski

  • berliński

  • poznański

• K.Wielki wydał zakaz zwracania się po ortyle do Magdeburga

• Przywileje miejskie

• dla większych miast

• najczęściej handlowe:

  • zwolnienie z opłat celnych

  • nadanie prawa składu

  • prawo organizowania targów i jarmarków

• Księgi miejskie

• księgi ławnicze – wpisy dotyczące spraw spornych i niespornych rozpoznawalnych przez ławę

• księgi radzieckie – wpisy aktów normatywnych, administracyjnych i sądowych

PRAWO WIEJSKIE

• Przywileje lokacyjne – zezwalały rycerstwu – szlachcie na zakładanie wsi i były zwykle związane z nadaniem immunitetu

• Dokument lokacyjny – wystawiała pan miasta w momencie założenia;

  • Treść:

• wyjęcie chłopów spod prawa polskiego i nadanie im niemieckiego

• uwolnienie wsi od sądownictwa i ciężarów prawa książęcego

• określenie praw i obowiązków mieszkańców

• Księgi sądowe wiejskie – rezultat działalności sądów wielskich; prowadzili je sołtysi z ławnikami lub panowie sądzący jako sędziowie dominalni

• Ordynacje – określenie życia wewnętrznego wsi, powinności chłopów, organizację wsi; wydawali władcy i panowie.

PRAWO KANONICZNE

prawo kanoniczne – zespół norm prawnych wytworzyonych przez kościół a regulujących stosunki kościoła wewnątrz i zew.

prawo kościelne – zespół norm regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zew. bez względu na to, przez kogo są stworzone

1/ powszechne prawo kanoniczne

• Zbiór troisty Collectio Tripartita

• Kompilacja prywatna (XI.)

• W Polsce od XII w. za sprawą legata Galona

• Dekrety papieskie, uchwały soborów powszechnych, orzeczenia Ojców Kościoła

• Dekret Gracjana

• Praca prywatna ok. 1150

• Źródła prawa i hierarchia kościelna; przepisy dot. procesu, prawa małżeńskiego i beneficjów; sprawy sakramentów i liturgii

• Dekretały Grzegorza IX

• pierwszy urzędowy zbiór ustawodawstwa papieskiego

• 1234 r.

• 5 ksiąg

• uzupełniony księgą szóstą sporządzoną z inicjatywy Bonifacego VIII w 1298 (Liber Sextus)

• Clementinae 1317

• ostatni urzędowy zbiór prawa kanonicznego

• potem jeszcze tylko Extravagantes – zbiory prywatne

2/ partykularne prawo kanoniczne

• Statuty prowincjonalne

• Uchwalane na synodach prwoincjonalnychz udziałem legatów papieskich, zebrane częściowo w synodyku arcybiskupa Jarosława w 1357 r.

• Statuty diecezjalne

• wydawane na synodach diecezjalnych, uzupełniały statuty prowincjonalne

• wydawał je wyłącznie biskup

Prawo żydowskie – w formie przywilejów, np. Bolesław Pobożny 1264 r.

Monarchia stanowa 1320 – 1454

Spisy prawa zwyczajowego

• Constitutiones Lancicienses – Zwyczaje ziemi łęczyckiej

• nieznany pisarz polski

• pod koniec XIV w.

• po 1419 dołączono orzeczenie sądowe i lauda sejmikowe

• zbiór prawa partykularnego

• Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej

• Jan łaski 1506

• Sankcja ze strony Aleksandra Jagiellończyka

Statuty Kazimierza Wielkiego

• zbiory praw wydane przez Kazimierza III Wielkiego, króla Polski. Jedyna kodyfikacja prawa sądowego o znacznym zakresie w Polsce za panowania dynastii piastowskiej.

• Wydane w celu ujednolicenia prawa

• Normy prawne oparte były na polskim prawie zwyczajowym.

  • Statut wielkopolski

    • Został wydany w obecności arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym w Piotrkowie w latach 1356-1362. Liczył 34 artykuły. Opierał się głównie na dotychczasowym wielkopolskim prawie zwyczajowym.

  • Statut małopolski

    • Został wydany na wiecu ustawodawczym w Wiślicy, później niż statut wielkopolski, najpóźniej w 1362 roku. Liczył około 59 artykułów. Była to właściwie ustawa zmieniająca prawo zwyczajowe.

• Statuty nie były kodyfikacją uniwersalną, nie regulowały wszystkich zagadnień. Najwięcej przepisów dotyczyło prawa karnego (ok. 2/3 zawartości statutów), w dziedzinie prawa cywilnego statuty dotyczyły tylko wybranych kwestii. W obu statutach znajdowały się również artykuły odnoszące się do ustroju państwa i społeczeństwa oraz prawa sądowego. W treści statutów nie było wyodrębnionego podziału na dziedziny prawa.

• Od końca XIV wieku nastąpił dalszy rozwój statutów. Dołączono do nich (zwłaszcza do statutu małopolskiego):

  • ekstrawaganty: ustawy uchwalane przez Kazimierza Wielkiego i jego następców;

  • prejudykaty: wyciągi ze spraw sądowych z wyrokami (część to przypadki faktyczne pochodzą z rzeczywistej praktyki sądowej, niektóre są wynikiem twórczej działalności notariuszy królewskich) zredagowane w postaci kazusów: opis stanu faktycznego wraz z kwalifikacją prawną i wyrokiem;

  • petyta: projekty norm prawnych.

• w XV wieku oba statuty połączono w statuty małopolsko-wielkopolskie i ogłoszono drukiem jako tzw. dygesta.

• Było to tzw. prawo ziemskie stosowane w stosunku do stanu szlacheckiego.

Regulacje:

Ustrój społeczny

Regulowały stanowy ustrój społeczeństwa.

• Statut małopolski przyznawał prawo wychodu poddanych ze wsi, bez zgody pana, jedynie dwóm, trzem chłopom rocznie. Istniały od tego trzy wyjątki:

  • pan był winien gwałtu na żonie lub córce chłopa (regulacja związana prawem karnym),

  • w wypadku wyklęcia przez kościół pana, gdy chłopi mieli pozostawać bez posług religijnych (regulacja związana z prawem kościelnym),

  • gdy na dobrach chłopów dokonywano egzekucji za długi pana (regulacja związana z ogólną polityką Kazimierza Wielkiego dążącego do umacniania gospodarstw chłopskich).

• Nakazywały duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeżeli nie chciał pełnić z nich służby wojskowej.

• Dążą do ochrony biedniejszych grup społecznych.

• Upowszechniły obowiązek służby wojskowej sołtysów i wójtów.

• Usankcjonowały naganę szlachectwa.

Prawo prywatne

• Normowały lata sprawne.

• Ustalały dziedziczenie chłopów w linii bocznej.

• Rozbudowały instytucję dawności.

• Przewidywały odpowiedzialność pasterza za szkody wyrządzone przez niedopilnowane bydło (culpa in custodiendo).

• Znały odpowiedzialność za wady.

Prawo karne

• Formułowały zasadę lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).

• Dążyły do indywidualizacji i subiektywizacji odpowiedzialności karnej. Wprowadzały łagodniejszą odpowiedzialność współsprawcy.

• Znosiły odpowiedzialność ojca za czyny syna (ale pozostawiły odpowiedzialność pana za czyny sługi – odpowiedzialność za cudzy czyn).

• Statut małopolski znosił odpowiedzialność za śmierć przygodną.

• Znały instytucję początku.

• Przewidywały surowszą odpowiedzialność sprawcy głównego przy mężobójstwie.

• Często podwyższały karę przy drugiej recydywie.

• Ustalały zabójstwo kobiety nierządnej jako wolne od odpowiedzialności.

Postępowanie procesowe

• Zezwalały każdej osobie na zastępstwo procesowe.

• Przewidywały ekscepcje dylatoryjne i peremptoryjne (wprowadzały ich podział).

• Przewidywały egzekucje osobistą.

• Określały obligatoryjne zawieszenie procesu przeciw nieletniemu do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletności.

• Określały zakres działalności władz sądowych.

• Zapewniały wyrokom ścisłe wykonanie.

• Określały wysokość kar sądowych.

Statuty wydawane przez sejmy walne:

• statut warcki – uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez króla

Przywileje:

• Jednostkowe

• Ogólne

  • przywileje ziemskie - obejmowały ziemię czy prowincję (nieszawskie 1454)

  • przywileje generalne - obejmowały terytorium całego państwa (w Budzie 1355 i Koszycach 1374)

PRZYWILEJE SZLACHECKIE stanowe:

• Przywilej budziński (1355) – przez Ludwika Węgierskiego; ogólnopaństwowy; zakaz pobierania nadzwyczajnych podatków poza przyjętą normą zwyczajową; nie korzystać ze stacji w dobrach szlacheckich lecz utrzymywać się w czasie podróży z własnych środków; wynagradzać straty poniesione przez szlachtę w wyprawach wojennych poza granicami kraju.

• Przywilej koszycki (1374) – przez Ludwika Węgierskiego; generalny; król nie będzie arbitralnie nakładał podatków; podatek do 2 gr z łanu kmieciego rocznie; zobowiązanie do utrzymania jedności państwa; wykup szlachcica z niewoli; ograniczenie obowiązku pomagania w budowie zamków; regulował zasady obsadzania urzędów; w 1381 podobny przywilej dla kościoła – wolność podatkowa szlachty (podatki za zgodą)

• Przywilej czerwiński ( 1422) – przez Władysława II Jagiełłę; zakaz konfiskaty oraz zajmowania majątku szlachcica bez wyroku sądu; zakaz łączenia urzędu starosty i sędziego ziemskiego; sądy sądzą tylko wg prawa pisanego.

• Przywilej krakowski (1430) i przywilej jedleński (1433) – przez Władysława II Jagiełłę; zasada nietykalności osobistej szlachty – neminem captivabimus nisi iure victum – zakaz więzienia i ukarania osiadłego szlachcica bez wyroku sądu.

• Przywileje cerekwicko-nieszawskie (1454) – przez Kazimierza IV Jagiellończyka; osobne dla prowincji i ziem; król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia oraz uchwalać nowych praw bez zgody szlachty (sejmików ziemskich); okres wojny 13 letniej.

Inne akty normatywne króla

• dekrety – normowały gł. sprawy gospodarcze (handel, cło)

• edykty – gł. w sprawach wyznaniowych np. edykt wieluński 1424, oraz wojskowych

• ordynacje – obejmowały zwłaszcza kwestie górnicze np. żupna z 1368

Uchwały sejmów i sejmików

• uchwały sejmów – konkluzje

• najstarsze – sejm piotrkowski 1444, kolejne – sejm sieradzki

• mogły być ujęte w jedną całość lud obejmować odrębnie sprawy skarbowe i sądowe

• uchwały sejmików – lauda

• najstarsze z końca XIV w.

• Nie potrzebowały zatwierdzenia ze strony króla dla swojej ważności

• Najobszerniejsze uchwalono w 1419 (liczne postanowienia z zakresu prawa sądowego)

• Tekst laudów wpisywano do ksiąg ziemskich, rzadziej grodzkich

Księgi sądowe

• Prowadziły je sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie

• Najstarsze zachowane – koniec XIV . (krakowskie od 1374)

• Początkowo – rejestry powozów, świadków, przysiąg i kar.

• Później – pełen przebieg wszystkich czynności procesowych

Prawo niemieckie:

• ortyle – wydawane przez Magdeburg dla miast

• wilkierze – statuty uchwalane przez rady miejskie

Rzeczypospolita szlachecka 1454-1795

Pacta conventa (z łac. warunki uzgodnione)

• załącznik artykułów henrykowskich,

• umowa o charakterze publicznoprawnym podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez każdego nowo wybranego w drodze wolnej elekcji króla.

• Umowy te redagowane były w czasie sejmu elekcyjnego przez reprezentantów sejmu i senatu oraz przez reprezentantów wszystkich kandydatów na tron Rzeczypospolitej z osobna.

• W paktach konwentach znajdowały się osobiste zobowiązania króla.

Zgodnie z postanowieniami pierwszych paktów konwentów podpisanych w 1573 roku, król Henryk Walezy był zobowiązany do:

• kształcenia 100 polskich szlachciców w Paryżu na swój koszt

• spłaty długów Zygmunta Augusta

• utrzymywania przymierza polsko-francuskiego

• sprowadzenia kilku tysięcy piechoty przeciw Iwanowi Groźnemu

• sprowadzenia uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej

• łożenia co roku na potrzeby Polski 450 tysięcy dukatów ze swoich własnych zasobów

• wysłania na Bałtyk floty francuskiej

• odbudowy floty polskiej

• odrestaurowania Akademii Krakowskiej.

• ożenienia się z Anną Jagiellonką

Wszyscy kolejni królowie podpisywali tekst, składający się zwykle z tekstu Artykułów henrykowskich, uzupełnionego o warunki dodatkowe, uzależniające władzę królewską od woli wyborców i przez to dodatkowo ją osłabiające.

Artykuły henrykowskie (łac. Articuli Henriciani)

• akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia,

• zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy.

• Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą.

• Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji.

• Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty.

• Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczypospolitej w dobie wolnych elekcji.

• Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten oto dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.

• gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,

• określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,

• nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,

• król na stałe miał przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych senatorów rezydentów),

• nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,

• politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,

• zabraniały królowi podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,

• narzucały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,

• obywatele mieli prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)

• zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.

• król musiał przestrzegać tolerancji religijnej

1/ Działalność ustawodawcza sejmu

• konstytucje

  • wieczyste – na czas nieograniczony

  • czasowe – na czas góry określony

  • zasadnicze i niezmienne – np. artykuły henrykowskie

  • wydawane w imieniu króla

  • od 1543 konstytucje spisywano w języku polskim; od 1576 drukowano i publikowano;

  • zbiór Łaskiego 1506 – pierwsza próba uporządkowania konstytucji sejmowych

  • poł. XVIII – inicjatywa wydania wszystkich konstytucji (Józef Załuski, Stanisław Konarski) Volumina legum (zbiór ustaw i konstytucji, od XIV do 1793)

• senatu consulta (rady senatu)

  • zaczęto je spisywać po 1607

  • od 1641 musiały być podpisywane przez obecnych na naradzie senatorów

  • zajmowały się sprawami: wojskowymi, zwoływaniem sejmów nadzwyczajnych, wysyłaniem posłów itp.

2/ Działalność ustawodawcza sejmików

• lauda (uchwały)

• instrukcje dla posłów na sejmy walne

• mowy marszałków sejmikowych

• uniwersały, protestacje itp.

3/ Ustawodawstwo królewskie

• edykty, dekrety, ordynacje, uniwersały, artykuły

4/ Ustawodawstwo urzędników ministerialnych (marszałków, hetmanów, podskarbich), ziemskich (starostów, wojewodów) oraz sądów

• Artykuły marszałkowskie

  • zaczęto ogłaszać na sejmikach od czasów Zygmunta Augusta

  • zarząd dworem, sądownictwo nad dworzanami, sprawy ceremonialne itp.

  • od 1678 miały charakter stały

• Artykuły hetmańskie

  • od poł. XVI

  • kwestie sądownictwa nad wojskami oraz organizacji armii

  • pierwszy – F. Zebrzydowski w 1561

• Ordynacje podskarbich

  • uzupełniały konstytucje sejmowe w kwestiach skarbowych

  • pierwsza wydana w 1539 dot. przepisy o pisarzach skarbowych

• Taksy wojewodzińskie

  • cenniki towarów

  • ich wydawanie nakazał Statut Warski 1423

  • początkowo dotyczyły tylko ściśle określonych towarów

  • od 1565 obejmowały wszystkie (wyj. zboże)

• Ordynacje starościńskie

  • starostowie od końca XVI w.

  • dot. działalności urzędu i sądu grodzkiego

  • wpisywało je do ksiąg sądowych

  • najstarsze krakowskie – regulowały sprawy odbywania oków sądowych

• Ordynacje urzędów kolegialnych

  • druga połowa XVIII

  • Rada Nieustająca – uniwersały i rezolucje

  • komisje wielkie – ordynacje

• ordynacje sądowe

  • wydawały je sądy kolegialne

  • określały wewnętrzną strukturę sądów i zasady ich funkcjonowania

  • pierwsze pojawiły się dla sądów kapturowych (1632)

6/ Statut Jana Łaskiego (kanclerz koronny)

• druk najważniejszych statutów i konstytucji

• w języku łacińskim

• składał się z dwóch części:

  • prawo polskie: charakter urzędowy

    • przywileje szlacheckie

    • statuty królewskie

    • edykty monarsze

    • konstytucje sejmowe z lat 1496-1505

    • unie i traktaty międzynarodowe

    • dokument założenia sądu wyższego prawa niemieckiego w Krakowie 1444

    • zwyczaje ziemi krakowskiej

    • spis prawa procesowego i in.

  • prawo niemieckie: charakter nieoficjalny

    • Zwierciadło saskie

    • Weichbild magdeburski

    • prawo lubeckie

    • traktat o prawie rzymskim z XIV

Kodyfikacja prawa

1/ Formula processus (1523)

• 1520 – sejm bydgoski powołał komisję kodyfikacyjną dla całego prawa sądowego

• opracowano projekt kodyfikacji prawa ziemskiego procesowego

• 1523 – tylko Małopolska przyjęła projekt (inne dzielnice później)

• 111 art. / dwie części:

  • przepisy normatywne 1-75

• proces przed sądami ziemskimi i grodzkimi

• postępowanie egzekucyjne

• proces graniczny i in

  • formuły procesowe 76 – 111

2/ Korektura Praw (1532)

• 929 art./ 5 ksiąg :

  • źródła prawa oraz ustrój państwa i sądów

  • prawo procesowe

  • prawo rodzinne i spadkowe

  • prawo zobowiązaniowe i karne

  • zbiory formuł procesowych

• cel – usunięcie powtórzeń i sprzeczności norm, likwidacja partykularyzmów i unifikacja całego systemu prawa

• odrzucono ją na sejmie piotrkowskim w 1534

3/ Zbiór praw sądowych A.Zamoyskiego (1778)

• sejm 1776 – powołanie komisji kodyfikacyjnej

• Zamoyski, Wybicki, Szembek, Chreptowicz i In.

• cel – skodyfikowanie całego prawa ziemskiego

• komisja miała uwzględniać – doktrynę prawa natury, prawo rzymskie, dotychczas obowiązujące prawo

• 1778 projekt ogłoszono drukiem

• 115 art. / 3 części (systematyka justyniańska)

  • przepisy dotyczące stanów, prawa publicznego i osobowego

  • prawo prywatne

  • ustrój sądów, procedura, prawo wekslowe

• sejm z 1780 projekt odrzucił

4/ Projekt Kodeksu Stanisława Augusta

• 1791 powołano dwie komisje – koronną i litewską

• miało obejmować PC, PK, prawo procesowe i organizację sądów, włączono też materię polityczną

• prac nie dokończono (zabory)

Kodyfikacje i zbiory prywatne

• Zbiór prawa polskiego Jakuba Przyłuskiego (1553)

• Kompendium Jana Sierakowskiego (1554)

• Zbiór prawa polskiego Jana Palczewskiego (1555)

• Zbiór praw Jana Herburta (1563, 1570)

• Zbiór prawa koronnego ST. Sarnickego (1594)

• Zbiór Jana Januszewskieg (1600)

METRYKA koronna

• księgi prowadzone przez kanclerza i podkanclerza

• akty prawne wychodzące z kancelarii monarszej

Księgi sądowe

• od XVI w. odrębne księgi inskrypcji (wpisy przeważnie dot. nieruchomości) i księgi dekretów (wyroki w sprawach cywilnych i karnych)

Literatura prawnicza

Prawo miejskie:

„Artykuły prawa magdeburskiego” – wydane w 1556 roku przez Bartłomieja Groickiego, traktowano je jako urzędową wykładnię prawa miejskiego

Prawo wiejskie:

wilkierze/ordynacje – ustawy wiejskie, zawierające normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopskie, organizację władz i sądu, dotyczyły też prawa cywilnego i karnego, do najobszerniejszych należy „Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach” wydana przez Poznań w 1733 roku

Prawo mazowieckie:

Zwód Goryńskiego – kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryńskiego i zatwierdz. przez króla w 1540

ekscepta mazowieckie – kodyfikacja dokonana przez szlachtę, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowała 46 artykułów

Korektura pruska:

korektura pruska – odrębne prawo szlachty Prus Królewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta była na prawie chełmińskim i uwzględniała wzory polskiego prawa ziemskiego, nasycona była elementami prawa rzymskiego

rewizja toruńska – kodyfikacja prawa chełmińskiego dla miast Prus Królewskich

Prawo litewskie:

Statuty litewskie – powstały z powodu korzystnych warunków do kodyfikacji na Litwie – I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane były w języku ruskim (starobiałoruskim), w 1614 roku ukazał się też polski przekład III Statutu, prawo litewskie obowiązywało też w woj. wołyńskim, kijowskim, bracławskim (II Statut), III Statutem z kolei posługiwano się jako prawem pomocniczym w Koronie.

Początki monarchii konstytucyjnej

Prawo ziemskie i ogólnopaństwowe:

1. Prawa Kardynalne z 1768 i 1775

2. Konstytucja 3 Maja z 1791

3. Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieńskim (1793)

4. Konstytucje Sejmowe

5. Akty i Uniwersały królewskie / Marszałków Sejmu 4letniego

6. Uniwersały i rezolucje Rady Nieustającej

7. W okresie insurekcji 1794: Akt powstania uznawany o znaczeniu tymczasowej ustawy zasadniczej, uniwersały władz powstańczych, uchwały Rady Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej, uchwały wojewódzkich komisji porządkowych.

VOLUMINA LEGUM:

• tom VII i VIII – ustawodawstwo 1764-1780

• tom IX – konstytucje sejmowe z 1782 – 1792

• tom X – konstytucje 1793

Prawa Kardynalne z 1768

• ustawy przeforsowane w latach 1767–1768 w Warszawie na sejmie, zwanym "Repninowskim".

• Obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.

• Zostały zagwarantowane przez Katarzynę II.

• Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej.

• Prawa te nie miały możliwości się zmienić – miały być stałe.

• Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych".

• Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja).

• W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną.

• Zostały uchylone przez Sejm Wielki, a przywrócone w 1793 przez sejm grodzieński.

Mianem "praw kardynalnych" określa się również zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".

Zabory

Księstwo Warszawskie:

• Konstytucja z 22.07.1807 roku, nadana w Dreźnie przez Napoleona, tekst liczył 89 artykułów, publikowana w ‘Dzienniku Praw’ w języku francuskim, tłumaczona na polski

• dekrety królewskie wydawane przez Fryderyka Augusta

• ustawy uchwalane przez sejm

• Kodeks Napoleona – wprowadzony w 1.05.1808 roku

• Kodeks Postępowania Sądowego Cywilnego z 1806 roku

• Francuski Kodeks Handlowy z 1807 roku

• Landrecht Pruski i Franciszkana

Królestwo Polskie i Rosja:

• ­Konstytucja z 27.11.1815 – liczyła 165 artykułów, najbardziej liberalna ustawa zasadnicza w Europie, zasada trójpodziału władzy z przewagą władzy wykonawczej. Tekst w języku francuskim

• statuty organiczne – rozwijały konstytucję

• statut organiczny z 14.02.1832 – znosił Konstytucję

• prawa sejmowe

• Kodeks Karzący Król.Pol. z 1818

• prawo hipoteczne z 1818

• Kodeks Cywilny Król.Pol. z 1825

• dekrety, rozkazy, urządzenia królewskie

• postanowienia Rady Administracyjnej od 1826

• reskrypty, zarządzenia i decyzje komisji rządowych

• prawo o szlachectwie z 1836

• ukaz carski o związku małżeńskim z 1836

• Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847

• ukaz carski z 1846 – rzeczowe prawa do ziemi dla ludności chłopskiej

• ukazy najwyższe z 2.03.1864 – w kwestii chłopskiej

• francuski kodeks handlowy 1807

• Kodeks Tagancewa

Zabór pruski, Prusy i Niemcy:

- Landrecht Pruski z 1794r.

- kodeks cywilny BGB (obowiązywał od 1900)

- ogólnoniemieckie prawo handlowe 1861

- Niemiecki kodeks handlowy od 1897

- prusku kodeks karny 1851

- Kodeks Karny rzeszy niemieckiej 1871

Galicja, Księstwo Cieszyńskie i Austria:

- „Constitutio statuum Regni Galiciae et Lodomeriae cum Bukovina” (1817 – przepisy dotyczące ludności polskiej)

- „Prowincjonalny zbiór praw”(1827-1861); „Dziennik Praw i Rozporządzeń krajowych Królestwa Galicji” w okr. autonomii

- „Dziennik Praw i Rządowy Cesarstwa Austriackiego”

- ABGB – 1811, Kodeksy karne z lat 1803, 1852

- Ustawa wekslowa 1848, kodeks handlowy 1861

- Józefina, Franciszkana

Wolne Miasto Kraków:

- „Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa”

- „Dziennik Rządowy RP” – normy prawne, manifesty, dekrety itp.

- francuski kodeks handlowy 1807

- Kodeks niemiecki 1861

II RP

Źródła prawa cywilnego:

• Obszary królestwa: Kodeks Napoleona (ze zmianami z lat 1818, 1825, 1836 r.);

• zabór rosyjski: rosyjskie prawo cywilne t. X Zwodu Praw z 1915 r. (ze zmianami wprowadzonymi przez Polskę po 1918 r.);

• Galicja: ABGB (1811 r);

• zabór pruski: BGB (1900 r.)

• Polskie prawa → kodeks zobowiązań z 1933 r., kodeks handlowy z 1933, prawo wekslowe i czekowe z 1924 r., prawo autorskie z 1926 r., prawo patentowe z 1924 r., prawo prywatne międzydzielnicowe i prawo prywatne międzynarodowe z 1926 r.

Postępowanie cywilne:

• kodeks postępowania cywilnego z 1930 r → cel: ochrona interesów jednostkowych (praw podmiotowych). obowiązuje od 1 stycznia 1933.

Źródła prawa karnego:

• kodeks karny rosyjski z 1903 r., ustawa karna austriacka z 1852 r. kodeks karny niemiecki z 1871 r. ze zmianami wprowadzonymi przez władze polskie.

• od 11 lipca 1932 r. w formie rozporządzeń prezydenta: kodeks karny i prawo o wykroczeniach wydane w formie rozporządzeń prezydenta 11 lipca 1932, nowelizowane w latach następnych przez ustawy karne specjalne.

Postępowanie karne:

• rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864 r., austriacka ustawa o postępowaniu karnym z 1873 r., niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r.

• 1928 r. (wszedł w życie 1929 r.) – kodeks postępowania karnego + przepisy o postępowaniu doraźnym.

Źródła prawa pracy:

• Postępowe przepisy w latach 1918-1925;

• po przewrocie majowym uporządkowano i ujednolicono wiele przepisów prawa pracy;

• do 1939 objęto regulacjami prawnymi najważniejsze działy prawa pracy (poza stosunkiem pracy robotników rolnych i służby domowej)

  • przepisy wydawane w II RP nie obowiązywały w województwie śląskim (ustawodawstwo niemieckie)

• źródła ustawowe – zespół przepisów wewnętrznie zróżnicowany. W konstytucji marcowej wskazania do szczegółowego unormowania rozwiązań ustawowych (jak prawo do wyboru zajęcia, do ochrony pracy i ubezpieczeń społecznych) → kolejne ustawy szczegółowe normowały pewne elementy prawa pracy (części składowe stosunku pracy, jak czas, urlopy, ochronę i bezpieczeństwo pracy); konstytucja kwietniowa – traktowała problem bardzo ogólnie

• umowne – układy zbiorowe pracy – umowy między pracodawcami a związkami zawodowymi, ustalające warunki indywidualnych umów o pracę. Szeroko stosowane w praktyce.

  • regulaminy pracy – jednostronnie i szczegółowo normujące zobowiązania wynikające z umowy o pracę. – w zakładach pracy