Ochrona przyrody- działalność służąca zachowaniu cennych zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej

Cele ochrony przyrody:

-Utrzymanie stabilnych warunków funkcjonowania ekosystemów

-Zapewnienie niezakłóconego przebiegu naturalnych procesów ekologicznych (np. rozwoju ekosystemów w toku sukcesji)

-Zachowanie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach (genetyczna, gatunkowa, biocenotyczna, regionalna)

-Zachowanie estetycznych walorów krajobrazów

-Określenie ram racjonalnego użytkowania zasobów przyrody

Motywy ochrony przyrody:
-Religijny- święte drzewa, gaje, objęte kultem zwierzęta

-Religijny współczesny- szacunek dla dzieła stworzenia, przyroda jako wspólne dobro ludzkości- kwestia odpowiedzialności za jego przechowanie dla przyszłych pokoleń

-Gospodarczy- w średniowieczu zasoby przyrody jako dobra władcy, np. zakaz polowania na pewne gatunki

-Strategiczny- lasy i bagna jako ochrona przed najeźdźcami

-Estetyczno- patriotyczny- ochrona piękna krajobrazu ojczystego

-Ideowy- człowiek jako sprawca degradacji przyrody jest odpowiedzialny za jej ochronę

-Egzystencjalny- człowiek jest cząstką przyrody, jej zachowanie jest warunkiem przetrwania ludzkości

-Etniczno- kulturowy- przetrwanie specyficznych ekosystemów jest warunkiem zachownaia różnorodności et-kult lokalnych społeczności

-Gospodarczy- współczesny- przyroda jako zasób organizmów, genów do wykorzystania w np. farmacji, ogrodnictwie; niezdegradowana przyroda jako atrakcjaturystyczna

-Naukowy- poznawczy

Ochrona przyrody w Polsce:

1000- Bolesław Chrobry wprowadza zakaz zabijania bobrów i niszczenia żeremi

1347- Statut Wiślicki Kazimierza Wielkiego wprowadza zasady ochrony zasobów leśnych

1423- Statut Warecki Władysława Jagiełły- zakaz wyrębu cisa, chwytania zwierzyny i okresy ochronne na grubego zwierza

1523- Statut Litewski Zygmunta Starego- ochrona żubra, tura, bobra, sokoła, łabędzia niemego

1597- utworzenie ostoi tura w Puszczy Jaktorowskiej

1627- padł ostatni na świecie tur

1868- Sejm Galicyjski: "Ustawa względem zakazu łapania, wytępienia i sprzedaży zwierząt alpejskich właściwych Tatrom świstaka, dzikich kóz"

1886- pierwszy w Polsce rezerwat "Pamiątka Pieniacka" na Podolu

1903- powstał rezerwat "Baranowiec" w dobrach hrabiego Adama Stadnickiego w Nawojowej (?)

1907- rezerwat leśny w Złotym Potoku w dobrach hrabiego K. Raczyńskiego

1932- pierwsze parki narodowe: Pieniński, Białowieski, Czarnohorski

1928- powstaje Liga Ochrony Przyrody

1934- Ustawa o Ochronie Przyrody --> 1949 (II), 1991 (III), 2004 (IV)

Hierarhia poziomów życia:

Biosfera( Zainteresowanie ekologii i op)

Biom

Ekosystem

Biocenoza

Populacja

Organizm

Układ narządów (krajobraz ekologiczny
Narząd

Tkanka

Komórka

Organelle wewnątrzkomórkowe

Związki chemiczne
Biomy- wielkie płaty biosfery, odznaczające się typowymi warunkami środowiskowymi determinującymi tempo produkcji i dekompozycji biomasy, czyli bilans materii organicznej, w konsekwencji rozwój charakterystycznych gleb i formacji roślinnych.

Pojęcia „biom” i „formacja roślinna” bywają używane zamiennie, zwł. w literaturze anglojęzycznej.

Formacja roślinna- najbardziej ogólna jednostka klasyfikacji roślinności na podstawie wyglądu. Obejmuje skupienia roślinności o podobnych wymaganiach siedliskowych (warunków klimatycznych i glebowych), typowych dla poszczególnych rejonów świata.

Ekosystem: biotop + biocenoza

-przestrzenie o wyodrębnionym układzie
-ednokierunkowy przepływ energii
-zróżnicowanie struktury troficznej (producenci- konsumenci- reducenci)
-krążenie materii
Biotop- środowisko nieożywione- gleby (martwa część), woda, atmosfera
Biocenoza- wszystkie organizmy żyjące w rozpatrywanym ekosystemie. Fitocenozy- zbiorowiska roślinne. Zoocenozy- zbiorowiska zwierzęce. Biocenoza to zbiór wszystkich populacji ekosystemu.
Populacja- zespół osobników tego samego gatunku żyjący w rozpatrywanym ekosystemie.
Krajobraz ekologiczny- wyodrębniający się fizjonomicznie obszar zbudowany z powiązanych ze sobą ekosystemów. Rodzaje krajobrazów:
Pierwotny- nienaruszony przez człowieka.
Naturalny- ingerencje człowieka nie odciskają się znacząco na fizjonomii i nie zaburzają mechanizmów samoregulacji w ekosystemach.

Kulturowy- obszar o intensywnej gospodarce z fragmentami ekosystemów naturalnych jako wyspami środowiskowymi.
Zdewastowany- obszar pozbawiony elementów naturalnych w wyniku procesów urbanizacji i industrializacji.
PRADZIEJE POLSKI
Neandertalczycy- 70.000 lat temu
Homo sapiens- 20.000 lat temu
Opuszczenie lądu przez lodowiec- 10.000 lat temu
Przybycie pierwszych rolników spoza Karpat- 7.000 lat temu
Okres preborealny- 8.000- 7.000 lat temu
-Stopniowe ocieplenie klimatu w miarę cofania się lodowca
Okres borealny - 7.000- 5.500 lat temu
-Dalsze ocieplenie klimatu, rozwój torfowisk, rozwój lasów mieszanych ze wzrastającym udziałem gatunków liściastych, bory sosnowe
Okres atlantycki- 5.500- 3.000 lat temu
-Znaczne ocieplenie klimatu, znaczący wzrost populacji ludzkiej, osadnictwo neolityczne
-Na glebach piaszczystych dominacja sosny, a na zasobniejszych rozwój lasów mieszanych i liściastych z dominacją dębu. Ponadto lipa, wiąz, jesion, klon.
-Początki wylesień związane z rozwojem rolnictwa
-Rozwój roślinności synantropijnej związanej z początkami rolnictwa
Mezolit- środkowy okres epoki kamienia- 8.000- 4.200 lat temu
Cofanie się lodowca
Stopniowe przejście od paleolitu do neolitu
Źródła utrzymania wędrownych społeczności: zbieractwo, łowiectwo
Neolit- najmłodszy okres epoki kamienia- początek ok. 9.000 p.n.e. na Bliskim Wschodzie, około 5-4.000 p.n.e. w Europie Środkowej
początki rolnictwa
Średniowieczne wylesienia
X wiek- początek znacznych wylesień związanych z silnym wzrostem liczebności populacji ludzkiej
Średniowieczne optimum klimatyczne- rozwój gospodarki-wzrost liczebności populacji ludzkiej
Rozwój miast- wzrost zapotrzebowania na drewno
Konieczność zwiększenia powierzchni upraw
Pierwsze huty metali
Degradacja lasów w wyniku wypasania zwierząt
XI- XIII w.- eksploatacja lasów obejmuje obszar gór śródlądowych
We wczesnym średniowieczu relacja lasy : tereny otwarte= 70:30, po XIII w. 30:70
Pozostałości naturalnych lasów na obszarach niekorzystnych dla rozwoju rolnictwa
Początki prawnej ochrony przyrody: Chrobry zakazał polowania na bobry
Po epidemii dżumy nastąpił spadek liczebności

Czasy nowożytne

Dalszy wzrost liczby ludności

Lasy nie tylko kurczyły swoje zasięgi, ale też pozostałe fragmenty uległy zmianom struktury przestrzennej i gatunkowej

Zanik jednych i rozprzestrzenienie się innych gatunków

Dobry rozwój przemysłu, silna urbanizacja- zwiększenie zapotrzebowania na drewno

Koniec XVIII w.- rewolucja przemysłowa: burzliwy rozwój miast, nowy typ gospodarki leśnej, plantacje drzew iglastych

Formy ochrony przyrody w Polsce

Konstytucja RP z dn. 2.04.1997r. Art. 5, Art. 74

Podstawy prawne ochrony przyrody w PL, ustawa z 16.04.2004r., Dz. U. nr. 92 poz. 880

Akty wykonawcze: Rozporządzenie MŚ z 9.07.2004r. W sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną, Dz. U. nr. 168, poz. 1764

Rozp. MŚ z dn. 28.09.2004r. W sprawie gatunków dziko występujących zwierząt…

Cele ochrony przyrody w myśl zapisów ustawy z 16.04.2004 (Art. 2.2):

- Utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów

- Zachowanie różnorodności biologicznej, dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego

- Zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt, grzybów wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony

- Ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień

- Utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody

- Kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody

Wybór definicji pojęć stosowanych w ustawie:

Siedlisko przyrodnicze- obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, biotyczne i abiotyczne

Siedlisko roślin, zwierząt lub grzybów- obszar ich występowania w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju

Otulina- strefa ochronna granicząca z formą ochrony przyrody i wyznaczaną indywidualnie dla formy ochrony przyrody w celu zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka

Korytarz ekologiczny- obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów

 Kategorie ochrony przyrody:

Ochrona in situ- ochrona gat. roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej w miejscach naturalnego występowania

Ochrona ex situ- ochrona poza miejscem naturalnego występowania oraz ochrona skał, skamieniałości, minerałów w miejscach ich przechowywania. Ochrona ex situ może być wyłączną lub dodatkową formą ochrony gatunku

 Rodzaje ochrony przyrody:

Ochrona ścisła- całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów, skł. przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunku- całoroczna ochrona należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju.

Ochrona ścisła wymaga jasno postawionego celu jej wprowadzenia, świadomości następstw i śledzenia stanu chronionych obiektów lub gatunków (monitoring). Jeżeli celem ochrony ma być zachowanie aktualnego stanu ekosystemu, to ochrona ścisła uzasadniona jest tylko w wypadku ekosystemów klimaksowych- u nas głównie lasów o cechach pierwotnych.

 Ochrona częściowa- ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części

 Ochrona czynna- stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt, grzybów. Może być stosowana w różnych zakresach: może dotyczyć gatunków występujących na całym obszarze lub w jego fragmentach, może ograniczać się do niektórych osobników (np. samic) lub stadiów rozwojowych (np. larw). Może obejmować całe ekosystemy (np. łąki, murawy kserotermiczne) lub ich części, np. warstwę drzew w lesie. Ma na celu przyspieszenie naturalnych procesów przyrodniczych- np. przebudowa drzewostanów w kierunku składu gatunkowego nawiązującego do postaci lasu naturalnego właściwej dla danego siedliska. Może również oznaczać hamowanie procesów- np. powstrzymywanie procesu sukcesji prowadzącej do wkraczania krzewów i drzew na nieużytkowane łąki i murawy kserotermiczne.

Zastosowanie którejś z metod ochrony czynnej musi być poprzedzone precyzyjnym określeniem celu, jaki ma być osiągnięty oraz dokładnym poznaniem biologii chronionych gatunków.

 Ochrona krajobrazowa- zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu, kategorie ochrony wprowadzane w parkach narodowych i rezerwatach przyrody w tych ich częściach, które są wykorzystywane gospodarczo. Podlegają takiej ochronie gospodarstwa rolne, drogi publiczne, schroniska górskie itp. Oznacza to, że grunty prywatne na obszarze parku narodowego nie mogą być przekształcane na działki budowlane, drogi muszą być wolne od tablic reklamowych i jakiejkolwiek infrastruktury oddziałującej niekorzystnie na krajobraz.

 Formy ochrony przyrody w PL: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000; pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne- zespoły przyrodniczo- krajobrazowe; ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Ochrona obszarowa

Ochrona indywidualna

 Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody

 Park Narodowy- obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Są finansowane z budżetu centralnego.

 Zarządzają nimi dyrektorzy, a organem doradczym jest Rada Parku złożona z naukowców- przyrodników i przedstawicieli społeczności lokalnych.

 Nadzór sprawuje Minister Środowiska. Nadzór obejmuje zatwierdzenie planów finansowych, zatwierdzenie rocznych zadań rzeczonych wynikających z planu ochrony.

 PN tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenie właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt i grzybów.

 Obszar PN jest udostępniony w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych- w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku.

W granicach PN nie mogą występować inne formy ochrony przyrody: rezerwaty, użytki ekologiczne, pomniki przyrody itp.

 Na obszarach graniczących z PN wyznacza się otulinę parku. W otulinie może być utworzona strefa ochronna zwierząt łownych ze względu na potrzebę ochrony zwierząt w PN.

Ochroną ścisłą objęto około 30% powierzchni parków narodowych, około 15% krajobrazowych; 50% ochrona czynna.

 Podstawowym dokumentem określającym zadania PN i sposoby ich realizacji jest "Plan Ochrony PN", przygotowany na okres 20 lat. Zawiera on m.in.: charakterystykę przyrodniczą (przyroda nieożywiona, flora, fauna); waloryzację zasobów ze wskazaniem ekosystemów szczególnej troski, gatunków zagrożonych; katalog zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych; określenie rodzajów ochrony poszczególnych obszarów; zestawienie zabiegów i działań ochronnych w ramach ochrony czynnej siedlisk i gatunków, ustalenie do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gmin i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

Co roku MŚ wydaje zadania ochronne do ochrony w Parku Narodowym. Podstawowym dokumentem określającym zadania parku i sposoby realizacji jest Plan Ochrony PN (zakazy).

Na terenie PN zabrania się:

budowy i rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń niesłużących celom parku

polowania, chwytania zwierząt, łowienia ryb (z wyjątkiem określonych w planie ochrony), pozyskiwania roślin i grzybów

pozyskiwania skał, minerałów, skamieniałości

zmiany stosunków wodnych, jeżeli nie służą celom parku

prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej i rolniczej z wyjątkiem wyznaczonych miejsc

umieszczania tablic, napisów, reklam i innych znaków niezwiązanych z ochroną przyrody

zakłócania ciszy

ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego, konnego poza wyznaczonymi do tego, oznakowanymi szlakami

prowadzenia badań naukowych bez zgody dyrektora parku

Zakazy nie dotyczą zadań wynikających z planu ochrony parku, likwidacji nagłych zagrożeń, prowadzenia akcji ratowniczych.
Działalność edukacyjna w PN:

muzea parków

szkolenia

centra edukacji ekologicznej

biblioteki

ścieżki przyrodnicze

czasopisma, wydawnictwa edukacyjne

akcje edukacyjne dla młodzieży szkolnej
Propozycje kolejnych parków narodowych:

Mazurski PN (okolice jeziora Śniardwy)

Jurajski PN (Wyżyna Krakowsko- Częstochowska)

Turnicki PN (Pogórze Przemskie)

PN Doliny Dolnej Odry (Polska/ Niemcy)
Rezerwat przyrody- obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyr., a także siedliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się w szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi, walorami krajobrazowymi.

Powołanie rezerwatu, zmiana jego granic lub celów ochrony leży w geście regionalnego dyrektora OŚ

Przedmiotem ochrony w rezerwacie może być całość przyrody lub szczególne jej składniki, w tym fauna, flora, biota grzybów oraz twory przyrody nieożywionej.

Cały rezerwat albo jego część mogą podlegać ochronie ścisłej, czynnej lub krajobrazowej.

Dla rezerwatu sporządza się na okres 20 lat plan ochrony, który określa cale ochrony, zadania ochrony oraz reguły udostępniania.

Plan ochrony zatwierdza regionalny dyrektor ochrony środowiska.

Na terenie rezerwatu zabrania się:

zbierania ziół leczniczych i innych roślin

• pozyskiwania ściółki leśnej

• niszczenia gleby

• chwytania, płoszenia i zabijania zwierząt

• przebywania poza miejscami wyznaczonymi

Według stanu na 31.12.2002 (GUS 2002) w Polsce znajduje się 1354 rezerwatów przyrody (na 2012 ok. 1470)

Ponad 70% rezerwatów jest zarządzanych przez Lasy Państwowe. Powierzchnia poszczególnych rezerwatów jest bardzo rożna i waha się w granicach od 0,5 ha do około 200 ha. Rezerwaty leśne obejmują mniej niż 0,5% lasów w Polsce.
Łączna powierzchnia: około 165 tys. ha- 0,53% kraju.
Przedmioty ochrony:
leśny- pozostałości i fragmenty dawnych puszczy o charakterze pierwotnym, typy zbiorowisk leśnych, stanowiska drzew na granicach zasięgu
wodny- jezior, rzek, potoków, morza wraz ze zbiorowiskami roślin i gatunkami zwierząt
stepowy- murawy ciepłolubne, gł. na podłożu wapiennym i gipsowym
słonorośla- nadmorskie i śródpolowe
faunistyczny- ochrona populacji
Wyróżniamy także podtypy, np. w leśnym: las nizinny itd.
Leśne 38% Krajobrazowe 25% Faunistyczne 23% Florystyczne 20% Torfowiskowe 9%

Wodne 2% Stepowe 0,27% Słonoroślowe 0,03%
Parki krajobrazowe
Koncepcja PK zrodziła się w latach 1948-1950, w gronie architektów Politechniki Krakowskiej. Jako pierwsze powstały założenia ochrony krajobrazu Jury Krakowsko- Częstochowskiej.
Park krajobrazowy- obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne, kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.
Park krajobrazowy tworzony jest w drodze uchwały sejmiku województwa (do 2009 było to rozporządzenie wojewody) po uzgodnieniu z miejscowymi radami gmin.

Obecnie istnieje w Polsce około 121 parków krajobrazowych.

Inaczej niż w parku narodowym, w granicach parku krajobrazowego mogą występować inne formy ochrony przyrody: rezerwaty, użytki ekologiczne, pomniki przyrody itp.

Park krajobrazowy może pełnić funkcję otuliny w stosunku do parku narodowego.

Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczana otulina.

Parkiem krajobrazowym zarządza dyrektor powołany przez wojewodę (właściwego dla siedziby parku).

Dla parku krajobrazowego opracowuje się plan ochrony.

Pierwszym PK w Polsce był Suwalski PK, utworzony w 1976 r.
W parku krajobrazowym zabrania się:

realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów ustawy z 3.10.2008 r.

umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor

likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej

pozyskiwania do celów gospodarczych skał, w tym także skamieniałości, minerałów i bursztynów

wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu

dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody lub racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej lub wodnej

budowy nowych obiektów budowlanych w pasie o szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych

używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowego w otwartych zbiornikach

Ochrona krajobrazowa- obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

Utworzono dotąd około 450 obszarów chronionego krajobrazu (około 23% powierzchni kraju).

Słabszy reżim zakazów w porównaniu do PK- zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego.

Do głównych funkcji należy rola korytarzy ekologicznych w skali krajowej i lokalnej
Na obszarach ochrony krajobrazu obowiązuje zakaz:

zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor i legowisk

realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów ustawy z dn. 3.10.2008 r.

likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych
Pomniki przyrody

Są to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej, krajobrazowej oraz odznaczające się jej indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów- okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, jary, skały.

Najwyższe drzewo: Dąb Napoleon (spalony)

Stanowiska dokumentacyjne

Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.
Użytki ekologiczne

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Użytek ekologiczny ustanawia uchwała rady gminy (do końca czerwca 2009 r. wojewoda), w odpowiedniej uchwale podając nazwę, powierzchnię, położenie i zakazy dotyczące obiektu. Z uwzględnieniem Regionalnego Dyrektora OŚ.
Przeważnie obiekty, które nie mogą być objęte ochroną jako rezerwaty z uwagi na niewielką powierzchnię i mniejszą wartość przyrodniczą.
Wprowadzone zakazy wybiera się spośród propozycji wymienionych w art. 45 Ustawy o Ochronie Przyrody
Ogółem w kraju około 6900 użytków ekologicznych o powierzchni 52 tys. ha.
Zespoły przyrodniczo- krajobrazowe
Fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne
Przeciętna powierzchnia- 460 haParki podworskie; jeziora, fragmenty rzek; zadrzewienia; w
ąwozy itp. o wysokich walorach przyrodniczo- krajobrazowych; obiekty przewidziane w przyszłości do objęcia ochroną rezerwatową
Europejskie sieci obszarów chronionych: Natura 2000 GECONET i inne
NATURA 2000
Sieć obszarów chronionych, wyznaczonych we wszystkich państwach należących do UE w celu ochrony fauny i flory Europy, zwłaszcza dzięki ochronie ginących lub zagrożonych siedlisk przyrodniczych.Istotą tej koncepcji jest integracja ochrony biotopów i gatunków z gospodarczą działalnością człowieka, a więc urzeczywistnienie idei zrównoważonego rozwoju państw i społeczeństw.
Gro Harlem Brundtland- „Nasza Wspólna przyszłość”- 1983 r.- „rozwój, w którym potrzeby danego pokolenia mogą być zaspokajane bez umniejszenia szans (...)”
Natura 2000 ma funkcjonować niezależnie od krajowego systemu obszarów prawnie chronionych, tj. PN, rezerwatów przyrody.
Sieć Natura 2000 to sposób wypełniania zobowiązań UE, nałożonych przez Konwencję z Rio z 1992 r. o różnorodności biologicznej. Podstawę prawną sieci stanowią dwa akty prawne:
- Dyrektywa Rady (ptasia) 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków z 2.04.1979 r.
- Dyrektywa (siedliskowa) 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny z 05.1992 r.
Dyrektywa ptasia ma na celu ochronę gatunków ptaków, gospodarowanie mini i uregulowanie liczebności; zawiera również wnioski dopuszczalnego wykorzystania tych gatunków.
Dyrektywa siedliskowa (habitatowa) ma na celu zapewnienie różnorodności biologicznej oraz ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na europejskim terytorium.
Co chronimy na obszarach Natura 2000?

Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków wyznaczone zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Ptasiej

Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk wyznaczone zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Siedliskowej (zaakceptowane przez Komisję)

Zasady ochrony obszarów Natura 2000
Ochrona siedlisk oznacza, że:

naturalny zasięg tego siedliska nie zmniejsza się

zachowuje ono specyficzną strukturę i swoje funkcje

stan ochrony typowych dla niego gatunków również jest właściwy

Ochrona gatunków oznacza, że:

zachowana zostaje liczebność populacji, gwarantująca jej utrzymanie się w biocenozie przez długi czas

naturalny zasięg gatunków nie zmniejsza się

pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku
Dyrektywa ptasia 5 załączników Załącznik 1- lista 195 gatunków ptaków „specjalnej troski” w Polsce
Dyrektywa siedliskowa 6 załączników
Załącznik 1- lista 200 typów siedlisk przyrodniczych zagrożonych w Europie, 61 ze statusem priorytetowym Załącznik 2- lista 483 gatunków roślin i 222 gatunków zwierząt, wśród nich kilkadziesiąt priorytetowych z obowiązkiem wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony
Siedliska priorytetowe- takie, które wyłącznie lub w znacznej części występują na terenie Europy, a zatem za ich przetrwanie odpowiada społeczność europejska.
Siedliska i gatunki uznawane są za priorytetowe ze względu na niewielki obszar (zasięg) występowania w Europie lub na niekorzystne trendy dotyczące liczebności ich populacji, a zatem siedliska gatunków, które należy chronić w sposób szczególny.

Przykłady priorytetów Natura 2000 w Polsce:

rośliny

dzwonek piłkowany, dzwonek karkonoski, przytulia sudecka, pszonak pieniński, sasanka słowacka, gnidosz sudecki, warzucha polska, tat...

zwierzęta (ssaki)

kozica, niedźwiedź brunatny, suseł perełkowany, świstak, wilk, żubr

nie wyróżnia się ptaków

siedliska

solniska nadmorskie, nadmorskie wydmy szare, nadmorskie wrzosowiska bażynowe, niżowe murawy bliźniczkowe

śródpolowe murawy napiaskowe, murawy kserotermiczne ze storczykami

torfowiska wysokie- żywe z roślinnością torfowcową

podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne, namorzyny, bory i lasy bagienne, lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe, świetlista dąbrowa subkontynentalna

Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 20% (?) powierzchni lądowej kraju. W skład wchodzi 845 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (obszary siedliskowe- przyszłe specjalne obszary ochrony siedlisk) oraz 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków.
Za funkcjonowanie sieci Natura 2000 odpowiada Minister Środowiska.
Nadzór nad obszarami Natura 2000 w terenie sprawuje właściwy regionalny dyrektor.
Ochrona środowiska lub na obszarach morskich- dyrektor (...?)
Jeżeli obszar Natura 2000 położony jest w obrębie PN rezerwatu lub PK plan ochrony obszaru wykorzystuje plany sporządzone dl tych form ochrony i musi być z nim spójny.
W przypadku, gdy obszar Natura 2000 obejmuje w całości lub w części obszar PN, sprawującym nadzór nad obszarem Natura 2000 w granicach PN jest jego dyrektor.
Koszty związane z funkcjonowaniem sieci Natura 2000 w zakresie nieobjętym finansowaniem przez UE ponosi budżet państwa.
Sposoby ochrony siedlisk i gatunków w ramach sieci Natura 2000 (wybrane działania):

- przeciwdziałanie zagrożeniom biotycznym i abiotycznym

- inicjacja regeneracji zniszczonej roślinności, renaturalizacja odtwarzanie siedlisk przyrodniczych

- zabiegi ochronne w celu utrzymania właściwego stanu siedlisk przyrodniczych oraz właściwości stanu ochrony gatunków zwierząt i roślin

- reintrodukcja gatunków zagrożonych oraz eliminacja ekspansywnych gatunków obcych. Regulacja liczebności populacji na obszarach Natura 2000

- tworzenie i utrzymywanie korytarzy ekologicznych umożliwiających migracje gatunków

- przywrócenie i utrzymanie gatunkowego składu drzewostanów, zgodnego z rodzajem siedlisk

- utrzymywanie właściwego składu gatunkowego ekosystemów łąkowych przez koszenie, wypas zwierząt, eliminację nalotu drzew i krzewów

- prowadzenie gospodarki rolnej metodami sprzyjającymi ochronie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt
Ograniczenia i zakazy na obszarach Natura 2000:
Zabronione są wszelkie działania, które mogą „w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w istotny sposób upłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony wyznaczony został obszar Natura 2000” (ustawa o ochronie przyrody art. 33)
Każde planowane przedsięwzięcie o potencjalnym, bezpośrednim lub pośrednim wpływie na stan obszaru Natura 2000. W niektórych wypadkach, jeżeli przedsięwzięcie wiąże się z nadrzędnym interesem publicznym, a nie istnieje rozwiązanie alternatywne, może ono uzyskać akceptację, mimo negatywnego wpływu na stan obszaru Natura 2000, pod warunkiem wykonania „kompensacji przyrodniczej”. W przypadku siedlisk lub gatunków priorytetowych:
- zgoda Komisji EU- obowiązuje zasada ostrożności- spory rozstrzygane są na korzyść ochrony przyrody
Korzyści dla społeczności lokalnych:

- rozwój turystyki

- dopłaty dla prywatnych właścicieli gruntów zlokalizowanych w granicach obszarów Natura 2000

- wynagrodzenia dla miejscowej ludności za wykonanie działań ochronnych w obszarach Natura 2000 (np. wykaszanie, wypas)

- zwiększanie szans dla samorządów na zdobycie dofinansowania na realizację projektów i programów poprawiających stan infrastruktury (kanalizacja, drogi, ścieżki rowerowe, kotłownie na biomasę, programy edukacyjne, kursy, szkolenia itp.)

Podsumowanie:

sieć Natura 2000 nie jest systemem ściśle chronionych obszarów, gdzie wszelka ludzka działalność jest wykluczona

utworzenie obszaru Natura 2000 nie oznacza ograniczenia perspektyw rozwoju lokalnego

każdy obszar i związane z nim problemy są traktowane indywidualnie

zakładane cele utworzenia sieci Natura 2000:

(...)

wzmocnienie ochrony zasobów przyrodniczych na tym obszarze

stworzenie nowych możliwości pozyskiwania funduszy na ochronę środowiska, zagospodarowanie turystyczne, edukację ekologiczną i rozwój Systemu Informacji Geograficznej

EUROPEJSKA SIEĆ EKOLOGICZNA EECONET
Koncepcja połączenia krajowych systemów obszarów chronionych w spójną strukturę ogólnoeuropejską.
Opracowana w Holandii (1990) i przyjęta przez Radę Europy w 1992 r.
Natura 2000 jest instrumentem realizacji koncepcji EECONET
Główne cele:
ustanowienie przestrzennie spójnej sieci najcenniejszych przyrodniczo obszarów oddających bogactwo i specyfikę europejskich ekosystemów
wzmocnienie ochrony gatunków, poprzez zapewnienie warunków migracji i zachowanie różnorodności biologicznej

System przestrzenny obejmujący obszary węzłowe i korytarze ekologiczne.
Obszar węzłowy- jednostka ponadekosystemalna o powierzchni <500 ha. Wyróżnia się dobrze zachowanymi ekosystemami naturalnymi i bogatymi w gatunki tradycyjne użytkowanymi agrocenozami.
Korytarz ekologiczny- funkcjonalnie i przestrzennie ciągłe struktury łączące obszary węzłowe i umożliwiają rozprzestrzenianie sie gatunków pomiędzy nimi. Przykład: naturalne lub mało zmienione doliny wielkich rzek: Odry, Wisły.
Inne sieci europejskie:
Emerald- obszary szczególnie interesujące z punktu widzenia ochrony- poza terytorium UE sieć Emerald ma samoistne znaczenie, a w jej granicach realizuje się poprzez N 2000
PEEN- Paneuropean Ecological Network
BSPA- Bałtycki System Obszarów Chronionych
Światowa sieć rezerwatów biosfery
Rezerwat biosfery jest szczególnie cennym obszarem chronionym pod egidą UNESCO w ramach programu „Man and Biosphere” (MaB).
Rezerwaty biosfery chronią ekosystemy reprezentatywne dla głównych biomów Ziemi
Np. bilateralny rezerwat biosfery w Karkonoskim PN: rdzenna część 10 ha
W ramach każdego rezerwatu tego typu wyróżnia się strefę centralną (core zone), buforową (buffer zone), czyli zabezpieczającą oraz przejściową (transition zone).
Rezerwaty biosfery w Polsce:

Rezerwat Biosfery "Babia Góra" (1977)

Białowieski Rezerwat Biosfery (1977)

Rezerwat Biosfery "Jezioro Łuknajno" (1977)

Słowiński Rezerwat Biosfery (1977)

Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie" (1992 PL-SK-UA)

Tatrzański Rezerwat Biosfery (1992, polsko-słowacki)

Karkonoski Rezerwat Biosfery (1992, polsko-czeski)

Rezerwat Biosfery "Puszcza Kampinoska" (2000)

Rezerwat Biosfery "Polesie Zachodnie" (2002)

Populacja – grupa osobników tego samego gatunku, w obrębie której możliwa jest wymiana informacji genetycznej, zajmująca w tym samym czasie określoną przestrzeń, izolowana (barierą przepływu genów) od innych populacji.

Funkcjonowanie populacji nie wynika z prostej sumy cech osobników. Jest nową jakością.

Cechy osobnicze i cechy populacji

Populacje wykazują pewne właściwości dające się ujmować statystycznie, będące właściwościami grupy, a nie tworzących ją osobników
Cechy osobnicze: wiek, stadium rozwojowe, płeć, rozmiar, behawior
Cechy populacji: liczebność, zagęszczenie, struktura wiekowa, stosunek płci, rozmieszczenie przestrzenne, zachowanie społeczne, hierarchia w stadzie
Procesy osobnicze: rozwój, wzrost, odżywianie, reprodukcja, śmierć
Procesy osobnicze w populacji: zmiana liczebności (i) zagęszczenia, zmiany struktury wiekowej, rozrodczość, śmiertelność

Teoria metapopulacji Levinsa (1969) rozwinięta w późniejszych latach głównie przez Hanskiego.

Metapopulacja – zbiór nie w pełni izolowanych na danym obszarze populacji (populacji lokalnych, subpopulacji) pomiędzy którymi może dochodzić do wymiany osobników, a tym samym informacji genetycznej.

Metapopulacja obejmuje przestrzennie izolowane populacje gatunku zajmujące siedliska, które w sposób naturalny lub sztuczny uległy fragmentacji.

Metapopulacje występują w środowiskach o mozaikowym charakterze, gdzie płaty siedlisk dostępnych dla danego gatunku oddzielone są obszarami nienadającymi się do zasiedlenia, ale poprzez które mogą migrować osobniki lub przemieszczać się nasiona i zarodniki.

Cztery warunki istnienia metapopulacji (Hanski 1997):

Odpowiednie do życia siedlisko musi być podzielone na nieciągłe płaty;

Nawet dla najliczniejszej lokalnej populacji istnieje istotne ryzyko wymarcia;

Lokalne siedliska nie są w pełni izolowane – istnieje możliwość ich rekolonizacji;

Dynamika lokalnych populacji nie jest w pełni zsynchronizowana.

Korytarz (ekologiczny) – liniowa forma krajobrazowa, ciągłe połączenie pomiędzy płatami siedlisk, umożliwiające przemieszczanie się osobników pomiędzy subpopulacjami.

Siedlisko pomostowe (ang.: stepping stone) fragmenty siedlisk zbyt małe żeby utrzymać subpopulację, jednak położone pomiędzy większymi płatami siedlisk umożliwiają przemieszczanie się osobników.
Co ogranicza obszar występowania populacji?

Rozkład przestrzenny nadających się do zasiedlania środowisk (np. wyspy leśne w krajobrazie rolniczym)

Bariery uniemożliwiające rozprzestrzenianie się (rzeki, góry)

Konkurenci

Drapieżniki i pasożyty

Czynniki środowiskowe powodujące sezonowe migracje (np. zwierzęta z wyższych położeń w górach schodzące zimą w niższe partie)
Podstawowe parametry opisujące stan populacji:

1. Zagęszczenie populacji

Z = liczebność / powierzchnia

zagęszczenie globalne – dotyczy całej powierzchni

zagęszczenie specyficzne (ekologiczne) – dot. powierzchni możliwej do zasiedlenia

zagęszczenie względne – np. liczba ptaków przelatujących w ciągu godziny

2. Rozrodczość

liczba nowych osobników / jednostka czasu (/ 1000 osobników, itp.)

rozrodczość maksymalna (potencjalna) – teoretyczna liczba nowych osobników w idealnych warunkach

rozrodczość ekologiczna (rzeczywista) – istniejąca realnie, nie jest stała, zależy od liczebności, składu populacji (struktura wiekowa, płciowa) i warunków środowiska

3. Śmiertelność

liczba zgonów / jednostka czasu (/ 1000 osobników, itp.)

śmiertelność minimalna (teoretyczna) – ubytek osobników w idealnych warunkach życia, bez czynników ograniczających

śmiertelność ekologiczna (rzeczywista) - istniejąca realnie, nie jest stała, zależy od liczebności, składu populacji (struktura demograficzna) i warunków środowiska

4. Struktura demograficzna:

wiekowa: względny udział poszczególnych klas wieku w ogólnej liczebności populacji, zależy od poprzednich parametrów (sprzężenie zwrotne)

płciowa: udział płci, zazwyczaj określa się liczebność osobników żeńskich i męskich w poszczególnych klasach wiekowych

5. Wskaźnik emigracji i imigracji

Liczba osobników emigrujących / jednostka czasu (1000 osobników)

Liczba osobników imigrujących / jednostka czasu (1000 osobników)

SPODZIEWANA LICZEBNOŚĆ POPULACJI

Nf = Nn + B – D + I – E

Nf – przyszła liczebność populacji

Nn – obecna liczebność populacji

B – urodzenia

D – zgony

I – imigracja

E – emigracja
Wzorce rozmieszczenia populacji
losowy- gatunki silnie dominujące w środowisku
równomierny- bardzo rzadki, np. stado ptaków na drucie elektrycznym
skupiskowy- odbicie zróżnicowania siedlisk na mikrosiedliska; bardzo częsty- np. równomierne rozmieszczenie populacji ludzkiej na świecie
Zagrożenia populacji i procesy prowadzące do ich wymierania:
„Wiry” sprzężeń zwrotnych prowadzących do lokalnych ekstynkcji krytycznie małych populacji wg Primacka (2006):
Efektywna wielkość populacji (Ne) – osobniki dojrzałe, które w danym czasie mogą wnieść wkład do zwiększenia liczby potomstwa.
Nie wpływają na nią osobniki nie biorące udziału w rozrodzie – młodociane (juwenilne) i te w fazie postreprodukcyjnej – senilne.
Z efektywnej wielkości populacji wyłączone są również osobniki dojrzałe, którym nie udaje się dojść do rozrodu. Nie przekazują swoich genów i w konsekwencji w kolejnym pokoleniu zmniejsza się różnorodność genetyczna populacji.
Na efektywną wielkość populacji wpływają:

Zmienność w liczbie potomstwa – geny pewnych osobników będą nieproporcjonalnie reprezentowane w populacji

Nierówny stosunek płci (zwłaszcza gatunków monogamicznych)

Fluktuacje liczebności populacji

Zmienność demograficzna: wyraża się poprzez fluktuacje liczebności populacji, zaburzenie struktury wiekowej i płciowej

Dryf genetyczny - przypadkowe fluktuacje w częstości alleli, tj. różnych form tego samego genu.

W populacjach liczebnych fluktuacje te znoszą się wzajemnie. W populacjach o niskiej liczebności dryf genetyczny może prowadzić do utraty rzadkich alleli, a tym samym do redukcji różnorodności genetycznej.

Prowadzi to do obniżenia zdolności przystosowawczych do zmieniającego się środowiska i w ostatecznym rezultacie do ekstynkcji populacji.

STRUKTURA GENETYCZNA POPULACJI A SZANSE PRZETRWANIA

Im większa różnorodność genetyczna populacji tym większe są jej szanse na dostosowanie się w wyniku doboru naturalnego do zmieniających się warunków życia, a tym samym na przetrwanie.

Różnorodność genetyczna ulega redukcji w populacjach żyjących na siedliskach, które uległy fragmentacji i zależy od:

rozkładu różnorodności przed fragmentacją;

współczesnego rozmieszczenia i wielkości subpopulacji;

stopnia ich izolacji (natężenia migracji, przepływu diaspor roślin);

ekologii rozrodu (systemu kojarzeń, sposobu rozprzestrzeniania się itp.)

Fragmentacja siedlisk – wpływ na populacje: małe płaty siedlisk ograniczają liczebność populacji.

Konsekwencje dla funkcjonowania małych populacji:

Stochastyczność demograficzna – losowa zmienność rozrodczości, śmiertelności, zaburzenia w strukturze wiekowej

- Efekt Alle’go – w małych populacjach obniża się przystosowanie osobników, a więc ich zdolność do przeżycia i wydania potomstwa, na co wpływają:

Trudności w znalezieniu partnera do rozrodu – zwierzęta o dużych rewirach, np. niedźwiedź.

Załamanie więzi socjalnych (watahy drapieżników, stada ptaków i ssaków roślinożernych.

Zmniejszona zdolność do grupowej obrony przed drapieżnikami.

Obniżona wydajność żerowania grupowego.

Zaburzenie proporcji pomiędzy płciami może wyłączyć część osobników z rozrodu

Stochastyczność genetyczna – losowa utrata zmienności genetycznej i kojarzenie wsobne

Małe populacje o zaburzonej strukturze demograficznej i zredukowanej różnorodności genetycznej są szczególnie wrażliwe na:

- przypadkowe zmiany pogody

- zdarzenia losowe: pożary, powodzie, erupcje wulkanów itp.

- gwałtowną zmianę oddziaływań biotycznych: w wyniku masowego pojawu drapieżników, pasożytów, roślinożerców, konkurentów (w tym gatunków inwazyjnych)

ANALIZY ŻYWOTNOŚCI POPULACJI

Analizy służące określeniu prawdopodobieństwa przetrwania gatunku.

Modele matematyczne tworzone są w oparciu o zmienne dotyczące stanu populacji i czynników środowiskowych:

liczebność, rozrodczość, śmiertelność, przeżywalność i wariancje tych parametrów;

pojemność siedliska;

częstość występowania zagrożeń i ich natężenie;

różne właściwości populacji (historii życia) - np.: wrażliwość na następstwa chowu wsobnego, tempo przepływu genów itp.

rodzaje interakcji międzygatunkowych i ich natężenie;

stan zasobów, zakresy tolerancji na czynniki abiotyczne;

itp.

Zastosowania analiz żywotności populacji:

ocena ryzyka ekstynkcji pojedynczej populacji;

porównanie ryzyka ekstynkcji populacji, analiza danych monitoringu stanu ich zachowania;

określenie kluczowych stadiów rozwojowych lub procesów demograficznych jako celów w ochronie gatunku;

określenie wielkości obszarów chronionych niezbędnych dla utrzymania zagrożonych populacji;

określenie liczebności restytuowanej populacji niezbędnej dla jej utrzymania;

wyznaczenie poziomu bezpiecznej eksploatacji populacji;

określenie liczby populacji niezbędnych do utrzymania gatunku w skali regionalnej lub globalnej.

Analizy żywotności populacji

Słabe strony żywotności populacji

Zawodność modeli opartych na zbyt małej ilości danych pochodzących ze zbyt krótkich okresów obserwacji

Czynniki utrudniające budowę modeli
Zachodzące aktualnie zmiany właściwości siedlisk
Nieprzewidywalne zdarzenia o charakterze katastrofy
Pojawianie się nowych chorób i gatunków inwazyjnych
Wielkość teoretyczna- uzyskiwana w wyniku modelowania matematycznego, służąca ocenie narażenia lokalnych populacji gatunku na wymarcie
Najmniejsza żywotna populacja- najmniejsza liczebność populacji pozwalająca na jej przetrwanie
Dla populacji pandy:
Przy wyjściowej liczebności populacji 50 osobników prawdopodobieństwo ekstynkcji w ciągu 100 lat to 30%
Najmniejsza żywotna populacja dla tego okresu to 60
W Polsce dużym osiągnięciem jest zachowanie populacji żubra, który należał do V kategorii. Gatunek uratowany przed wymarciem, gdy już nie występował w stanie dzikim
Efekt genetycznej szyjki butelki
Drastyczne zmniejszenie różnorodności genetycznej w populacjach, które w wyniku katastrofy środowiskowej lub nadmiernej eksploatacji przez człowieka ograniczona jest do małej ilości. Im dłużej populacja pozostaje w takim stanie i im większa jest "szyjka" tym silniej ograniczana jest zmienność genetyczna. Część genów jest stracona, nawet jeśli populacja odtworzy liczebność, to będzie ona jednolita genetycznie.

Przykład: północny słoń morski. Wschodnie wybrzeża Pacyfiku. Eksploatowany intensywnie w XIX wieku, do tego stopnia, że już pod koniec XIX wieku uznano go za wymarły- u wybrzeży Kalifornii odnaleziono populację 8 osobników- obecnie odnowioną do 100.000 osobników.

Efekt założyciela

Silna zubożenie różnorodności genetycznej, kiedy skrajnie mała liczba imigrantów daje początek nowej populacji w nowym siedlisku. W skrajnym wypadku może być to jeden osobnik- ciężarna samica. Zdarza się, że jest to sytuacja naturalna, może być również wynikiem reintrodukcji populacji bardzo rzadkiego gatunku namnożonego ex situ.

Przykłady: w Afryce południowej mała liczba ludzi z pląsawicą Huntingtona w rezultacie spowodowała częste występowanie tej choroby obecnie. W środowisku Amiszy także występują ciągle te same geny, Amiszowie cierpią ciągle na te same choroby, na które cierpiała niewielka populacja ludzi, która dała początek całemu wyznaniu. Jedna z paproci w Polsce, występująca tylko w jednym miejscu też ma praktycznie te same geny w każdym osobniku.

Kategorie Zagrożeń wg Światowej Unii Ochrony Przyrody IUCN:

Dział gatunków wymarłych (extinct)

EX- całkowicie wymarłe

EW- wymarłe w wolnej przyrodzie

Dział gatunków zagrożonych (threatened)

CR- krytycznie zagrożone (critically endangered)

EN- silnie zagrożone (endangered)

VU- narażone (vulnerable)

Dział gatunków niższego ryzyka (lower risk)

NT- bliskie zagrożenia

LC- najmniejszej troski

Dział gatunków niedostatecznie zbadanych

DD

CR- na krawędzi wymarcia, bardzo małe populacje, nieliczne stanowiska

EN- ich przetrwanie jest mało prawdopodobne, jeżeli nadal będą działac czynniki zagrożenia

VU- gatunki o zmniejszającej się liczbie stanowisk/ osobników, z czasem mogą przejść do kategorii silnie zagrożonych

Kryteria kategorii CR i EN

A. Redukcja liczebności populacji w ciągu 10 lat lub 3 pokoleń
- Jeżeli przyczyny są znane, odwracalne i już zanikły Cr 90% En 70%
- Jeżeli przyczyny nadal działają, są niejasne i odwracalne Cr 80 En 50
B. Zasięg występowania i/lub zajmowana powierzchnia oraz:
- Tylko jedno stanowisko lub silna fragmentacja
- obserwowane lub spodziewane: redukcja zasięgu, obniżenie jakości siedlisk, redukcja liczby subpopulacji, liczebności dojrzałych osobników - Skrajne fluktuacje powyższych parametrów
CR <100km2 En <500km2
Ogólna liczebność populacji gatunku CR- , 250 dojrzałych osobników En <2500 dojrzałych osobników

Czerwona Lista- po prostu lista gatunków z przypisanymi im kategoriami

Czerwona Księga- aktualizowane co 10 lat, dołącza różne dane, np. zasięg, stanowiska, właściwości siedliska. Obecnie jest opracowywana zaktualizowana księga polskich gatunków.

Monitoring gatunków roślin obejmuje monitoring populacji oraz siedliska. Analizuje się parametry stanu populacji oraz siedliska oraz ich wskaźniki. Wraz z parametrem perspektywy ochrony monitoring populacji i siedliska dają ocenę ogólną.

Podstawa prawna: Rozporządzenie Ministra Środowiska

Gatunek będący przedmiotem zainteresowania Wspólnoty

Występuje na terenie państw Wspólnoty i należy do którejśc kategorii:

Jest zagrożony (w całym zasięgu lub tylko na terenie Unii

Jest podatnhy na zagrożenie (może w najbliższej przyszłości przesunąć się do kategorii zagrożonych

Jest rzadki (o niewielkiej populacji)

Endemit o zagrożonych siedliskach

Gatunek o znaczeniu priorytetowym

Taki gatunek o znaczeniu wspólnotowym, który (niemal) w całości występuje na terenie Unii Europejskiej i w związku z tym jego los (niemal) całkowicie zależy od ochrony przez Wspólnotę.

Priorytetowe gatunki o znaczeniu wspólnotowym, wymagające wyznaczenia obszaru Natura 2000
Dzwonek karkonoski

Gnidosz sudecki

Warzucha polska

Warzucha tatrzańska

Sasanka słowacka

Przytulia sudecka

Dzwonek piłkowany

Goździk lśniący

Goryczuszka czeska
Niepriorytetowe gatunki o znaczeniu wspólnotowym, wymagające wyznaczenia obszaru Natura 2000

Obuwik pospolity

Żmijowiec czerwony

Zanokcica serpentynowa

Mieczyk błotny

Przytulia krakowska

Azalia pontyjska

Skalnica torfowiskowa

Marsylia czterolistna

Gatunki o znaczeniu wspólnotowym niewymagające wyznaczenia obszaru Natura 2000

Arnika górska

Śnieżyczka przebiśnieg

Mchy torfowce

Widłakowce

Przykłady sposobów czynnej ochrony zwierząt:

Zabezpieczanie ostoi i stanowisk przed zagrożeniami zewnętrznymi

Zabiegi utrzymujące właściwy stan siedlisk (odtwarzanie, renaturyzacja)

Zapobieganie sukcesji roślinności przez wypas, koszenie, wycinanie drzew i krzewów, zakładanie zakrzewień i zadrzewień śródpolnych

Regulacja liczebności niechronionych roślin, zwierząt