Czynniki demograficzne a rozwój

Teorie ludnościowe

Drugie przejście demograficzne - Demograf holenderski Dirk van de Kaa uważa, że w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło drugie przejście demograficzne. Charakterystyczną cechą drugiego przejścia demograficznego jest spadek płodności poniżej poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność pokoleń.

W modelu drugiego przejścia demograficznego zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim poziomie umieralności, przypisywane jest dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych źródeł dochodów z pracy oraz odpowiedniego wykształcenia i zadowolenia z życia.

Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.

Teoria ekonomicznej dzietności - sformułował Becker opierając się na założeniach Leibensteina. Punktem wyjścia było założenie, że w społeczeństwie rozwiniętym ekonomicznie korzyści z posiadania dzieci są równe zero. Pod względem ekonomicznym dziecko stanowi dla rodziców obciążenie a nie źródło dochodów. Becker przyjął, że dzieci są źródłem korzyści psychicznej dla rodziców i nie przysparzają im dochodu pieniężnego ani nie stanowią zabezpieczenia na starość.

Dzieci spełniają taka samą rolę jak dobra luksusowe. Użyteczności dzieci można porównywać z użytecznościami innych dóbr za pomocą krzywych obojętności. Kształt tych krzywych jest określany przez gusty rodziców, które mogą być zdeterminowane przez religię, rasę, wiek rodziców, wykształcenie. Rodzina musi decydować ile chce mieć dzieci ile chce na nie wydać.

Dzieci, na które poniesiono większe wydatki, nazywa Becker dziećmi wyższej jakości (nie są moralnie lepsze).

Przy wyższych poziomach dochodu rodziny powinny mieć więcej dzieci i więcej na nie wydawać. Aktualna dzietność zależy w ujęciu jakościowym i ilościowym od dochodów rodziny, kosztów wychowania dziecka, gustów, wiedzy antykoncepcyjnej, niepewności.

ANALIZA PROCESU REPRODUKCJI LUDNOŚCI

Płodność

Jest to natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym,

Miernikiem płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym,

W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 lat i trwa on do ukończenia 49 lat,

Urodzenia charakteryzują się sezonowością; istnieją pewne maksima urodzeń. Dokonano podziału na 5 grup:

Syntetyczne miary reprodukcji ludności Pozwalają one ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności w określonych grupach oraz wielkość potencjału demograficznego,

Współczynnik przyrostu naturalnego

W większości krajów gospodarczo rozwiniętych wartość współczynnika przyrostu naturalnego waha się od 0-5‰, a w krajach rozwiniętych słabo od 15-30‰

Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:

Współczynniki dzietności

Dzietność-rozumiemy przez nią ogólnie liczbę dzieci w rodzinie. W demografii wyróżnia się 3 kategorie dzietności:

Dzietność deklarowaną

Dzietność idealna-modelowa – jest to liczba dzieci, którą zdaniem respondentki powinna posiadać przeciętna rodzina,

Dzietność planowana-jest to liczba dzieci określana w okresie wstępowania w związek małżeński, którą kobieta pragnęłaby urodzić,

Dzietność pożądana-jest to liczba dzieci określana w momencie badania, jaką małżeństwo jeszcze pragnie,

Dzietność właściwa dla aktualnych warunków życiowych(w Polsce jest obecnie znacznie niższa od prawdziwej),

Dzietność rzeczywista liczba dzieci żywo urodzonych, liczba dzieci żyjących i liczba dzieci utrzymywanych(dzietność ekonomiczna),

Dzietność rzeczywisto–deklaratywna

Dzietność oczekiwana brutto-liczba dzieci żywo urodzonych powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych,

Dzietność oczekiwana netto-liczba dzieci żyjących powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych.

Współczynnik dzietności ogólnej - jest sumą rocznych współczynników płodności dla kolejnych roczników wieku od 15 do 49 ukończonych lat, wyraża on przeciętną liczbę dzieci urodzoną przez kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego, przy stałym poziomie cząstkowych współczynników płodności z danego roku kalendarzowego.

Współczynnik reprodukcji brutto – jest on miarą charakteryzującą aktualną płodność za pomocą średniej liczby żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym. Jest on iloczynem ogólnego współczynnika dzietności i współczynnika wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt.

Współczynnik reprodukcji netto – charakteryzuje on aktualną płodność i umieralność, wyrażając średnią liczbę żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, które dożyją wieku swych matek, przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym, przy założeniu niezmiennego aktualnego poziomu płodności i umieralności zgodnego z tablicami płodności i umieralności.

Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest większy od 1, oznacza to, że przy wzorcach umieralności i płodności utrzymujących się w przyszłości na poziomie wyjściowym, liczba ludności będzie wzrastała,

Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest mniejszy od 1 przez dłuższy czas to liczba ludności w przyszłości będzie malała,

Gdy współczynnik równa się 1 wówczas liczba ludności nie ulegnie zmianie.

Współczynnik reprodukcji netto informuje, w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w przyszłości zastąpiona przez nową generację matek w warunkach niezmiennej płodności i umieralności.

Przez politykę ludnościową należy rozumieć oddziaływanie państwa za pomocą odpowiednich bodźców na kształtowanie się stosunków ludnościowych w celu osiągnięcia założonej liczby oraz (lub) struktury ludności według płci i wieku, a także (lub) założonego tempa wzrostu (dodatniego lub ujemnego) i rozmieszczenia terytorialnego.

(J.Z.Holzer)

Definicja przyjęta przez consensus na konferencji ludnościowej zwołanej przez ONZ w 1994 r. w Kairze, w której uczestniczyło ponad 180 krajów.

“Celem programów planowania rodziny musi być umożliwienie parom małżeńskim i poszczególnym osobom decydowanie w sposób wolny i odpowiedzialny o liczbie i czasie powoływania do życia dzieci oraz umożliwienie dostępu do informacji i środków dla uzyskania tego, jak i zapewnienia świadomych wyborów i uczynienia dostępu do pełnego zakresu bezpiecznych i efektywnych metod.”

Wyróżniamy dwie kategorie polityki ludnościowej:

Polityka odpowiadająca zapotrzebowaniu ludności – chodzi tu o skutki wynikające z istniejącej struktury ludności według płci i wieku, polityka ludnościowa tej kategorii jest polityką społeczno-ekonomiczną wymuszaną przez procesy i struktury demograficzne.

Polityka kształtująca procesy ludnościowe – działania zmierzają do kształtowania procesu płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. Zakres tej polityki dotyczy działań związanych ze świadomym planowaniem wielkości rodziny jak i programów zmierzających do obniżenia poziomu umieralności.

W polityce ludnościowej można wyróżnić dwa przeciwstawne kierunki działania:

Politykę pronatalistyczną – zmierza ona do zachowania lub podniesienia istniejącego poziomu dzietności,

Politykę antynatalistyczna zmierza ona do obniżenia poziomu dzietności.

PODSTAWOWE TEORIE DEMOGRAFII

Nurt normatywny Populacjonizm Antypopulacjonizm

Teoria optimum zaludnienia

Populacjonizm

Duży wpływ na rozwój tego kierunku miała wiara- większość religii opowiada się za wysoką prokreacją i liczną populacją (zwiększenie liczby wyznawców)

Rozwinął się najwcześniej, była to wpływowa doktryna już w dawnych czasach

Populacjonizm w czasach nowożytnych zapoczątkował Bodin (16. wiek) i merkantyliści (16. i 17. wiek)- ludność jako źródło bogactwa i siły państwa; od liczby ludności zależy wprost wielkość podatków i potęga militarna

Efekty skali związane z systematycznym wzrostem demograficznym, np. wzrost obrotów handlowych

Nurt popularny wśród pisarzy i myślicieli, a także przedstawicieli socjalizmu utopijnego (18 i 19 wiek)- odpowiednio liczna ludność wspomaga porządek społeczny (postęp, równość i sprawiedliwość)

odnowienie zainteresowania tym nurtem w okresie międzywojennym (Harrod, Keynes)- zaniepokojenie słabnącym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym; problem stagnacji w gospodarce kapitalistycznej => postulaty odwrócenia tendencji spadkowej przyrostu naturalnego w Europie Zachodniej

Negatywne skutki spadku rozrodczości wg Harroda:

-słabnie innowacyjność i postęp techniczny (bo mniejszy dopływ młodych roczników)

-wzrost obciążeń ekonomicznych społeczeństwa w związku z jego starzeniem się

-maleje mobilność terytorialna => gorsza alokacja zasobów pracy => wzrost bezrobocia

-marnotrawstwo stworzonej wcześniej infrastruktury

-nawet wzrost dochodów nie powstrzymuje spadku popytu konsumpcyjnego, ponieważ niedostateczny wzrost liczby ludności ogranicza konsumpcję dóbr pierwszej potrzeby, słabo reagującą na zmiany dochodów

-niedostateczny popyt na nowe inwestycje

WNIOSEK: postulat pobudzenia przyrostu demograficznego

Gini: wzrost liczby ludności => wzrost gęstości zaludnienia => presja, której efektem jest intensyfikacja produkcji rolnej i reformowanie własności ziemi, pobudzenie zapobiegliwości i wzrost stopy oszczędzania => wzrost PKB na jednego mieszkańca

Simon: dodatni wpływ wzrostu ludności na rozwój gospodarczy, sprzyja też innowacjom; koncepcja: przyrost liczby ludności => wzrost popytu na żywność => zmiany technik produkcji, zastosowanie wynalazków => wzrost produkcji rolnej => większy popyt na pracę => rośnie produkcja żywności, co może być przyczyną dalszego przyrostu demograficznego itd.

Braudel: presja związana z przyspieszeniem wzrostu ludności powoduje eksploracje nieznanych dotąd obszarów i innowacyjność

Antypopulacjonizm

Prąd myślowy przeciwstawny populacjonizmowi, wskazujący na niekorzystne strony wzrostu ludności i zalecający jego zahamowanie

Wiązany głownie z nazwiskiem Malthusa

Boter (16 wiek)- dowodził, że zdolność rozrodcza człowieka jest stała i gdyby nie było przeszkód wzrost ludności byłby nieskończony; sugerował iż jest potrzebne ograniczenia tego wzrostu

Antypopulacjonizm

Bacon i Machiavelli (17 wiek)- jeśli liczba ludności wzrasta bez końca to musi przekroczyć zdolność Ziemi do utrzymania jej, zbliżanie się do tego pułapu nieuchronnie wywoła wojny i zarazy

Hale: istnieją 2 przeciwstawne siły- siła tworzenia oznacza wzrost ludności w postępie geometrycznym i siła rozkładu (redukcji)- plagi, choroby epidemiczne, pożogi, pożary, powodzie, głód, wojny

1798- Malthus „Traktat o prawie ludności”: prawo malejącej produkcyjności Ziemi i prawo wzrostu ludności w postępie geometrycznym (w sytuacji braku wszelkich ograniczeń wzrostu);

WNIOSEK: postulat ograniczania praw do tworzenia rodziny przez osoby ubogie i odmawianie im pomocy (pracy i żywności)

Odrodzenie nurtu po II wojnie światowej; eksplozja ludnościowa w krajach mniej rozwiniętych => pojawiały się publikacje rysujące wizję zagłady cywilizacyjnej i biologicznej

1972 „Granice wzrostu” (raport dla Klubu Rzymskiego): zbliżająca się katastrofa ludzkości, bo: wyczerpanie się nieodnawialnych surowców, brak ziemi uprawnej, zniszczenie środowiska przyrodniczego (powodem tych zjawisk był nadmiar ludności)

Skoro istnieje stan przeludnienia i niedoludnienia to musi też istnieć stan optymalny

Optimum ludności- gdy jest najkorzystniejsza relacja między stanem ludności a wielkością zasobów naturalnych

Rozwój koncepcji w końcu 19 wieku