GORYCZE – irydoidy
Grupa organicznych związków chemiczny z grupy terpenów. Są to monoterpeny oparte na szkiełku irydoilu. Zawarte są w wyciągach wielu roślin, np. korzenia goryczki, liści bobrka trójlistnego.
Gorycze-nietoksyczne nie zawierających atomów azotu. Występujących naturalnie organicznych związków chemicznych, które posiadają gorzki smak. Większośc związków zaliczamy do goryczy to różnego rodzaju glikozydy. Występują one przede wszystkim w roślinach z rodziny goryczkowatych, złożonych. W medycynie stosuje się je najczęściej w postaci wyciągów alkoholowych (nalewek, win leczniczych). Przyjmowane w odpowiednich dawkach przed jedzeniem, wzmagają wydzielanie soków żołądkowych, a poza tym działają uspokajająco i wzmacniająco, dlatego przyjmowane są i stosowane w okresach rekonwalescencji.
Właściwości fizyko-chemiczne:
- substancje stałe, czasem płynne
- krystaliczne lub bezpostaciowe
- wrażliwe na pH
- bezpostaciowe – ulegają hydrolizie
Działanie:
- pobudzają wydzielanie soków trawiennych
- przeciwzapalne
- przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne
- hipotensyjne
- diuretyczne
- sedatywne (uspokajające)
PODZIAŁ IRYDOIDÓW:
1. Irydoidy właściwe
2. Sekoirydoidy
Do oceny surowców stosowany jest wskaźnik goryczy. Jest to wartość największego rozcieńczenia wyciągu przygotowane z 1 grama surowca, które wykazują smak gorzki w porównaniu z wzorcowym roztworem chlorowodorku chininy.

Irydoidy właściwe(aukubina, loganina, walepotriany)
1. Korzeń kozłka – Valerianae Radix
Roślina macierzysta – Valerianae officinalis – kozłek lekarski
Rodzina – Valerianaceae – kozłkowate
Zawierają frakcję irydoidową tzw. walepotriany oraz olejek eteryczny, alkaloidy monoterpenowe
działa silnie sedatywnie oraz spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych

2. Ziele świetlika – Euphrasiae herba
Roślina macierzysta – Euphrasia officinalis – świetlik łąkowy
Rodzina – Scrophulariaceae – trędownikowate
Zawierają frakcję irydoidową oraz garbniki, napary wykazują łagodne działanie ściągające i są często stosowane w stanach zapalnych spojówek, surowiec wykazuje działanie hipotensyjne

3. Ziele krwawnika – Millefolli herba
Roślina macierzysta – Achillea Millefolium – krwawnik pospolity
Rodzina – Compositae – złożone
Działa przeciwzapalnie, spazmolitycznie, żółciotwórczo

4. Korzeń mniszka – Taraxaci radix
Roślina macierzysta – Taraxacum officinale – mniszek lekarski
Rodzina – Compositae – złożone
Surowiec goryczkowy o działaniu żółciotwórczym, żółciopędny, przeciwskurczowym, moczopędnym, obniża poziom cukru we krwi

5. Ziele drapacza lekarskiego – Cnici benedicti herba
Roślina macierzysta – Cnicus benedictus – drapacz lekarski
Rodzina – Asteraceae – złożone
Surowiec pobudza łaknienie

6. Owocnia pomarańczy gorzkiej – Aurantii amarii pericarpium
Roślina macierzysta – Citrus aurantium – pomarańczka gorzka
Rodzina: Rutaceae – rutowate
Jako lek aromatyczno gorzki i poprawiający smak

Sekoirydoidy – gencjopikrozyd, foliamentyna, amaropentyna.

Surowce goryczkowe charakteryzujące się podobnym działaniem farmakologicznym. Podane doustnie drażnią zakończenia nerwów smakowych na grzbiecie języka i w efekcie na drodze odruchowej dochodzi do wzmożonego wydzielania śliny i soków trawiennych. Pobudza to przemianę materii. Są stosowane w przewlekłych nieżytach jelit, żołądka oraz jako Remedia tonica w czasie rekonwalescencji (pobudzają apetyt i ułatwiają trawienie)

PODZIAŁ SEKOIRYDOIDÓW
a) Amara pura – czysto gorzkie
stosowane jako Remedia tonica, Remedia metabolica
b) Amara aromatica – gorzko aromatyczne
surowce goryczkowe z rodziny compositae, zawierające w swoim składzie przede wszystkim laktozy sekwiterpenowe

Amara pura – czysto gorzkie
1. Korzeń goryczki – Gentianae radix
Roślina macierzysta – Gentiana lutea – goryczka żółta
Rodzina – Gentianaceae – goryczkowate

2. Liść bobrka trójlistnego – Menyanthidis folium
Roślina macierzysta – Menyanthes trifoliata – bobrek trójlistny
Rodzina – Menyanthacaea – bobrkowate

3. Ziele centurii (ziele tysiącznika) – Centaurii herba
roślina macierzysta – Erythraea centaurium – centauria pospolita
rodzina – Gentianaceae – goryczkowate

Amara aromatica – gorzko aromatyczne

1. Ziele piołunu – Absinthi herba
Roślina macierzysta – Artemisia absinthium – bylica piołun
Rodzina – Compositae – złożone
surowiec wybitnie gorzki, pobudza łaknienie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, działa żółciotwórczo

GARBNIKI
Grupa związków pochodzenia roślinnego używanych pierwotnie do garbowania skór zwierzęcych. Garbniki chronią garbowane skóry przed rozkładem przez mikroorganizmy. Nadają roślinom cierpki smak, dlatego odstraszają zwierzęta roślinożerne. Chronią także rośliny przed patogenami. Są to związki organiczne, występujące w niektórych roślinach. Stosuje się je w fitoterapii. Mają działanie bakteriobójcze, zatrzymujące krwawienie i przeciwzapalne. Garbniki są też stosowane jako odtrutka w przypadku zatruć solami metali ciężkich. Garbniki to inaczej taniny. Występują naturalnie w skórkach winogron i w drewnie dębowym. Przy maceracji a późnej podczas ewentualnego dojrzewania w dębinie, przenikają do wina, budując jego strukturę i nadając mu wytrawny charakter. Zawartość garbników wyczuwamy przy degustacji, mając wino w ustach. Ma efekt ściągający i wysuszający, powodują odrętwienie języka.

PODZIAŁ GARBNIKÓW
1. Garbniki mineralne
2. Garbniki organiczne
3. Garbniki roślinne – są otrzymywane z surowców roślinnych (garbnikodajne rośliny)
a) garbniki pirogalolowe inaczej galotanoidy (hydrolizujące), mają charakter estrowy, można tu wyróżnić:
- galotaniny, zawierające kwas galusowy
- elagotaniny, zawierające kwas elagowy, wsytępują np. w korze dębu
b) garbniki katechinowe (niehydrolizujące, skondensowane) zawierają katechiny i leukocjanidy
WYSTĘPOWANIE GARBNIKÓW
Występują powszechnie w roślinach, zwłaszcza w korze, liściach, drzew i krzewów:
a) galotaniny – wystepują w liściach herbaty (krzew herbaciany – camelia simensis)
b) elogotaniny – występują w korze dębu (cortex ouercis)
c) garbniki katechinowe – występują w nasionach kakao, herbaty, jabłkach i winie
ZASTOSOWANIE GARBNIKÓW
Ze względu na działanie:

a) przeciwzapalne – wykorzystuje się je w leczeniu hemoroidów, podrażnień i zranień skóry, stosowane na skórę garbniki działają ściągająco na powierzchniowe naczynia krwionośne obkurczając je i łagodząc obrzęki. Reagując z białkiem na powierzchni skóry tworzą na niej nierozpuszczalną w wodzie warstewkę ochronną, zabezpieczają głębiej położone warstwy przed utratą wody, podrażnieniami i ułatwiają ich regenerację. Równocześnie działają lekko znieczulają i przeciwświądowo
b) przeciwbiegunkowe – stosowane jako środki zapierające. Podawane doustnie działają ściągająco na błony śluzowe jelit, utrudniając przenikanie wody do ich światłą i w ten sposób hamują rozrzedzanie treści jelitowej. Osłabiają też wydzielanie śluzu w jelitach.
c) bakteriobójcze – stosowane są w stanach zapalnych błon śluzowych i na rany, garbniki działają bezpośrednio na drobnoustroje denaturując ich białka
d) przeciwkrwotoczne – stosuje się je czasem w leczeniu nadmiernych krwawieniach, garbniki powodują aglutynację czerwonych krwinek, stymulując powstawanie skrzepów. Hamowanie krwawień wspomaga również działanie obkurczające na naczynia krwionośne

SUROWCE GARBNIKOWE:

1. Cynips quercus folii – Galasówka dębianka
Quercus robur L. – dąb szypułkowy
Fagaceae – bukowate
Opis surowca:

Owady galasowniki nakłuwają młode pędy dębów galasowych i składają tam jaja. W skutek nakłucia i złożenia jaja wokół korony larwalnej wytwarza się kulista narośl wielkości orzecha laskowego na spodniej stronie liścia, zwaną galasem dębowym lub dębianką. Galasy zbiera się zanim nastąpi całkowity rozwój owadów, są one typowym surowcem garbnikowym.
Związki czynne: zawiera 40-75% garbników, hydrolizujących, określanych ogólnie jako galo taniny i powierzchnie znanych jako tanina.
Działanie i zastosowanie:

Ma właściwości silnie ściągające, w stanach zapalnych skóry, w stanach zapalnych błony śluzowej, jamy ustnej, gardła, może być stosowany w odmrożeniach i lekkich oparzeniach. Stosowany zewnętrznie w postaci nalewki z galasów, z galasówki dębianka otrzymuje się taninę stosowaną w lecznictwie czyli najważniejszy zespół garbników. Z galasów otrzymywany jest surowiec do wyrobów atramentów a także produkty do garbowania skóry.
Występowanie:

Występuje w całej europie oprócz Skandynawii, w Polsce występują na całym niżu.
Przeciwwskazania:

Uszkodzenia skóry na dużej powierzchni

2. Galla turcica – galas turecki
Quercus infectoria – dąb turecki Oliver
fagaceae - bukowate
Opis surowca:

Patologiczne narośla powstałe na liściach dębu tureckiego. Powstają w skutek bujania tkanki merystematycznej pąka po złożeniu w nim jajeczek przez owady Adleria Gallae-tiactorie
Związki czynne: bardzo bogate w garbniki – 70%
Działanie:

Wykazuje silnie działanie ściągające. Nalewka zastosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe hamuje przenikanie płynów ustrojowych, ogranicza wysięki zapalne a przypadku oparzeń zmniejsza utratę płynu. Hamuje drobne krwawienia koagulując białko osocza, wykazuje słabe działanie przeciwbakteryjne
Obecnie stosowana na skórę i błony śluzowe, wykorzystywana jest głównie jako:
- adstringens hoemostaticum et antiphlogisticum locatum
Szeroko stosowana w stomatologii do pędzlowania dziąseł oraz w rozcieńczeniu wodnym, przeważnie mieszanka używana do płukania jamy ustnej i gardła (stany zapalne dziąseł, jamy ustnej, stany po zabiegach stomatologicznych). Także po rozcieńczeniu z wyjałowioną woda w leczeniu oparzeń, odmrożeń oraz ropiejących trudno gojących się ran w formie okładów.

3. Tanninum – Tanina
Synonimy: Acidum tannicum, kwas taninowy, Acidum gallotanicum, kwas garbnikowy, Gallotanina.
Opis surowca:

Jest to naturalny garbnik roślinny, proszek barwy żółtobrunatnej, stanowiący mieszaninę estrów kwasu galusowego oraz innych kwasów hydroksykarboksylowych i glukozy. Otrzymywana jest z narośli na liściach dębu (galasów). Stosowana w garbarstwie, farbiarstwie, lecznictwie (tanalbina – lek ścigający, przeciwzapalny i przeciwbiegunkowy)
Związki czynne: są to związki organiczne zbudowane z wielu cząsteczek kwasu galusowego
Działanie i zastosowanie:

Jest zaliczany do grupy zwanej garbnikami, dawniej kwas garbnikowy, początkowo był pozyskiwany z galasów. Tanina obecnie jest otrzymywana syntetycznie.
Silne działanie ściągające – Adstringens, działanie te związane jest z denaturacją białek
działanie przeciwzapalne – Antiphogisticum localium
działanie przeciwkrwotoczne – Antihemostaticum
słabe działanie odkażające – Antisepticum
Zmniejsza wrażliwość zakończeń czuciowych.
Dzięki wymienionym właściwościom tanina znalazła duże zastosowanie w leczeniu zmian chorobowych skóry i błon śluzowych, stosuje się w ostrych stanach zapalnych skóry – jako środek przeciwzapalny, niewielkich skaleczeniach – jako środek ściągający, zasklepiający. Stosowana często w dermatologii w różnych chorobach skórnych (okłady, przymoczki), także w proktologii – w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej odbytu. Dawniej taninę stosowano często wewnętrznie, głównie jako antidotum, antidiarrhoicum. Obecnie w zasadzie stosowanie wewnętrzne taniny zostało zarzuconej ze względu na jej hepatotoksyczność. Wyjątek stanowi „odtrutka uniwersalna”, w której w skład wchodzi tanina i jest jeszcze niekiedy stosowana. Doustnie w zastępstwie kwasu taninowego od wielu lat stosuje się białczan taniny (Tannalbinum).

4. Tanninum albumina tum
Opis surowca:

Jest to surowiec farmaceutyczny przeznaczony do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej
Związki czynne: wytwarza się preparaty do stosowania zewnętrznego (pro usu externo), roztwory wodne (solutiones aquosae), roztwory etanolowe (solutiones spirituosae), w zakresie stężeń 1%-20%, w tym także płyny do natryskiwań na skórę i błony śluzowe, roztwory koloidowe (collodia) do 3%. Roztwory wodne do wlewów doodbytniczych – nie przekraczające stężenia 0,5%. W okulistyce jałowe krople do oczu 0,25%-1% (oculuguttae), w ginekologii ii urologii do 2%. Także maści (unguenta) i pasty (pasta), w zakresie stężeń 0,5%-10% (w tym maści proktologiczne z reguły do 4%), ponadto w postaci czopków doodbytniczych 0,05-0,25g i innych postaciach leku recepturowego.
Działanie:

Kwas taninowy tworzy z białkami nierozpuszczalne połączenia chemiczne, które pokrywają błony śluzowe warstwą ochronną. Tanina poraża zakończenia nerwowe w ściankach jelit, hamuje ruchy perystaltyczne jelit, co działa przeciwbiegunkowo. Ponadto kurczy i uszczelnia naczynia krwionośne, przyczynia się do zmniejszania obrzęków i złagodzenia bólu. Tanina zmniejsza wydzielanie soków trawiennych oraz zmniejsza wchłanianie.
Zastosowanie:

Biegunka ostra, w czasie biegunki należy zadbać o uzupełnianie utraty płynów i wyrównanie niedoborów elektrolitów, długotrwałe biegunki wymagają wyjaśnienia ich przyczyn
Przeciwwskazania: nie stosować w uczuleniu na taninę

Działanie niepożądane: duże dawki mogą powodować nudności i wymioty

5. Tormentillae Rhizoma – kłącze pięciornika FP VI
Potentilla erecta – pięciornik kurze ziele
rosaceae – różowate

Związki chemiczne: surowiec zawiera garbniki (pożądana zawartość nie mniej niż 15%), które w 90% są pochodnymi katechiny, ponadto barwniki – czerwień tormentilinę, żywice i gumy.
Działanie i zastosowanie:

Do tamowania krwotoku, ściągające, przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, słabe działanie przeciwbaateryjne, może być stosowany wewnętrznie – w biegunkach i krwawieniach z przewodu pokarmowego, zewnętrznie – stany zapalne skóry, do płukania jamy ustnej, gardła, dawniej kłącze było wykorzystywane do garbowania skór.

6. Quercus Cortex – kora dębowa FP VI
Quercus sessiliflora Salisibur – dąb bezszypułkowy
Quercus robur (pedunculata) – dąb szypułkowy
Fagaceae – bukowate
Opis surowca:

Surowcem jest kora z młodych pni z gałęzi wyżej wymienionych gatunków dębu, zebrana na wiosnę przed rozwojem liści. Kora ta nie może zawierać mniej niż 9,0% garbników.
Związki czynne: garbniki pochodne katechiny i kwasu elagowego
Działanie i zastosowanie:

Przeciwbiegunkowe (enthidiarvolicum) i przeciwzapalne (antisepticum), działa na wiele gatunków drobnoustrojów, działanie te rozpoczyna się od jamy ustnej (stany zapalne dziąseł, jamy ustnej), i przez cały przewód pokarmowy, zewnętrznie można stosować na skórę jako okłady lub do przemywań, hamuje drobne krwawienia.

7. Bistortae Rhizoma – kłącze wężownika FP IV
Synonim: Rdes łąkowy, żmijowy korzeń, Raczkowe szyjki
Polygonum bistor ta – rdest wężownik
Polygonacae – rdestowate
Działanie i zastosowanie:

Stosowany w postaci mieszanek (w połączeniu innymi surowcami), przeciwbiegunkowy, w nieżytach przewodu pokarmowego, zewnętrznie surowiec stosowany w postaci okładów, irygacji, kąpieli, w leczeniu hemoroidów, w żylakach i nadmiernej potliwości, a także w oparzeniach.
Związki czynne: garbniki do 22%, kwas galusowy, elagowy

8. Myrtilli folium – liść borówki czarnej
Synonimy: jagoda, czernica, czarna jagoda, czarna borówka
Vaccinium myrtillus – borówka czarna
Ericaceae – wrzosowate
Związki czynne: w liściu najważniejsze są garbniki, około 6,5%, i liście wywierają działanie odpowiadające dla garbników, jagody zawierają do 90% wody, są też cukry, związki mineralne itp.

9.Liść orzecha włoskiego- Juglandis folium

Synonim: orzech królewski

Juglans regia- orzech włoski

Juglandaceae- orzechowate

Związki czynne:

Liście orzecha zawierają

a)ok. 5% garbników elgaowych

b) pochodne nafto chinowe (m.in. Juglon), flawonoidy (kwercetyna, kemferol)

c) ok. 370 mg/100g witaminy C, kwas elagowy i galusowy, alkohol juglandynę

d) ok. 0,1% olejku eterycznego

Jądra nasienne zawierają:

40-77% tłuszczów,

8-21% białek

Witaminy A,B,C,P,E

Łatwo przyswajalne sole mineralne

Niedojrzałe orzechy są jednym z najbogatszych źródeł witaminy C.

Działanie i zastosowanie:

Działanie ściągające i zwiększające wydzielanie soków trawiennych, przeciwkrwotoczne, zwiększają wydalanie moczu. Stosowany w nieżytach żołądka i jelit, biegunkach, nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, nadmiernej fermentacji jelitowej, we wzdęciach i braku łaknienia. Zewnętrznie w chorobach skóry, w postaci płukanek w zapaleniu jamy ustnej. Surowiec ma zastosowanie w przemyśle do produkcji lakierów, farby drukarskiej, rozmaitych produktów kosmetycznych.

ANTRAZWIĄZKI

Antrazwiązki-są to pochodne antracenu o charakterze polifenoli.

W zależności od stopnia utlenienia podstawowego układu antronu wyróżniamy:

*antrachinony,

*antranole,

*oksyantrony.

W roślinach obok siebie mogą występować wszystkie pochodne antronu oraz formy dimeryczne.

Najczęstszymi podstawnikami rozbudowującymi szkielet antrazwiązków są grupy hydroksylowe, metoksylowe, metylowe i karboksylowe. Siła działania związków jest związana bezpośrednio z pewnymi różnicami w ich budowie chemicznej. Do takich różnic zaliczamy na przykład obecność grup hydroksylowych w pozycjach 1 i 8, czy podstawnika w pozycji 3. Wpływ na silę działania ma również liczba cząsteczek cukru w glikozydzie antrazwiązku- im ich więcej, tym silnie działa taki glikozyd. Antrazwiązki występują najczęściej w postaci glikozydów.

Właściwości fizyko-chemiczne:

-są to substancje stałe, krystaliczne

-substancje barwne- ich barwa zależy od stopnia utlenienia

-łatwo ulegają reakcjom Osydo- redukcyjnym

-glikozydy są łatwo rozpuszczalne w wodzie i łatwo hydrolizują

-podczas suszenia ulegają utlenieniu do antrachinonów i hydrolizie do emodyn

Podział antrazwiązków:

1.Antrazwiązki monomeryczne

-alocemodyna

-fiscjon

-franguloemodyna

-chryzofanol

2.Diantrony:

-izodiantrony (sennozydy A i B)

- heterodiantrony (plamidyny, rei dyny, reiny)

Właściwości lecznicze:

Antrazwiązki są zaliczane do związków łagodnie i silnie przeczyszczających (remedia laxanita). Działanie przeczyszczające wiąże się z obecnością grupy –OH przy 1 i 8 atomie węgla; grupy – OH przy 3 i 6 atomie węgla nasilają to działanie.

Antrazwiązki po podaniu doustnym w postaci niezmienionej przechodzą do jelita grubego, gdzie pod wpływem enzymów produkowanych przez florę bakteryjną ulegają hydrolizie i redukcji do antronów i diatronów. Formy zredukowane działają na ścianę jelita grubego drażniąc ją, wzmagają perystaltykę, hamują resorpcję zwrotną wody, rozrzedzają masy kałowe oraz pobudzają ośrodek defekacyjny w rdzeniu kręgowym. Antranole wykazują silniejsze działanie. Działanie przeczyszczające pojawia się zaś po 6-12 godzinach od zażycia.

Zastosowanie antrazwiązków:

- jako środki przeczyszczające- remedia laxanitia

-jako środki żółciopędne- remedia cholagoga at choleretica (część jest wchłaniania w jelicie cienkim, dociera do wątroby i drażni je miąższ)

-pobudzają przemianę materii

-działają dezynfekująco

Toksyczność surowców zawierających antrazwiązki:

-zbyt wysokie dawki wywołują nudności i wymioty

-przechodzą do mleka matki

-powodują przekrwienie narządów miednicy mniejszej (poronienie, podrażnienie nerek)

- niekorzystne zmiany ścian jelit (ciemna śluzówka, atrofia włókienek mięśniowych, stany zapalne)

- przyzwyczajenie

-utrata elektrolitów

-biegunki

Surowce antranowe:

-Aloe(alona)

-Frangulae cortex(kora kruszyny)

-Rhei radix(korzeń rzewienia)

-Sennae Folium(lisć senesu)

-Rhamni Fructus(owoc szakłaku)

-Rhamni cortex(kora szaklaku amerykańskiego)

Antrazwiązki nie wywołujące efektu przeczyszcajacego:

-Heperici Herba- ziele dziurawca

-Rubiae radix- korzeń marzanny

SUROWCE ANTRANOWE:

Aloe- Aloes, Alona

Roślina macierzysta: Aloe Xerox- aloes uzbrojony

Rodzina: Liliaceae- liliowate

Związki czynne: Zagęszczony, stwardniały sok różnych gatunków aloesu. Surowiec zawiera antrazwiązki aloinozydy A i B oraz żywicę

Działanie: Aloes ma silne działanie przeczyszczające, nieznaczne właściwości bakteriobójcze, wzmaga czynności żółciotwórcze. Niewielkie ilości aktywnych związków przenikają do mleka karmiących matek, działając przeczyszczająco na dzieci. Aloes wykazuje ponadto działanie biostymulujące: sok z liści i miazga liściowa są skuteczne w leczeniu ran i oparzeń. Natomiast usuwana z aloesu żywica powoduje silne i bolesne skurcze jelit.

Frangulae cortex- Kora kruszyny

Roślina macierzysta: Rhamnus frangula- kruszyna pospolita

Rodzina: Rhamnaceae- szakłakowate

Związki czynne: Antrazwiązki pochodne franguloemodyny (glukofrangulina A i B, frangulina A i B). w mniejszych ilościach występują glikozydy fiscjonu, chryzofanolu i emodyny. W śladowych ilościach związki flawonoidowe, saponiny i alkaloidy peptydowe.

Działanie: Remedia laxanita, remedia cholagoga: surowiec jest stosowany jako lek przeczyszczający oraz żółciopędny.

Rhei Radix (Rhizoma Rhei)- Korzeń rzewienia

Roślina macierzysta: Rheum palma tum- Rzewień dłoniasty

Rodzina: Polygonaceae- Rdestowate

Związki czynne:Surowiec zawiera antrazwiązki monomeryczne (3%)- pochodne antrachonu (aloeemodyna, emodyna, reina) oraz związki o charakterze mieszanin diatronów. Występują także żywice, garbniki hydrolizujące i skondensowane.

Działanie: Surowiec zawiera dwie grupy substancji o przeciwstawnych kierunkach działania. Pierwsza z nich to antrazwiązki, które mają działanie przeczyszczające. Druga, to garbniki o działaniu wstrzymującym (zapierającym) i ściągającym. Kierunek działania surowca zależy od dawki. Małe ilości surowca (0,05-0,5g) maja działanie wstrzymujące, a większe (1-4g) przeczyszczające. Działanie przeczyszczające jest jednak łagodne i nie wywołuje przyzwyczajenia. Gorzki smak surowca pobudza apetyt.

Sennae folium- Liść senesu, liść strączynika

Roślina macierzysta: Cassia, senna, Cassia angustifolia- Strączyniec wąskolistny

Rodzina: Leguminosae- motylkowate

Związki czynne: Surowiec zawiera antrazwiązki, głównie w formie dimeryczne, izodiantrony (sennozydy A i B) oraz heterodiantrony (sennozydy C i D). oprócz tego występują też flawonoidy, sluzy, i żywice.

Działanie: Surowiec ma działanie przeczyszczające, które warunkowane jest obecnościa antrazwuązków. Powodują one podrażnienie ścian jelita grubego, co prowadzi do wydzielanania przez jego nabłonek śluzu i pobudzenia perystaltyki. Liscie sensu charakteryzują się szybkim działaniem: 6-8 godzin. Surowiec posiada również słabe działanie żółciopędne.

Wskazania: Zaparcia anatomiczne, szczególnie w wieku podeszłym i u osób otyłych. Zaparcia spastyczne (związane ze skurczami mięsni gładkich) w połączeniu ze środkami rozkurczowymi.

Uwagi: Substancje czynne surowca- antrazwiązki przechodzą do mleka matki, co może wywoływać biegunki u karmionego dziecka. Długotrwałe, nieuzasadnione stosowanie wszystkich środków przeczyszczających niesie za sobą poważne zagrożenia dla zdrowia ! może dochodzic do wyniszczenia organizmu na skutek zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych, poważnych zaburzeń gospodarki elektrolitowej. Po odstawieniu środka przeczyszczającego, często dochodzi do nasilenia zaparć.

Rhamni Catharticae Fructus- Owoc szakłaku

Roślina macierzysta: Rhamnus catharticus- Szakłak pospolity

Rodzina: Rhamnaceae- Szakłakowate

Związki czynne: Antrazwiązki- glikozydy antrachinowe(glukofrangulina, frangulina), glikozydy antranolowe, wolne antranole i antrachinony, a także związki flawonoidowe, cukry i sole mineralne.

Działanie: Surowiec jest stosowany w długotrwałych zaparciach, przy osłabionej perystaltyce jelit, pobudza wydalanie żółci.

Rhamni cortex- Kora szakłaku amerykańskiego

Roślina macierzysta: Rhamnus purshiana- kora krzewu, kora żostera

Roślina: Rhamnaceae- szakłakowate

Związki czynne: 2-4% antrazwiązków

Działanie: przeczyszczające i żółciopędne

Hyperici Herba- Ziele dziurawca

Roślina macierzysta: Hypericum perforatum- Dziurawiec zwyczajny

Rodzina: Hypericaeae- Dziurawcowate

Związki czynne: Surowiec zawiera flawonoidy: pochodne kwercetyny- hyperozyd, izokwertecyna i rutozyd. Oprócz tego zawiera olejek (pinen) i związki dian tronowe- hiperycyna i pseudohiperycyna oraz garbniki katechinowe, leukocyjanidy.

Działanie: jak wcześniej.

Rubiae Radix- Korzeń marzanny

Roślina macierzysta: Rubia tinctorum- Marzanna barwierska

Rodzina: Rubiaceae- Marzannowate

Związki czynne: zawiera antrazwiązki, głównie alizarynę, purpurynę i rubiadynę, które mają grupę –OH przy 1 i 3 atomie węgla.

Działanie: Surowiec nie wykazuje działania przeczyszczającego, wiąże się natomiast z jonami wapniowymi, co sprzyja rozpuszczeniu się kamieni fosforowo- szczawianowych w kamicy nerkowej, wykazuje również działanie moczopędne.

SAPONINY
Wszystkie saponiny wykazują właściwości pieniące, od łac. Sapo – mydło. Są to surowce naturalne, mają właściwości hemolizowania erytrocytów. Są to substancje stałe, bezpostaciowe, wielkocząsteczkowe, rozpuszczalne w wodzie, emulgują substancje wielkocząsteczkowe, trudno ulegają hydrolizie, wywołują hemolizę erytrocytów, podane doustnie nie są toksyczne ze względu na to, iż nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego.
PODZIAŁ:
Saponiny steroidowe – zawierają układ steranu, występują u jednoliściennych. Są wykorzystywane jako półprodukty do syntezy kortykosteroidów i hormonów płciowych
Saponiny triterpenowe – są pochodnymi amyry, lupeolu i tamaryny, charakter kwaśny lub obojętny
Działanie:
*podane parenteralnie są silnymi truciznami

*hemolizują erytrocyty,

*podane doustnie nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego.

*wykazują działanie wykrztuśne,

*działają silnie drażniąco na błonę śluzową nosa, gardła, żołądka

*na drodze odruchowej zwiększają wydzielanie śluzu w oskrzelach

*nasilają odruch kaszlu i odksztuszania

*mają właściwości przeciwzapalne,

*stosowane w leczeniu owrzodzenia żołądka, jelit, dwunastnicy.

*wykazują działanie przeciw wysiękowe np. escyna

*zmniejszają przepuszczalność naczyń włosowatych.

*działają też przeciw grzybiczo, przeciw wirusowo, moczopędnie.

*w dużych dawkach dają objawy uboczne.

SUROWCE SAPONINOWE:

1.Korzeń lukrecji - Glycyrrhizae Radix
syn. Radix Liquiritiae
Roślina: Glycyrrhiza Glabra – lukrecja gładka, słodkie ziele
Rodzina: Fagaceae – Bukowate
Związki czynne: są to saponiny tri terpenowe, najważniejsza z nich to gliceryzyna, która nadaje korzeniowi lukrecji słodki smak
Działanie i zastosowanie: wykrztuśne, przeciwzapalne, przeciwwrzodowe, hamuję syntezę prostaglandyn, chroni błonę śluzową żołądka oraz dwunastnicy przed urazami i zakażeniami, pobudza regenerację nabłonka przewodu pokarmowego
Wskazania: stany zapalne przełyku, żołądka, dwunastnicy i jelit, choroba wrzodowa, kaszel, chrypka, katar

2.Korzeń pierwiosnka - Primulae Radix
Roślina: Primula officinalis/Primula Veris – pierwiosnek lekarski
Rodzina: Primulaceae – pierwiosnkowate
Związki czynne: saponiny tri terpenowe, kwas prym ulowy, garbniki, olejki, gorycze, związki mineralne
Działanie: wykrztuśne – expectorans, poprawia przemianę materii – metaboli cum, słabe działanie moczopędne – diureticum
Zastosowanie: przeziębienia, stany zapalne gardła, kaszel, chrypka, jest środkiem pomocniczym w chorobie płuc, zaleca się osobom palącym, cierpiącym na alergię, przy stanach zapalnych przewodu pokarmowego, w nieżycie żołądka lub chorobie wrzodowej

3.Korzeń mydlnicy – Saponariae Radix
syn: Mydlik
Roślina: Saponaria officinalis L. – Mydlnica Lekarska
Rodzina: Caryophyllaceae – Goździkowate
Związki czynne: zawiera saponiny trój terpenowe, związki pod nazwą „saporubina”, glikozydy, polisacharydy, sole mineralne, substancje tłuszczowe
Działanie: wykrztuśne, rozrzedzające wydzielinę w drogach oddechowych – secretolyticum, przyspiesza o pobudza przemianę materii – metaboli cum, przeciw zapalne - antihlogisticum
Zastosowanie: do wyrobu detergentów, w nieżytach dróg oddechowych, zawarte w mydlnicy saponiny draznią błony śluzowe gardła, krtani, oskrzeli i przewodu pokarmowego, powoduje rozrzedzenie zgęstniałych wydzielin co przywraca możliwości ich usuwania przez nabłonek migawkowy, wiążą substancje toksyczne i wzmagając wydzielanie moczu i potu, przyspieszają usuwanie ich z organizmu.
Przedawkowanie: nadmierne dawki z mydlnicy mogą powodować mdłości, wymioty, biegunkę, nie stosować w nieżytach przewodu pokarmowego

4.Ziele połonicznika- Herniariae Herba
Roślina: Herniaria gabra – połonicznik nagi
Rodzina: Caryophyllaceae – goździkowate
Związki czynne: saponiny trój terpenowe, pochodne kwasu kwilajowego i kwasu madykagenowego, garbniki, antocyjanym, alkaloidy, antocyjany.
Działanie: jest to surowiec nie działający wykrztuśnie, działa moczopędnie, spazmolitycznie i dezynfekcyjnie na drogi moczowe
zastosowanie: środek moczopędny, ułatwia oddawanie moczu
Wskazania: stany zapalne dróg moczowych, surowiec może być stosowany w kamicy moczowej, przy zapaleniach kłębuszków, miedniczek nerkowych i zapaleniach pęcherza poczowego

5. Nasiona kasztanowca – Hippocastani semen
Roślina: Aesculus hippocastanum – kasztanowiec zwyczajny (kasztanowiec biały)
Rodzina: Hippocastanaceae – Kasztanowcowate
Związki czynne: escyna, czyli mieszanina saponin, flawonoidy, pochodne kumaryny, es kulina, eskuletyna
Działanie: nie działa wykrztuśnie, działa przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, zmniejsza przesięki w naczyniach, zwiększa elastyczność naczyń, przeciwobrzękowo
Wskazania: hemoroidy, żylaki, obrzęki skóry i tkanki podskórnej, krwiaki, zapalenia ścięgien, zapalenie żył, można zewnętrznie stosować w stanach zapalnych skóry. Intrakt może być stosowane w stanach zapalnych żołądka lub jelit, polepsza krążenie w kończynach dolnych i górnych. Zewnętrznie przetwory z kasztanowca podaje się w postaci okładów wleczeniu oparzeń, odmrożeń, ubytków naskórka.

6. Kwiat nagietka – Calendulae flos
syn: Calendulae anthodium – koszyczek nagietka
Roślina: Calendula officinalis – nagietek lekarski
Rodzina: Compositae – złożone
Związki czynne: saponiny, zespół związków tzw „kalendulozydy”, flawonoidy, kwasy organiczne, karetonoidy, alkohole tri terpenowe, sterole, olejek eteryczny
Działanie: rozkurczowe, przeciwzapalne, przyspieszające gojenie się ran, nie działa wykrztuśnie
Zastosowanie: stany zapalne skóry, zranienia, kontuzje, stłuczenia, naderwanie ścięgien, wrzody, stany zapalne skóry, żylaki odbytu
Wskazania: przetwory z nagietka stosuje się do celów kosmetycznych, maseczek, mleczka, kremu, pasty, szamponu i olejku na cerę sucha i łuszczącą się i skłonna do infekcji, stosuje się również na błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy. Ze względu na właściwości przeciwzapalne i bakteriobójcze nagietek lekarski znalazł zastosowanie przy leczeniu stanów zapalnych spojówek i przemęczeniu oczu, jest składnikiem niektórych kropli do oczu, zapobiega nadmiernemu wysuszaniu się narządu wzroku i łagodzi podrażnienia.

7. Korzeń Senegi – Korzeń Krzyżownicy – Senegae Radix
Roślina: Polygala senega – krzyżownica senega lub krzyżownica wirginijska
Rodzina: Polygonaceae – Rdestowate
Związki czynne: saponiny, najważniejsza to senegina A, kwas salicylowy, eter metylowy
Działanie/zastosowanie: wykrztuśne, polecany w stanach z bólem w klatce piersiowej, stosowany w postaci odwarów, oraz w stanach zapalnych oskrzeli
Przeciwwskazania: nie stosować w przypadku ostrego nieżytu żołądka i jelit, krwawienia w przewodzie pokarmowym i wczesnych stanach pooperacyjnych, duże dawki powodują nudności, wymioty i biegunkę.

8. Korzeń żeń-szenia – Ginseng Radix
Syn: Panax, Ginseng, Korzeń życia, Wszechlek
Roślina: Panax ginseng – żeń-szeń azjatycki/właściwy
Rodzina: Araliaceae – Obrazkowate/Araliowate
Związki czynne: saponiny tri terpenowe tzw „ginsenozydy”, magnez, żelazo, pektyny, tłuszcze
Działanie: utrzymuje umysł i ciało w równowadze, zwiększ psychiczną i fizyczną wytrzymałość, podnosi wydajność organizmu, przeciwdziała zmęczeniu, chroni system nerwowy, zwiększa energię i wzmacnia system odpornościowy, normalizuje funkcje naszego orgniazmu, redukuje poziom cholesterolu we krwi, redukuje ryzyko zawałów, pomocne w normalizowaniu poziomu cukry we krwi, zwalnia proces starzenia, skuteczny w zwalczaniu przeziębienia, kaszlu anemii, bezsenności