3. FORMY TROSKI O PŁODNOŚĆ

Płodność ludzka oraz zdrowie prokreacyjne są ze sobą ściśle powiązane. Dbałość o dobry stan zdrowia ma dobroczynny wpływ na zdolność przekazywania życia. Istotne jest zdobywanie potrzebnej wiedzy i zastosowanie jej w życiu codziennym, gdyż pozwala to uniknąć wystąpienia niepłodności jak i bezpłodności oraz różnego rodzaju zaburzeń związanych z funkcjonowaniem układu rozrodczego człowieka. Niezwykle ważnym dla prawidłowego stanu płodności jest eliminacja negatywnych czynników takich jak używki. Ponadto niebagatelnym czynnikiem działającym dobroczynnie na płodność jest sposób odżywiania oraz styl życia człowieka. Istotne jest także poznanie prawidłowości cyklicznych zmian dokonujących się podczas cyklu menstruacyjnego kobiety a także umiejętność ich obserwacji i postawa odpowiedzialności w przekazywaniu życia, które umożliwia zaznajomienie się i stosowanie naturalnych metod planowania rodziny.

3.1 Zdrowe żywienie i eliminacja używek

Prawidłowe żywienie człowieka polega na spożywaniu odpowiedniej ilości składników odżywczych takich jak tłuszcze, białka i węglowodany oraz witaminy i składniki mineralne. Są one niezbędnym składnikiem pożywienia, dzięki którym organizm pozyskuje energię do poprawnego funkcjonowania organizmu jak i utrzymaniu zdrowia.¹

Ilość składników odżywczych przyjmowanych w pożywieniu zależna jest od płci, wieku, masy ciała, rodzaju wykonywanej pracy, stopnia aktywności fizycznej oraz fizjologicznego stanu organizmu człowieka.² Dieta zdrowego człowieka powinna składać się z pięciu posiłków spożywanych w ciągu dnia, z których pobierane są substancję odżywcze. Maksymalnie 30% energii powinno być pozyskiwane z tłuszczów a z białek 15%. Nie więcej niż 65% z węglowodanów.³

Białka wpływają na wzrost i rozwój organizmu człowieka. Sprzyjają wchłanianiu składników mineralnych i witamin a także wspierają układ immunologiczny. Wspierają regenerację uszkodzonych tkanek. Ponadto wpływają na układ trawienny, krwionośny i hormonalny człowieka.⁴ W większej ilości powinno być przyjmowane w diecie białko zawarte w produktach pełnoziarnistych oraz różnego rodzaju kaszach i nabiale, warzywach i owocach. Białko zawarte w mięsie zwierzęcym i podrobach powinno być przyjmowane w mnie w mniejszej ilości.⁵

Węglowodany są podstawowym źródłem energii, biorą udział w metabolizmie tłuszczów. Bierze udział w przemianach komórkowych a także na bilans wodny. Wpływają na pracę układu trawiennego oraz na temperaturę ciała.⁶ Węglowodany obecne w diecie człowieka powinny pochodzić w największej ilości z produktów zbożowych.⁷

Tłuszcze są drugim w kolejności źródłem energii. Wspierają przyswajalność witamin takich jak A, D, E, K. Wpływają na pracę błon komórkowych obecnych w organizmie człowieka i uczestniczą w wydzielaniu niektórych hormonów, w tym płciowych. Są składnikiem płynów ustrojowych.⁸ Prawidłowa dieta powinna charakteryzować się ograniczonym spożyciem tłuszczów nasyconych pochodzenia zwierzęcego przy zwiększonym spożywaniu nienasyconych tłuszczów roślinnych.⁹

Według Instytutu Żywności i Żywienia podstawowym składnikiem diety człowieka powinny być różnego rodzaju kasze, zboża zawarte w pełnoziarnistym pieczywie, otrębach, makaronach i tym podobnych, stanowiące 40% spożycia wszystkich przyjmowanych posiłków w ciągu dnia.¹⁰ Zawierają one białko, minerały, witaminy, węglowodany oraz niewielką ilość tłuszczów.¹¹ W tym błonnik, który wspiera trawienie oraz przyswajalność substancji odżywczych zawartych w pokarmach. Dodatkowo zmniejsza on poziom złego cholesterolu.¹²

Kolejnym komponentem prawidłowej diety są warzywa i owoce, stanowiące 25% dziennego posiłku.¹³ Warzywa, najlepiej nieprzetworzone należy spożywać cztery razy dziennie a owoce powinny znajdować się w trzech posiłkach spożywanych w ciągu dnia.¹⁴ Najbardziej wartościowe dla człowieka, są wtedy, gdy większość z nich nie poddaje ich się obróbce termicznej. Owoce w suszonej postaci oraz winogrona, banany i śliwki mają w swym składzie dużą ilość węglowodanów, dlatego też jedzenie mniejszej ilości tych owoców jest bardziej pożądane.¹⁵ Warzywa i owoce są bogate w błonnik pokarmowy, witaminy i biopierwiastki oraz węglowodany.¹⁶

W przeciągu doby 20% posiłków powinny stanowić produkty mleczne, w tym wytwarzane z niego przetwory takie jak, jogurt, maślanka, kefir, twaróg, ser.¹⁷ Nabiał zawiera duże ilości białka oraz składników mineralnych m.in. wapnia, a także witaminy z grupy B.¹⁸ Jako suplement białkowy należy przyjmować żywność taką jak jaja oraz, rośliny strączkowe, orzechy, tłuszcze roślinne a także mięso pochodzące z ryb i drobiu, stanowiące 10% dziennego spożycia.¹⁹

Istotne dla zdrowia człowieka jest obecność w diecie mięsa czerwonego, zwłaszcza wołowego jak i podrobów, jednakże musi być ono spożywane w ograniczonej ilości ze względu na duże ilości tłuszczów w nim obecnych. Należy ograniczyć spożywanie zwłaszcza mięsa wieprzowego oraz smalcu gdyż nadmierna ich ilość w diecie prowadzi do zwiększenia poziomu cholesterolu i otyłości. Należy unikać spożywania żywności wysoko przetworzonej, smażonej zwłaszcza w dużej ilości tłuszczu, produktów typu fast food oraz słodyczy gdyż działają niekorzystnie.²⁰

Do prawidłowego funkcjonowania jak i utrzymania zdrowia niezbędne jest także przyjmowane wraz z pożywieniem witamin i różnego rodzaju minerałów. Substancje te pozwalają zapobiegać niepłodności oraz wspierają rozwój dziecka w łonie matki.

Niezbędna do tego, aby układ hormonalny człowieka pracował w sposób prawidłowy jest potrzebna witamina A (retinol). Zawarta w największej ilości w takich produktach jak: „(…) tran, wątroba, żółtko jaj i tłuste mleko.” ²¹ Podczas okresu ciąży odpowiada za prawidłowy rozwój dziecka.²² Kobiety będące w wieku prokreacyjnym powinny przyjmować dziennie witaminę A w ilości od 1000 do 1250 μg, a mężczyźni od 1250 μg do 1600 μg.²³ Do tego, aby witamina ta mogła być prawidłowo przyswajana i metabolizowana w organizmie na niezbędne ograniczenie nadmiernego spożywania błonnika w diecie, zaprzestanie palenia tytoniu, ograniczenie a najlepiej eliminacja alkoholu oraz utrzymanie na odpowiednim poziomie witaminy E.²⁴ Właściwa ilość przyjmowanego retinolu wspiera pracę układu immunologicznego człowieka. Redukuje narażenie na nowotwory zwłaszcza narządów rozrodczych.²⁵ Ponadto jest niezbędna do właściwego rozwoju i pracy błon śluzowych, co jest istotne podczas cyklu menstruacyjnego kobiety.²⁶ Działa korzystnie na proces tworzenia plemników w narządach rozrodczych mężczyzny i na ich motorykę. Ma pozytywny wpływ na układ hormonalny jak i pracę gruczołów człowieka.²⁷ Gdy kobieta spodziewa się dziecka, powinna przyjmować nie więcej niż 800 μg retinolu na dobę.²⁸ Podczas rozwoju dziecka w łonie matki utrzymanie witaminy A na prawidłowym poziomie wspiera rozwój układu kostnego. Ma działanie zapobiegające zbyt wczesnemu odklejeniu się łożyska oraz zahamowaniu rozwoju dziecka.²⁹

Działanie wspierające na płodność ludzką wykazuje witamina E. Dzięki niej wzrasta predyspozycja męskich gamet do zapłodnienia komórki jajowej.³⁰ Zmniejsza niekorzystny wpływ na organizm zanieczyszczenia środowiska i dymu tytoniowego oraz redukuje objawy napięcia przedmiesiączkowego.³¹ Działa korzystnie na pracę gonad jak i na proces jajeczkowania. Wspiera układ odpornościowy człowieka i ma działanie zapobiegające cukrzycy, nowotworom oraz spowalnia starzenie się ludzkich komórek.³² Wspomaga wytwarzane prostaglandyn, które korzystnie wpływają na motorykę plemników i kurczliwość macicy.³³ Witamina ta zawarta jest w „(…) olejach roślinnych, szczególnie oleju z kiełków parzenicy, orzechach, nasionach soi, pełnym ziarnie, sałacie i innych zielonych warzywach.”³⁴ Dzienne zapotrzebowanie na tą witaminę wynosi 11 mg dla mężczyzn w wieku produkcyjnym, dla kobiet 9 mg. Natomiast kobieta spodziewająca się dziecka powinna przyjmować w ciągu doby 13 mg witaminy E.³⁵ Podczas ciąży witamina ta przeciwdziała powikłaniom w czasie jej przebiegu, poronieniu oraz wystąpieniu wad rozwojowych u dziecka oraz Witamina E wykazuje zwiększone działanie, gdy jest przyjmowana razem z selenem, manganem oraz witaminą C, B i A.³⁶

Działanie wspierające na syntezę hormonó płciowych wykazuje witamina C.³⁷ Chroni ona materiał genetyczny zawarty w plemnikach przed uszkodzeniem.³⁸ Sprzyja wchłanianiu przez organizm żelaza, kwasu foliowego, witaminy E i A.³⁹ Wspiera układ odpornościowy oraz zapobiega niedokrwistości a także wystąpieniu alergii. Ponadto zmniejsza poziom złego cholesterolu w ustroju człowieka.⁴⁰ Dzienne zapotrzebowanie na witaminę C wynosi 91 mg dla kobiet, a dla mężczyzn 98 mg.⁴¹ Osoby stosujące używki takie jak alkohol tytoń, kofeina oraz przyjmujące syntetyczne hormony powinny przyjmować zwiększoną ilość witaminy C gdyż w tej sytuacji jej wchłanianie przez organizm jest zaburzone.⁴² „Witaminę C zawierają głównie świeże owoce i warzywa, w tym owoce cytrusowe, pomidory, melony, zielone warzywa liściaste (…).”⁴³ Gdy kobieta spodziewa się dziecka, powinna przyjmować dziennie 117 mg. gdyż witamina ta chroni przed wytępieniem poronienia a także zapobiega pojawieniu się infekcji, które są groźne podczas ciąży. Wspomaga rozwój dziecka, w tym układu kostnego.⁴⁴

Na pracę układu hormonalnego wpływa witamina D. Sprzyja wydzielaniu estrogenu, progesteronu i testosteronu w ciele człowieka. Dzięki ekspozycji człowiek na promienie słoneczne jest syntetyzowana w skórze.⁴⁵ Dzienne zapotrzebowanie na tą witaminę wynosi dla mężczyzn jak i dla kobiet 10 μg.⁴⁶ Witamina D wspiera przebieg cyklu menstruacyjnego kobiety. Wspomaga rozrost błony śluzowej znajdującej się w macicy.⁴⁷ Właściwa ilość tej witaminy w organizmie podczas ciąży zmniejsza ryzyko wystąpienia stanu przedrzucawkowego a także cukrzycy ciążowej. Wspomaga kształtowanie układu kostnego i mięśniowego u dziecka. Ponadto wspiera jego oraz matki układ immunologiczny.⁴⁸ „Występuje w maśle, jajkach, wątrobie, tłuszczu zwierzęcym, rybach ( szczególnie wędzonych śledziach makrelach, sardynkach, tuńczykach), margarynie, pełnotłustych produktach mlecznych (…).”⁴⁹ Witamina D wpływa na ilość fosforanu oraz wapnia w organizmie Jej łatwiejsze przyswajanie obywa się dzięki witaminie A.⁵⁰

Wspierano na układ nerwowy oraz produkcję gonadotropin pochodzących z przedniego płata przysadki mózgowej działa witamina B_1.⁵¹ Dobowe zapotrzebowanie na ta witaminę wynosi dla kobiet 1,4 mg, dla mężczyzn 1,8 mg, a dla kobiet w ciąży 2 mg.⁵² Aby witamina ta była prawidłowo absorbowana przez organizm konieczne jest ograniczenie picia alkoholu oraz substancji zawierających kofeinę a także zaprzestania stosowania antykoncepcji hormonalnej.⁵³ Witamina ta odpowiada za prawidłowe wytwarzanie energii, metabolizm lipidów i cukrów. ⁵⁴ Podczas ciąży odpowiada za prawidłowe ukształtowanie układu nerwowego oraz szkieletowego.⁵⁵ „Witamina B₁ jest obecna w wielu pokarmach, w tym ziarnach zbóż i produktach pełnoziarnistych, ziarnach słonecznika, wieprzowinie, owocach morza i fasoli.”⁵⁶

Wspierająco na pracę układu hormonalnego a także na ochronne przed nowotworem prostaty działa witamina B₂.⁵⁷ Zalecana dobowa dawka przyjmowania tej witaminy w diecie wynosi dla mężczyzn 1,3 mg, dla kobiet 1,1 mg, a dla kobiet ciężarnych 1,5 mg.⁵⁸ Wspomaga metabolizm lipidów, białka i cukrów.⁵⁹ Witamine B₂ zawiera głównie „(…) wątroba, sery, jaja, migdały i zielone warzywa liściaste.”⁶⁰

Wpływ na zmniejszenie ilości cholesterolu w organizmie człowieka, oraz wspiera metabolizm węglowodanów wykazuje witamina B₃. Inaczej nazywana jest witaminą PP oraz niacyną ⁶¹ Odpowiada za pracę i ukształtowanie układu mięśniowego i nerwowego.⁶² Bierze udział w przemianach hormonów wytwarzanych przez męskie i żeńskie gonady.⁶³ Zapotrzebowanie dobowe wynosi dla mężczyzn 16 mg, dla kobiet 14 mg, a dla kobiet ciężarnych 18 mg.⁶⁴ „Witamina PP występuje w takim pożywieniu jak drożdże, otręby pszenne, wątroba, nerki, mięso, ryby, jaja.”⁶⁵

Udział w przemianie węglowodanów i hormonów pochodzących z nadnercza bierze witamina B₅ (kwas pantotenowy). Ponadto wspiera układ odpornościowy człowieka.⁶⁶ „Kwas pantotenowy znajduje się w prawie wszystkich produktach pożywczych, m. in. fasoli, jajach, wątrobie, pełnych ziarnach zbóż, pomarańczach, kiełkach pszenicy, orzeszkach ziemnych i rybach.”⁶⁷

Na działanie hormonów i wspomaganie syntezy hormonów pochodzących z przedniego płata przysadki mózgowej w pływa witamina B₆ (pirydoksyna).⁶⁸ Dziennie powinno się ją przyjmować w ilości 2 mg przez mężczyzn, 1,6 mg przez kobiety, a te które spodziewają się dziecka 2,2 mg.⁶⁹ Uczestniczy w metabolizmie innych witamin, białek, węglowodanów i lipidów.⁷⁰ Jest potrzebna do właściwego przyswajania witaminy B₁₂, C, oraz takich substancji jak wapń, magnez, żelazo i selen.⁷¹ Jej prawidłowa spożywana ilość przez człowieka sprzyja właściwej pracy układu immunologicznego, mięśniowego i nerwowego.⁷² Powoduje także złagodzenie symptomów zespołu napięcia przedmiesiączkowego oraz zapobiega powstaniu anemii.⁷³ Pirydoksyna jest niezbędna do prawidłowego wzrostu dziecka w łonie matki.⁷⁴„W większych ilościach znajduje się w drożdżach, kiełkach pszenicy, otrębach pszennych, nasionach roślin strączkowych, orzechach, mięsie (wieprzowinie), mleku, jajach.”⁷⁵

Stabilizująco na poziom cukru, wspiera metabolizm białek i lipidów wpływa witamina B₇ (witamina H, biotyna). Jest zawarta w żółtku jaj, niektórych podrobach wieprzowych, drożdżach, rybach, pszenicy, życie i nabiale.⁷⁶ Jej prawidłowy poziom w organizmie zmniejsza ryzyko wystąpienia anemii oraz wpływa na właściwą pracę układu nerwowego i hormonalnego. Odpowiada za prawidłowy rozwój dziecka w okresie płodowym, zapobiega wystąpieniu wad budowy ciała. Zmniejsza ryzyko śmierci dziecka w okresie płodowym.⁷⁷ Dzienne zapotrzebowanie wynosi około 150 μg, a dla kobiet ciężarnych maksymalnie 200 μg.⁷⁸

Pozytywne działanie na płodność człowieka jak i rozwój dziecka podczas ciąży wykazuje witamina B9 (kwas foliowy). Jego dostateczny poziom w organizmie zapobiega rozwojowi nowotworu występującego w obrębie taki narządów jak: szyjka macicy, piersi, jajniki.⁷⁹ Wpływa na jakość nasienia mężczyzny. Sprzyja utrzymaniu prawidłowej liczy plemników w ejakulacie.⁸⁰ Znajduje się w takim pożywieniu jak „(…) warzywa zielonolistne (szpinak, sałata, brokuły, natka pietruszki), drożdże piwne, wątróbka, żółtko jaja, ziarna zbóż, groch, fasola, soja i owoce cytrusowe.”⁸¹ Dobowe zapotrzebowanie na tą witaminę wynosi dla kobiet i mężczyzn 200 μg, a dla kobiet będących w ciąży 300 μg.⁸² podczas ciąży zapobiega poronieniu i wystąpieniu niedorozwoju łożyska.⁸³ Dziecko może urodzić się z niską masą ciała, jest ono narażone na wystąpienie u niego wad wrodzonych, wad cewy nerwowej, w tym między innymi anomalii budowy kręgosłupa oraz mózgu, defekty kończyn.⁸⁴

Do prawidłowego metabolizmu lipidów, aminokwasów i cukrów jest niezbędna witamina B₁₂ (kobalamina).⁸⁵ Przeciwdziała anemii oraz zapobiega wystąpieniu anomalii związanych z miesiączkowaniem kobiety. Ponadto wspiera pracę ludzkich gonad.⁸⁶ Działa pobudzająco na produkcję mleka w gruczołach piersiowych kobiety.⁸⁷ „Występuje w wątrobie, rybach, jajach, mięsie, nerkach, nabiale (głównie serze), wzbogaconych przetworach zbożowych (…).”⁸⁸ Jej uzupełnianie, gdy kobieta spodziewa się dziecka jest niezbędne gdyż kobalamina bierze udział w namnażaniu się komórek.⁸⁹ W ciągu doby powinno się ją przyjmować w ilości 4 μg. Kobiety spodziewające się dziecka powinny zwiększyć dawkę do 5 μg.⁹⁰

Wspierająco na płodność, zwłaszcza mężczyzny działa selen. Poprawia jakość nasienia. Wpływa na proces spermatogenezy w męskich narządach płciowych oraz wspomaga intensywność motoryki męskich komórek rozrodczych.⁹¹ Wspomaga pracę układu immunologicznego i przeciwdziała powstawaniu nowotworów.⁹² Jego prawidłowa ilość w organizmie może przeciwdziałać mutacji materiału genetycznego człowieka, oraz chroni komórki przed uszkodzeniem. Wspiera układ odpornościowy człowieka.⁹³ Normy dziennego spożycia selenu wynoszą dla mężczyzn 75 mg, dla kobiet 60 mg. Gdy kobieta spodziewa się dziecka norma spożycia tego pierwiastka nie wzrasta.⁹⁴ „Znajduje się w nieoczyszczonych produktach spożywczych, szczególnie w mące z pełnych ziaren, owocach morza, żółtku jaja, rybach, produktach zbożowych, wątrobie, nerkach, czosnku (…).”⁹⁵

Przede wszystkim na układ hormonalny człowieka wpływa magnez. Dziennie powinien być przyjmowany przez mężczyzn w ilości 300 mg, przez kobiety 270 mg.⁹⁶ Wpływa na regularność cykli miesiączkowych kobiety, zmniejsza objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego, zmniejsza negatywne skutki stresu na zdrowie człowieka wspierając jego układ nerwowy a także mięśniowy i hormonalny.⁹⁷ Podczas przebiegu ciąży wpływa na kurczliwość macicy zmniejsza u dziecka prawdopodobieństwo wystąpienia nadpobudliwości, zaburzeń koncentracji i pamięci, zaburzeń lękowych oraz snu.⁹⁸ Zmniejsza ryzyko poronienia, śmierci dziecka w łonie matki, zatrzymania rozwoju dziecka na etapie płodowym oraz niskiej masy urodzeniowej. Odpowiada za kształtowanie układu kostnego człowieka.⁹⁹ Jest łatwiej przyswajalny z witaminą B₆. Jego wchłanianie jest hamowane przez nadmiar białek, tłuszczów, fosforu i wapnia.¹⁰⁰ Najlepszym źródłem tego pierwiastką są „(…) orzechy, fasola i groch, produkty z mąki pełnoziarnistej, zielonolistne warzywa (…).”¹⁰¹

Utrzymanie właściwego poziomu witaminy A i cholesterolu, węglowodanów, prostaglandyn w organizmie wspiera cynk. Wspomaga układ odpornościowy i przeciwdziała powstawaniu nowotworów.¹⁰² U mężczyzn podwyższa jakość nasienia. Sprzyja prawidłowej liczbie plemników, właściwej objętości nasienia oraz wydłuża żywotność plemników. Ponadto zapobiega zaburzeniom erekcji a w konsekwencji chroni przed impotencją.¹⁰³ Zapobiega powstawaniu u dziecka zaburzeń genetycznych wodogłowia, niewydolności układu immunologicznego, deformacji mózgu, wad cewy nerwowej, niedorozwoju układu moczowo-płciowego oraz wystąpieniu autyzmu. Zmniejsza ryzyko urodzenia dziecka z miską masą tuż po porodzie.¹⁰⁴ Przeciwdziała przedwczesnemu pęknięciu błon płodowych, zmniejsza ryzyko wystąpienia u matki depresji poporodowej oraz zaburzeń ze strony organizmu związanych z laktacją. Zawarty jest w takich pokarmach jak „(…) ryby, kelp, brązowy ryż, łuskane nasiona konopi, zarodki pszenne, kurczak, nasiona roślin strączkowych pestki dyni, nasiona sezamu, groch, jajka i produkty pełnoziarniste.”¹⁰⁵ Zapotrzebowanie dzienne na ten pierwistek wynosi dla mężczyzn 9,5 mg, dla kobiet 7 mg, a kobiet spodziewających się dziecka dawka również wynosi 7 mg.¹⁰⁶

Wspierająco na płodność ludzką wpływa także żelazo. Pierwiastek ten jest lepiej wchłaniany przez organizm, gdy jest obecny prawidłowy poziom witaminy C.¹⁰⁷ Zmniejsza ryzyko wystąpienia anemii oraz poronienia, zaburzeń łożyskowych a także przedwczesnego porodu oraz niedotlenienia. Odpowiada za prawidłową kurczliwość macicy. Obniża prawdopodobieństwo współczynnika zachorowalności u dziecka.¹⁰⁸ Na skutek krwawień miesiączkowych podczas cyklu menstruacyjnego, zwłaszcza gdy są one obfite zmniejsza się poziom żelaza w organizmie kobiety dlatego istnieje potrzeba uzupełniania tego pierwiastka.¹⁰⁹ Zapotrzebowanie dobowe na ten pierwiastek wynosi dla mężczyzn 17 mg, kobiety 21 mg, a dla kobiet spodziewających się dziecka 25 mg.¹¹⁰ Aby nie dopuścić do niedoboru tego pierwiastka w organizmie należy spożywać takie pożywienie jak „(…) mięso (zwłaszcza wątroba), podroby, groch, natka pietruszki, rośliny strączkowe, jaja, pełne ziarno, zielone warzywa, orzechy (migdały), kakao, morele, figi, wzbogacone płatki śniadaniowe, biała mąka i inne jej produkty.”¹¹¹

Za prawidłową pracę gruczołu tarczowego odpowiada jod. Wspomaga płodność poprzez wspieranie produkcji hormonów w ludzkim organizmie. Podczas ciąży zapobiega poronieniu, śmierci dziecka na etapie rozwoju płodowego, wadom układu nerwowego mogących wystąpić u dziecka oraz upośledzeniu umysłowemu a także anomalii pracy tarczycy. Wspiera rozwój układu mięśniowego i kostnego. ¹¹² Dawka dzienna dla mężczyzn i kobiet tego pierwiastka wynosi 140 mg, również dla kobiet w ciąży.¹¹³ „Do najlepszych źródeł jodu należą morskie ryby i owoce morza, sól jodowana oraz produkty hodowane na terenach bogatych w jod.”¹¹⁴

Aby poprawić stan płodności bądź zapobiec jej zaburzeniom, należy zaprzestać stosowania używek. Z tego powodu należy ograniczyć picie alkoholu a najlepiej całkowicie z niego zrezygnować. Pozwala to polepszyć przyswajalność minerałów i witamin niezbędnych dla ludzkiego zdrowia. Pod wpływem tego metabolizowanie cukrów oraz lipidów również ulegnie poprawie. Przyczynia się to także do unormowania funkcji wydzielniczej tarczycy.¹¹⁵

Zaprzestanie picia alkoholu przez kobietę, zwłaszcza w nadmiernych ilościach zmniejsza ryzyko przedwczesnego wystąpienia menopauzy.¹¹⁶ Poprawia pracę układu hormonalnego, przez unormowanie uwalniania hormonów pochodzących z gonad.¹¹⁷ Wydzielanie przez gruczoły obecnych w narządach kobiety zostanie ustabilizowane.¹¹⁸ Zmniejsza się również ryzyko zaburzeń owulacji podczas cyklu menstruacyjnego.¹¹⁹

Bardzo ważne jest, aby kobieta zaprzestała pić alkohol, gdy planuje poczęcie dziecka. Pozwala to na zmniejszenie niebezpieczeństwa zaburzenia etapu połączenia się komórki rozrodczej żeńskiej z męską oraz zagnieżdżenia zarodka w jamie macicy.¹²⁰ Gdy kobieta spodziewa się dziecka kategorycznie nie powinna pić alkoholu z tego powodu, iż substancja ta w pełni przedostaje się przez łożysko do organizmu dziecka.¹²¹ Nie określono konkretnej dawki alkoholu przyjmowanego przez matkę podczas ciąży, która powoduje teratogenne działanie na dziecko. Dlatego przyszła matka nie powinna przez cały okres trwania ciąży oraz karmienia piersią pić alkoholu w żadnej ilości.¹²² Istnieje zwiększone ryzyko poronienia. Działanie teratogenne alkoholu naraża jej potomka na zaburzenie rozwoju komórkowego, uszkodzenia mózgu, skóry, twarzoczaszki, gruczołów, układu moczowo-płciowego i kostnego. Ponadto może dojść do wystąpienia alkoholowego zespołu płodowego.¹²³ Dziecko może mieć niską masę urodzeniową oraz może dojść do zatrzymania rozwoju wewnątrzmacicznego.¹²⁴ Picie alkoholu podczas ciąży przez kobietę może skutkować odklejeniem się łożyska.¹²⁵ Istnieje zwiększone ryzyko rozpoczęcia porodu przed terminem.¹²⁶

Ograniczenie picia alkoholu przez mężczyznę sprzyja poprawie stanu jego płodności. Zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń erekcji oraz impotencji. Pozwala na unormowanie poziomu hormonów płciowych wydzielanych w jego organizmie.¹²⁷ Abstynencja u mężczyzny poprawia jakość jego nasienia. Następuje polepszenie objętości ejakulatu oraz poprawa ruchów wykonywanych przez plemniki.¹²⁸

Niebezpiecznymi środkami dla płodności a przede wszystkim zdrowia człowieka oraz jego życia są narkotyki. Są ślinie uzależniającymi substancjami i mogą doprowadzać do zaburzeń psychicznych. Wpływają negatywnie w szczególności na układ nerwowy. Zaburzają również pracę układu hormonalnego. Zaprzestanie zażywania narkotyków stabilizuje poziom hormonów produkowanych w przednim płacie przysadki mózgowej.¹²⁹

Zaniechanie zażywania przez kobietę substancji psychoaktywnych jakimi są narkotyki sprzyja unormowaniu cyklu miesiączkowego oraz przywróceniu jajeczkowania. Ponadto zwiększa szansę na poczęcie dziecka.¹³⁰ Gdy kobieta jest w ciąży definitywnie nie powinna stosować narkotyków gdyż zagraża to życiu dziecka. Może dojść do poronienia. Mogą wystąpić zaburzenia przebiegu porodu i przyspieszenia jego terminu. Dziecko kobiety zażywającej narkotyki może urodzić się z licznymi wadami rozwojowymi.¹³¹

Gdy mężczyzna zaprzestanie zażywania narkotyków. Proces tworzenia męskich gamet zostanie ustabilizowany. Z tego powodu poprawie ulegnie jakość jego nasienia. Zostanie przywrócona właściwa liczba plemników w ejakulacie oraz ich prawidłowa budowa i aktywność ruchowa.¹³²

Aby doszło do poprawy płodności należy nie ulegać nałogowi palenia tytoniu. Wtedy też polepszy się funkcjonowanie układu rozrodczego. Palenie tytoniu skraca życie człowieka oraz zwiększa zachorowalność na nowotwory.¹³³

Uwolnienie się jak i nie wchodzenie w nałóg palenia papierosów zmniejsza ryzyko wystąpienia u kobiety przedwczesnego wygaszenia czynności jajników, oraz ich degeneracji.¹³⁴ Nie poddawanie się nikotynizmowi pozwala ustabilizować czas oraz przebieg cyklu menstruacyjnego. Niweluje to prawdopodobieństwo zaburzeń procesu jajeczkowania.¹³⁵ Poprawie ulegnie także praca gruczołu tarczowego oraz zmniejszy to ryzyko wystąpienia niedoczynności tarczycy.¹³⁶ Kobieta musi koniecznie zaprzestać palenie tytoniu, gdy spodziewa się dziecka. Zmniejsza to ryzyko wystąpienia u dziecka wad genetycznych oraz rozwojowych w tym zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia wad budowy i pracy płuc oraz serca, mózgu, a także układu rozrodczego.¹³⁷ Gdy kobieta nie pali papierosów podczas ciąży zmniejsza to niebezpieczeństwo pojawienia się krwawień z narządów rodnych kobiety, samoistnego poronienia, przedwczesnego pęknięcia błon płodowych i wystąpienia u dziecka niskiej masy urodzeniowej.¹³⁸ Redukcji ulega także ryzyko wystąpienia porodu przedterminowego i zaburzeń jego przebiegu.¹³⁹

Zaniechanie palenia tytoniu przez mężczyznę zmniejsza prawdopodobieństwo zaburzeń erekcji i wystąpienia impotencji oraz anomalii procesu tworzenia plemników w jego organizmie.¹⁴⁰ Następuje polepszenie motoryki plemników. Wszystko to zwiększa szansę na poczęcie dziecka oraz prawidłowy jego rozwój.¹⁴¹

Poprawie płodności człowieka sprzyja zmniejszenie ilości wypijanej kawy i innych substancji zawierających kofeinę. Wspiera to poprawie pracy układu płciowego. Ponadto następuje stabilizacja funkcji wydzielniczej gruczołów człowieka.¹⁴² Dodatkowo nastąpi uregulowanie pracy układu nerwowego i krążenia.¹⁴³ Zmniejszenie ilości przyjmowania kofeiny czy też całkowite usunięcie jej z diety zapobiega zbyt dużej utraty płynów z organizmu gdyż alkaloid ten ma ona działanie moczopędne. Zwiększeniu ulegnie przyswajalność witamin i minerałów.¹⁴⁴ Kobieta spodziewająca się dziecka powinna usunąć z diety kofeinę gdyż jej organizm dłużej metabolizuje tą substancję i przedostaje się przez łożysko do krwioobiegu dziecka.¹⁴⁵ Kofeina może powodować patologiczne zmiany podczas ciąży. Zabuża transport substancji odżywczych oraz krwi między matką a dzieckiem.¹⁴⁶ Wzrasta także niebezpieczeństwo poronienia. Naraża dziecko na wystąpienie u niego nieprawidłowości rozwojowych. Kobieta przyjmując kofeinę w diecie jest narażona na anemię ze względu na zmniejszone wchłanianie żelaza, co ma negatywny skutek także dla jej dziecka.¹⁴⁷ Ponadto zwiększa prawdopodobieństwo tego, iż poród rozpocznie się zbyt wcześnie a urodzone dziecko będzie miało niską masę.¹⁴⁸ Na sutek przyjmowania kofeiny prze kobietę będącą w ciąży wzrasta ryzyko nagłej śmierci noworodka.¹⁴⁹

3.2. Promocja zdrowego stylu życia

Niezwykle ważne dla zdrowia człowieka i prawidłowego funkcjonowania jego organizmu jak i płodności jest uprawianie różnego rodzaju aktywności fizycznej i zachowanie prawidłowego rytmu okołodobowego. Ważne dla płodności człowieka jest również nie odkładania zbyt długo decyzji o poczęciu dziecka gdyż zmniejsza to szanse na poczęcie dziecka. Istotnym czynnikiem dla zdrowia człowieka jest również umiejętność radzenia sobie ze stresem. Zachowanie wszystkich tych zaleceń zapobiega zaburzeniom płodności człowieka jak i chronią jego zdrowie.

Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia zbyt mała aktywność fizyczna jest czwartą z kolei przyczyną zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia u człowieka chorób a także śmierci.¹⁵⁰ Dzięki wykonywaniu różnego rodzaju ćwiczeń i zmniejszeniu ilości czynności wykonywanych w pozycji siedzącej (oglądanie telewizji itp.) można zapobiec otyłości oraz innych chorób. Ponadto wpływa także na zdrowie psychiczne człowieka i kondycję fizyczną.¹⁵¹ Około 60% ludności, w tym zwłaszcza kobiet prowadzą siedzący tryb życia i zaniedbują aktywność ruchową.¹⁵² Jest ona niezbędna dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka.

W dzisiejszych czasach zwłaszcza w krajach rozwiniętych na skutek rozwoju techniki oraz wzrostowi poziomu transportu a także podniesieniu jakości życia została zmniejszona aktywność ruchowa człowieka. Obecnie ludzkość więcej czasu poświęca na wykonywanie pracy zawodowej a mniej nażycie prywatne, nie mają czasu na uprawianie różnego rodzaju sportu czy aktywnego wypoczynku. Ze względu na wydłużony czas i zaangażowanie w pracę zawodową, ludzie swój czas wolny spędzają przed komputerem czy też telewizorem, nie chętnie poddają się aktywności fizycznej.¹⁵³ Dlatego też istotne jest rozgraniczenie jak ich poświęcenie odpowiedniego czasu na pracę zawodową, odpoczynek, sen i aktywność fizyczną.¹⁵⁴ Ilość czasu oraz wysiłek podejmowany podczas aktywności ruchowej człowieka powinien być dopasowany do jego wieku, wykonywanej przez niego pracy oraz ogólnego stanu zdrowia. Przeciętnie dorosły człowiek charakteryzujący się dobrym stanem zdrowia powinien dziennie przeznaczać na aktywną formę wypoczynku minimum 30 minut w ciągu dnia. Najbardziej optymalnym czasem jest przynajmniej 1 godzina poświęcona na ruch w ciągu dnia. Różnego rodzaju ćwiczenia fizyczne powinny być wykonywane od 3 do 5 razy w ciągu tygodnia.¹⁵⁵ Podczas aktywności ruchowej pobudzane są do pracy układy takie jak mięśniowy, oddechowy i krwionośny oraz hormonalny.¹⁵⁶ Prawidłowa aktywność ruchowa zapobiega pojawieniu chorób serca i krążenia. Występuje zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia choroby wieńcowej a w sytuacji, gdy już się pojawiła, wykonywanie ćwiczeń fizycznych niewywołujących nadmiernego zmęczenia spowalnia proces choroby a niekiedy nawet do regresu tegoż schorzenia.¹⁵⁷ Dzięki wprowadzeniu różnego rodzaju ćwiczeń odbywa się zwiększona intensywność transportu krwi.¹⁵⁸ „Aktywność fizyczna powoduje także wzrost minutowej, objętości wyrzutowej czy częstości akcji serca.”¹⁵⁹ Ponadto tętno człowieka na skutek regularnej aktywności fizycznej ulega zmniejszeniu. Dzięki temu zmniejsza się ryzyko wystąpienia udaru mózgu lub zawału serca.¹⁶⁰ Następuje wspieranie pracy układu sercowo-naczyniowego. Przeciwdziała nadciśnieniu u człowieka.¹⁶¹ Osoby mające nadciśnienie tętnicze, wykonując różnego rodzaju ćwiczenia fizyczne umożliwiają tym samym zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia komplikacji ze zdrowiem spowodowanymi nadciśnieniem.¹⁶² Ponadto przeciwdziała chorobie niedokrwiennej narządu, jakim jest serce.¹⁶³ Zmniejsza się częstość pracy serca w czasie spoczynku a zwiększeniu ulega ilość krwi przepływającej przez jedną z komór serca podczas skurczu tegoż narządu a następnie do tętnic. Następuje wzrost liczby erytrocytów oraz zawartych w nich biała. Dzięki temu tlen jest lepiej dostarczany z płuc do reszty organizmu. Zwiększa się również ilość krwi przepływającej przez ciało człowieka.¹⁶⁴ Poprzez pozytywny wpływ aktywności fizycznej na układ krążenia występuje obniżenie ryzyka impotencji u mężczyzn.¹⁶⁵ Dzięki regularnej aktywności fizycznej następuje zmniejszenie poziomu złego cholesterolu w organizmie, który będący w nadmiarze doprowadza do zmniejszenia światła tętnic co w konsekwencji może prowadzić do miażdżycy.¹⁶⁶ Podnosi się odporność stawów na uszkodzenia i wysiłek oraz. Motoryka stawów ulega polepszeniu. Zwiększa się także ilość mazi stawowej, która zabezpiecza przed uszkodzeniami chrząstek.¹⁶⁷ Ponadto kręgosłup staje się bardziej stabilniejszy. Wspiera to zapobieganie skrzywień kręgosłupa wywołanymi zwłaszcza siedzącym trybem człowieka.¹⁶⁸ Aktywność ruchowa wspiera pracę układu immunologicznego poprzez zmiany temperatury ciała.¹⁶⁹ Następuje uintensywnienie utleniania kwasów tłuszczowych w organizmie. Ponadto organizm lepiej wykorzystuje węglowodany przyjmowane w pożywieniu.¹⁷⁰ Podnosi się zdolność przyswajania i wykorzystania składników mineralnych.¹⁷¹ Aktywny wypoczynek poprawia sprawność układu oddechowego człowieka. następuje spowolnienie oddychania, które nadal jest wydajne. zwiększa się pojemność płuc. Dzięki temu organizm staje się bardziej dotleniony¹⁷² Pod wpływem wysiłku fizycznego następuje pobudzenie układu hormonalnego człowieka. Dzięki regularnej aktywności fizycznej zmniejszaniu ulega ilość glukozy w ustroju człowieka. Ponadto zwiększa się tolerancja organizmu na ten chemiczny związek. ¹⁷³ Zmniejsza to narażenie na wystąpienie otyłości, przeciwdziała również cukrzycy.¹⁷⁴ Podwyższa się intensywność wydzielania hormonów podczas wysiłku fizycznego oraz ich eksploatowanie przez organizm.¹⁷⁵ Intensywniej zaczyna pracować podwzgórze, przysadka mózgowa, gonady oraz tarczyca. Podnosi się stężenie we krwi między innymi takich hormonów jak: estrogen, progesteron, testosteron, folikulotropina, lutropina, prolaktyna, tyroksyna, tyreotropina, kortyzol, kortykotropina, somatotropina.¹⁷⁶ Wspiera układ mięśniowy człowieka, przeciwdziała zaburzeniom funkcji mięśni. Następuje ich wzmocnienie a także ich rozbudowa. Ponadto dostarczona zostaje do nich większa ilość tlenu.¹⁷⁷ Układ mięśniowy jest wspierany dzięki stopniowym przystosowaniu mięśni do wykonywania wysiłku. Poprawia się współpraca mięśni z układem nerwowym, co powoduje, że pewne ruchy będą wykonywane w sposób automatyczny bez dużego wysiłku.¹⁷⁸ Ruch sprawia, że mięśnie będą lepiej ukrwione, co wpływa pozytywnie na dostarczenie do organizmu tlenu jak i składników odżywiających oraz ich lepszą przyswajalność. Poprawie ulega kondycja fizyczna i koordynacja ruchowa oraz siła mięśniowa.¹⁷⁹ Polepsza się także budowa kości, stają się one mocniejsze, przez co zmniejsza się ryzyko wystąpienia osteoporozy a także złamań.¹⁸⁰ Systematyczne uprawianie różnego rodzaju aktywności fizycznej pozwala zmniejszać poziom nagromadzonych silnych emocji i stresu podczas dnia. Pozbycie się złych emocji poprawia funkcjonowanie w życiu społecznym i zawodowym a także rodzinnym. Ponadto ułatwia koncentracje na istotnych czynnościach.¹⁸¹ Na skutek zbyt niskiej aktywności fizycznej zwiększa się ciepłota ciała człowieka a dzięki ruchowi jest ona regulowana w prawidłowy sposób. Pozwala to uregulować metabolizm zachodzący w organizmie człowieka. Zwiększa to możliwość spalania tkanki tłuszczowej.¹⁸² Regularne ćwiczenia fizyczne pobudzają mózg do pracy i wspiera sprawność intelektualną.¹⁸³ „Poprawia koncentrację uwagi i funkcje intelektualne.”¹⁸⁴ Ruchy są wykonywane w sposób bardziej świadomy oraz jest obecna większa ich koordynacja. Następuje pobudzenie połączeń nerwowych i polepszenie przepływu impulsów pomiędzy komórkami nerwowymi oraz przepływ informacji między komórkami obecnymi w organizmie a neuronami.¹⁸⁵ Regularna aktywność fizyczna spowalnia proces starzenia.¹⁸⁶ Wydolność organizmu ulega poprawie, człowiek staje się bardziej wytrzymały podczas wykonywania różnych czynności wysiłkowych. Następuje zmniejszenie masy ciała poprzez spalanie tkanki tłuszczowej.¹⁸⁷ Osoba, która regularnie poddaje się ćwiczeniom fizycznym charakteryzuje się większą tolerancją na skutki wysiłku fizycznego i w mniejszym stopniu odczuwa wyczerpanie jak również jest bardziej wytrzymały na bodźce stresowe.¹⁸⁸ Zmniejsza się ryzyko wystąpienia depresji a także poczucie lęku na skutek wydzielania przez organizm endorfin pod wpływem wykonywania ćwiczeń fizycznych. Hormon ten wydzielany przez ośrodkowy układ nerwowy. Wywołuje poprawę samopoczucia, wzmacnia poczucie pewności siebie oraz zmniejsza odczuwanie bólu.¹⁸⁹ Dzięki aktywnym jak i regularnym formom aktywnego wypoczynku zmniejsza się zagrożenie wystąpienia nowotworu narządów płciowych. Jest ono dwa razy niższe. Dotyczy to również raka piersi.¹⁹⁰ Następuje obniżenie niebezpieczeństwa wystąpienia nowotworu jelita grubego.¹⁹¹ Pod wpływem regularnej aktywności fizycznej, następuje przyspieszenie przemieszczania się treści jelita grubego oraz wpływa pozytywnie na proces wydalania, co wpływa zapobiegawczo na wystąpienie zaparć zaparciom.¹⁹² U osób aktywnych fizycznie rzadziej występują zaburzenia snu.¹⁹³ Aktywność ruchowa wpływa na punkt, który odpowiada za nadzór aktywności fizycznej znajduje się w ośrodkowym układzie nerwowym i współpracuje z ośrodkiem odpowiadającym za uczucie sytości. W procesie tym bierze udział wiele hormonów obecnych w organizmie człowieka. Dlatego też dzięki wprowadzeniu różnego rodzaju ćwiczeń i zmniejszeniu czasu spędzanego przed telewizorem czy też komputerem pozwala na regulację apetytu u człowieka. Zapobiega to nadmiernemu spożywaniu pokarmów, przejadaniu się, co w konsekwencji zmniejsza ryzyko wystąpienia nadwagi a nawet otyłości lub cukrzycy.¹⁹⁴

Aktywność fizyczna jest niezwykle istotna zwłaszcza dla kobiet spodziewających się dziecka. W sytuacji, gdy proces ciąży przebiega prawidłowo oraz zdrowie dziecka nie jest zagrożone, regularne jak i nieobciążające nadmiernie organizmu kobiety ćwiczenia fizyczne są niezwykle pożądane.¹⁹⁵ Pozwala to na wspieranie układu ruchu przyszłej matki, zwiększa dotlenienie maki jak i dziecka. Zmniejszają również ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej.¹⁹⁶ Dzięki wprowadzeniu ćwiczeń gimnastycznych, które nie powodują nadmiernego wysiłku następuje wzmocnienie organizmu matki, istotne zwłaszcza są niektóre partie jej ciała, zwłaszcza mięśnie krocza oraz wyćwiczenie umiejętności oddechu przeponowego. Dzięki regularnym ćwiczeniom gimnastycznym uprawianych przez kobietę spodziewającą się dziecka jest obecne również zmniejszone prawdopodobieństwo konieczności wykonania cesarskiego cięcia podczas porodu. Dzięki aktywności fizycznej matki, może ona łatwiej znieść poród oraz może być on krótszy czas jego trwania, co zmniejsza ryzyko powikłań dla jej zdrowia jak i dziecka.¹⁹⁷ Ponadto podczas ciąży, gdy kobieta regularnie poddaje się gimnastyce następuje poprawa ukrwienia a także dotlenienie organizmu matki oraz dziecka a także poprawia wykorzystanie dostarczonych w pokarmie składników odżywczych niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka.¹⁹⁸

Istotnym czynnikiem warunkującym zdrowie człowieka jest także właściwy rytm okołodobowy. Ważne jest zachowanie prawidłowego rytmu dnia i nocy. Istotne jest dopasowanie pory synu do rytmu dobowego. Ważna jest, aby kłaść się spać o stałych porach. Pozwala to na odpowiedni odpoczynek organizmu.¹⁹⁹ Ważne jest to zwłaszcza gdyż organizm człowieka może wtedy we właściwy sposób produkować melatoninę, która wspiera uwalnianie hormonów w organizmie człowieka. Zapobiega to wystąpieniu u kobiety nieregularnych cykli miesiączkowych oraz zaburzeń owulacji.²⁰⁰ Gdy tryb dnia i nocy człowieka jest rozregulowany, jego organizm jednostajnie produkuje melatoninę w małych ilościach, czego efektem jest odczuwanie wyczerpania. Zwłaszcza w przypadku pracy zmianowej, nocne godziny pracy działają negatywnie na zdrowie człowieka. Zachowanie prawidłowego rytmu dobowego pozwala na przeciwdziałać nadmiernej produkcji hormonów, zwłaszcza estrogenów. Zadziej następuje nazbyt intensywna sekrecja gonadotropiny kosmówkowej oddziałowującej na gonady. Zapobiega to zaburzeniom cyklu menstruacyjnego kobiety. Właściwe godziny pory jak i długości snu zmniejsza ryzyko u kobiet zapadalności na nowotwór piersi.²⁰¹ Dzięki temu zmniejszeniu ulega prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń płodności i problemów z poczęciem dziecka. Gdy kobieta spodziewa się dziecka rzadziej dochodzi do poronienia oraz śmierci dziecka w łonie matki. Zmniejsza się również niebezpieczeństwo tego, że poród nastąpi zbyt wcześnie. Następuje ograniczenie zagrożenie dla zdrowia dziecka, jakim jest niska masa urodzeniowa.²⁰²

Zachowanie prawidłowego rytmu dnia i nocy zmniejsza ryzyko przedwczesnego wystąpienia przekwitania oraz stanów zapalnych narządów rodnych, które gdy nie są leczone mogą prowadzić do niepłodności. Następuje zmniejszenie prawdopodobieństwa pojawienia się anomalii związanych z przemianami cyklicznymi endometrium znajdującym się w macicy oraz zmniejsza się niebezpieczeństwo wystąpienia u kobiety endometriozy.²⁰³

U mężczyzn rzadziej dochodzi do zaburzeń erekcji. Istnieje także zmniejszone ryzyko wystąpienia impotencji.²⁰⁴ Odbywa się prawidłowa termoregulacja organizmu, co sprzyja utrzymaniu prawidłowej spermatogenezy w jego organizmie.²⁰⁵ Rzadziej występuje niewłaściwa morfologii plemników, zbyt małej objętości ejakulatu, czy też zmniejszenia liczy plemników zawartych w tejże wydzielinie. Zmniejsza się również prawdopodobieństwo osłabienia motoryki męskich komórek rozrodczych.²⁰⁶

Ważne jest, aby nie odkładać zbyt długo decyzji o poczęciu dziecka gdyż zmniejsza to szanse za zostanie rodzicem ze względu na osłabienie płodności człowieka wraz z wiekiem. Najlepszym czasem pod względem fizjologii człowieka na poczęcie dziecka jest wiek pomiędzy 20 a 25 rokiem życia. Wtedy to okres starań o dziecko u zdrowego człowieka jest najkrótszy. Kobieta spodziewająca się dziecka w tym wieku jest najmniej narażona na anomalie procesu ciąży oraz porodu. Rzadziej występują stany zagrażające zdrowiu dziecka oraz matki.²⁰⁷ Przed 35 rokiem życia organizm człowieka wytwarza prawidłową ilość hormonów płciowych, co ulega zmianie wraz z wiekiem powodując zaburzenia płodności. U kobiety rzadziej dochodzi do zaburzeń cyklu miesiączkowego, gdy dodatkowo dba o swoje zdrowie. Wraz z wiekiem gonady stają się mniej wrażliwe na działanie gonadotropiny kosmówkowej. Następuje zmniejszenie wydzielanie przez przedni płat przysadki mózgowej folikulotropiny i lutropiny. Czynność gonad kobiety również staje się osłabiona. Następuje zmniejszenie wydzielania progesteronu oraz estrogenu.²⁰⁸ U kobiety poniżej 35 roku życia występuje większy zasób komórek jajowych zdolnych do osiągnięcia dojrzałości i zapłodnienia przez męską komórkę rozrodczą. Liczba komórek jajowych w ciele kobiety zmniejsza się wraz z wiekem, częściej dochodzi do zaburzeń owulacji i tym samym do problemów z poczęciem dziecka. U kobiety młodej rzadziej występują anomalie związane z cyklem menstruacyjnym. Kobieta łatwiej przechodzi okres ciąży i związane z nim zmiany zachodzące w jej organizmie.²⁰⁹ Podczas ciąży u kobiety poniżej 35 roku życia rzadziej występują hemoroidy, bóle mięśni i pleców, problemy z nietrzymaniem moczu oraz żylaki.²¹⁰

Ponadto nasienie mężczyzny jest o wiele lepszej jakości i rzadziej dochodzi do anomalii procesu spermatogenezy. Plemniki zawarte w ejakulacie u zdrowego i młodego mężczyzny maja prawidłową budowę, oraz nie występują problemy z ich motoryką. Objętość ejakulatu jest właściwa oraz liczba w nim zawartych męskich komórek rozrodczych. Mają prawidłową budowę, co zwiększa szansę na zapłodnienie. Ponadto materiał genetyczny zawarty w komórkach rozrodczych jest mniej podatny na deformacje. Gdy wiek mężczyzny nie jest zaawansowany u jego dziecka rzadziej dochodzi do wad genetycznych takich jak ahondroplazja lub zespół Marfana.²¹¹

Gdy nastąpi zapłodnienie komórki jajowej przez plemnik, rzadziej dochodzi do zaburzeń związanych z procesem implantacji zarodka w macicy. Występuje mniejsze ryzyko, że nastąpi samoistne poronienie czy też niewłaściwe zagnieżdżenie się zarodka, czyli poza jamą macicy np. w jajowodzie, jajniku, otrzewnej, szyjce macicy.²¹²

Dzięki prawidłowej budowie komórki jajowej jak i plemnika rzadziej dochodzi do zaburzeń genetycznych u dziecka. Ryzyko wystąpienia trisomii 21 pary chromosomów, zespołu Patau, Klinefeltera, Turnera, Edwardsa oraz innych anomalii genetycznych mogących pojawić się u dziecka zmniejsza się.²¹³ Rzadziej powstaje u dziecka rozszczep kręgosłupa lub podniebienia oraz szpotawość stóp.²¹⁴ Dzięki temu, że dojrzała komórka jajowa nie ulega deformacji jest obecne zmniejszone niebezpieczeństwo nieprawidłowości w rozwoju zarodka.²¹⁵

Wiek kobiety poniżej 35 roku życia zmniejsza ryzyko wystąpienia stanu przedrzucawkowego w trakcie przebiegu ciąży oraz cukrzycy ciążowej. Z powodu wystąpienia cukrzycy ciążowej u kobiety ciężarnej może pojawić się nadmierna ilość wód płodowych, co predysponuje do tego, że poród może rozpocząć się zbyt wcześnie. Prowadzić ona może do zaburzeń pracy nerek układu krwionośnego oraz wzroku. Dziecko może mieć duży rozmiar, dlatego też poród może zakończyć się cięciem cesarskim. Rozwój dziecka może zostać zaburzony.²¹⁶ Właściwy wiek kobiety, czyli pomiędzy 20 a 25 rokiem życia zwiększa prawdopodobieństwo, że kobieta urodzi dziecko siłami natury bez zastosowania zabiegu cięcia cesarskiego. Zmniejsza się także niebezpieczeństwo rozpoczęcia porodu przed terminem.²¹⁷ Maleje ryzyko śmierci matki lub dziecka podczas porodu.²¹⁸ Występuje zmniejszenie niebezpieczeństwa związanego z zaburzeniami masy urodzeniowej dziecka, co może powodować problemy z jego rozwojem, zaburzenia w wydzielaniu hormonów przez gruczoły a w wieku późniejszym powstania otyłości, cukrzycy czy też choroby układu krążenia.²¹⁹

Rzadziej dochodzi do stanu takiego jak łożysko przodujące, czyli sytuacji gdzie łożysko jest nadmiernie zbliżone do szyjki macicy. Stan ten może doprowadzić do krwotoku a w niektórych przypadkach nawet do śmierci. Życie dziecka pod wpływem tej anomalii staje się zagrożone i jest to predyspozycją do zakończenia ciąży przedwcześnie poprzez cesarskie cięcie. Ponadto u młodej kobiety cieszącej się dobrym zdrowiem rzadziej dochodzi do przedwczesnego odklejenia się łożyska od ściany macicy. Stan ten powoduje niedostateczne dotlenienie organizmu dziecka oraz składników niezbędnych do jego prawidłowego rozwoju. Zbyt wczesne oddzielenie się łożyska od ściany macicy zagraża życiu matki oraz jej dziecka. Zaawansowany wiek matki, która spodziewa się dziecka predysponuje kobietę do wystąpienia u niej nadciśnienia. Może to powodować niedostateczne dotlenienie dziecka oraz zaburzony transport składników odżywczych między matką a dzieckiem. Konsekwencją tego może być niewłaściwy jego rozwój czy też zahamowanie tego procesu.²²⁰

Dodatkowo ważne jest, aby zachować przerwę między kolejnym urodzeniem dziecka. Najlepszym odstępem czasowym między porodami jest okres 24 miesięcy maksymalnie do 36 miesięcy. Utrzymanie prawidłowego odstępu czasowego między poczęciem kolejnego dziecka pozwala na zmniejszenie ryzyka poronienia, odklejenia się łożyska od ściany macicy, wystąpieniu porodu przedwczesnego, niskiej masy urodzeniowej dziecka oraz wystąpienia u niego zaburzeń rozwoju.²²¹ Ponadto następuje ograniczenie prawdopodobieństwa wystąpienia anomalii przebiegu porodu, zaburzenia jego faz oraz przedłużenia się go.²²²

Ważna dla zdrowia jak i płodności człowieka jest umiejętność radzenia sobie ze stresem. Wyróżnić można różne strategie. Istotne jest poznanie źródła stresu i na tyle na ile jest to możliwe wyeliminowanie go z życia a te źródła stresu, których nie da się wyeliminować należy postarać się zaakceptować.²²³ Istotne jest też pozytywne nastawienie, modlitwa, rozmowa i wsparcie osób bliskich oraz uprawianie różnego rodzaju aktywności fizycznej. Dzięki nim znoszenie sytuacji generujących stres, panowanie nad emocjami staje się łatwiejsze.²²⁴

Umiejętność radzenia sobie ze stresem pozwala na zapobieżenie negatywnych skutków dla zdrowia. Dzięki temu rzadziej dochodzi do anomalii pracy układu hormonalnego człowieka, zaburzenie anomalii wydzielania testosteronu, kortyzolu i prolaktyny, co może zaburzać płodność człowieka.²²⁵

Długie działanie stresu może wywołać zaburzenia pracy jego układu rozrodczego. Może nastąpić zmniejszenie intensywności ruchów plemników, zmniejszenie objętości ejakulatu oraz liczby zawartych w nim męskich gamet.²²⁶ Gdy kobieta jest w ciąży, powinna unikać ekspozycji na stres gdyż może to odbić się w negatywny sposób na jej dziecku. Może dojść do straty dziecka na etapie jego rozwoju w macicy. U dziecka mogą powstać wady rozwojowe. Urodzone dziecko może mieć zmniejszoną masę ciała.²²⁷

Dzięki właściwemu radzeniu sobie ze stresem zmniejsza się ryzyko wystąpienia zaburzeń snu, depresji, leków lub zaburzeń psychicznych. Ponadto osoby, które właściwie radzą sobie ze stresem rzadziej borykają się z osłabieniem układu immunologicznego. Osoby właściwie radzące sobie ze stresem zwłaszcza długotrwałym są mniej narażone na zaburzenia afektywne lub lękowe, nerwice, chorobę wrzodową, miażdżycę a nawet do udar mózgu.²²⁸

3.3 Promocja wiedzy na temat płodności oraz metod jej rozpoznawania

Naturalne planowanie rodziny polega na poznaniu płodności a zwłaszcza jej cyklicznych zmian i umiejętności samoobserwacji, subiektywnych i obiektywnych symptomów występujących podczas cyklu miesiączkowego kobiety.²²⁹ „Umożliwia naturalne współżycie seksualne (czego pragnie każde małżeństwo) i jednocześnie odpowiedzialne przekazywanie życia.(…) Jest nie tylko metodą, ile systemem życia, gdyż zakłada odpowiednią postawę szacunku wobec takich wartości jak: życie ludzkie, rodzicielstwo, godność osób, oraz w związku z tym wymaga pewnej ofiarności i panowania nad sobą.”²³⁰ Stosowanie metod naturalnego planowania rodziny wspiera rozpoznawanie ewentualnych anomalii występujących w funkcjonowaniu narządów rozrodczych, leczeniu niepłodności, zmniejszeniu ryzyka straty dziecka na etapie jego życia w łonie matki, niepowodzeń położniczych.²³¹ Naturalne metody rozpoznawania płodności posiadają uzasadnienie w badaniach naukowych dotyczących fizjologicznych zmian w organizmie kobiety mających cykliczny charakter. Nie wpływają one negatywnie na zdrowie a wręcz korzystanie z nich zapobiega niektórym zaburzeniom a także leczeniu tych, które już się pojawiły. Wpływają pozytywnie na relację małżeńskie. Pozwalają na ich pogłębienie, a także kształtuje postawę odpowiedzialnego rodzicielstw oraz otwarcia się na życie.²³² Podczas przebiegu cyklu miesiączkowego metody te ułatwiają określenie kiedy odbywa się szczytowy moment płodności. Polega to na obserwacji kilku symptomów: wahań podstawowej temperatury ciała, zmian śluzu szyjkowego oraz przekształceń szyjki macicy.²³³

Na przestrzeni czasu można zaobserwować postęp dotyczący ilości zebranej wiedzy a także praktyki odnoszącej się do znajomości ludzkiej płodności. Największy rozwój widoczny jest już na przełomie XXI wieku. W 1876 roku Mary Jacobi dostrzegła związek zmian temperatury ciała w odniesieniu do cyklu menstruacyjnego. Zalecała kobietom, aby kontrolowały swą temperaturę ciała po wystąpieniu jajeczkowania w cyklu miesiączkowym. Na początku ubiegłego wieku dokonano większego uściślenia wiedzy na temat płodności.²³⁴ Zauważono zależność między wystąpieniem owulacji i wpływie ciałka żółtego a podwyższeniem podstawowej temperatury ciała. Powiązanie to zaobserwował ginekolog Theodor Van de Velde. W 1904 roku na podstawie badań udowodnił, że podczas drugiej fazy cyklu miesiączkowego na skutek wytwarzania w jajniku zwiększonej ilości progesteronu następuje podwyższenie podstawowej temperatury ciała.²³⁵ Ważne odkrycie zostało dokonane przez Kyusaki Ogino z Japonii w 1923 roku oraz Hermana Knausa, ginekologa z Austrii w 1929 roku. Ustalili oni prawdopodobny czas wystąpienia jajeczkowania w cyklu menstruacyjnym.²³⁶ Ginekolog z Japonii Kyusaki Ogino w 1924 roku wydał artykuł opisujący związek działania ciałka żółtego z przekształceniami błony śluzowej macicy o rytmicznym charakterze a prawdopodobieństwem poczęcia dziecka.²³⁷ Natomiast Herman Knaus podczas kongresu Niemieckiego Towarzystwa Ginekologicznego w 1929 roku, przedstawił swoje spostrzeżenia. Wykazał, że owulacja odbywa się pomiędzy 11 a 17 dniem cyklu menstruacyjnego.²³⁸ W 1947 roku po raz pierwszy został stworzony test przedstawiający badanie i zapis podstawowej temperatury ciała mający na celu planowanie poczęcia. Twórcą był J. Ferin. W 1947 roku została opublikowana broszura przez Williama Vollmanna przedstawiająca instrukcje w jaki sposób używać metody termicznej a 30 lat później wydał pracę opisującą szczegółowo tą tematykę.²³⁹ W późniejszych latach uściślenia testu J. Ferina dokonał między innymi Wilhelm Hillebrand a także Josef Rötzer.²⁴⁰

Pierwsza metoda Naturalnego Planowania Rodziny polegała na obliczeniach dni w cyklach menstruacyjnych. Metodę w oparciu o badania Ogino i Knausa utworzył Jan Nikolaus Smulders niemiecki neurolog. Nazywana była metodą okresowej wstrzemięźliwości. ²⁴¹ Następnie w 1938 roku Jan Gerhard Hendrick Holt wydał pierwsza publikację na temat zmian podstawowej temperatury ciała podczas cyklu miesiączkowego kobiety.²⁴² W 1950 roku wyróżnił symptomy świadczące o wystąpieniu owulacji. Wskaźniki te wraz z testem termicznym tworzą metodę objawowo-termiczną. W tym samym roku została utworzona reguła dni płodnych i niepłodnych w przebiegu cyklu miesiączkowego kobiety w oparciu o obserwacje śluzu wytwarzanego przez gruczoły szyjki macicy. Ta metoda naturalnego planowania rodziny została utworzona przez małżeństwo australijskich lekarzy Evelin i Johna James Billingsów.²⁴³ W 1954 roku ginekolog z Monachium Gerhard Karl Döring wydał podręcznik opisujący praktykę mierzenia temperatury ciała, jako metodę mającą na celu zapobieganie poczęciu. Jest twórcą metody termicznej^.244 Po raz pierwszy Śluz wytwarzany przez gruczoły szyjki macicy został szczegółowo scharakteryzowany przez doktora Tylera Smitha w 1955 roku. Ukazał on jego cechy, które wykazują korzystne działanie wobec męskich komórek rozrodczych. Metodę opracowaną przez Henricka Holta dopracował Josef Rötzer.²⁴⁵ W 1965 roku po raz pierwszy wydał on książkę opisującą metodę naturalnego planowania rodziny. A trzy lata później wydał on pracę naukowo-medyczną na ten temat.²⁴⁶ Zmiany obejmujące szyjkę macicy podczas cyklu menstruacyjnego zaważył amerykański ginekolog Edward Keefe. Z tego powodu zalecał on swoim pacjentom samobadanie tegoż narządu. Dzięki temu stwierdzono w 1962 roku, że przemiany szyjki macicy maja cykliczny charakter.²⁴⁷ W 1964 roku John James Billings opublikował dzieło opisujące metodę owulacyjną. Zawarte jest w nim objaśnienie metody termicznej wraz z namową do samoobserwacji wydzieliny pochodzącej z gruczołów szyjki macicy.²⁴⁸ W 1963 roku została wydana praca przez neurologa Johna Marshalla, w której została połączona metoda odliczania dni cyklu według Hermana Knausa i z badaniem podstawowej temperatury ciała. Rozwiązanie to mające na celu planowanie poczęcia zostało nazwane metodą obliczeniowo-termiczną.²⁴⁹ Zaś 1973 roku John James Billings wraz ze swą małżonką Evelin oraz z księdzem Mauricem Catarinich wydali atlas przedstawiający metodę owulacji, który był częstokrotnie wznawiany.²⁵⁰

Promocją naturalnych metod planowania rodziny zajmuje się wiele organizacji. Międzynarodową organizacją działającą na rzecz rodziny jest International Federation for Family Life Promotion (IFFLP), Federation Internationale d’Action Familiale (FIDAF). Zgromadzenie to zostało utworzone w Kanadzie, w 1974 roku. Zajmowało się kształceniem z zakresu naturalnych metod planowania rodzinny a także uczestnictwa w życiu rodzinnym i związanych z nim wyzwań. Była to organizacja zrzeszająca ponad 100 organizacji z państw całego świata. Przygotowywała kongresy, które odbywały się, co trzy lata dla członków tej organizacji. Poruszane były w nich treści o charakterze naukowym dotyczące naturalnych metod rozpoznawania płodności oraz wychowania do życia w rodzinie. Ostatni z nich był zorganizowany w Lublinie w 1994 roku. Instytucja ta została rozwiązana w 1997 roku z powodu braku funduszy na dalszą działalność.²⁵¹

Na wzór FIDAF,IFFLP powstało European Institute for Family Life Education (EIFLE), Institut Europeen d’Education Familiale (IEEF) Europejski Instytut Wychowania Prorodzinnego. Jest to instytucja działająca na terenie Europy. Została utworzone w 1997 roku w Wielkiej Brytanii. Wtedy to zorganizowali dla pierwszy kongres, w którym uczestniczyli przedstawiciele wielu państw.²⁵² Instytut konstruuje różnego rodzaju badania oraz projekty a także kongresy Organizacja ta stawia sobie za cel propagowanie znaczenie wartości, jaką jest rodzina. Promuje wśród młodych ludzi postawę odpowiedzialnego rodzicielstwa, wierności w małżeństwie, wzajemnym szacunku i oddaniu. Organizują w tym celu różnego rodzaju warsztaty, kongresy, wykłady i projekty skierowane na kształcenie małżeństw i rodzin. Promuje opiekę przedkoncepcyjną oraz naturalne metody planowania rodziny.²⁵³ IEEF organizuje coroczne spotkania dla przedstawicieli państw członkowskich oraz kongresy odbywające się maksymalnie, co 4 lata mające naukowy charakter. W skład tegoż zgromadzenia wchodzą takie państwa jak: Wielka Brytania, Irlandia, Portugalia, Hiszpania, Francja, Belgia, Niemcy, Szwajcaria, Włochy, Austria, Węgry, Słowacja, Litwa, Białoruś, Ukraina, Rosja i Polska (Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli NPR i INER).²⁵⁴

W 1971 roku Sheila i John Kyppley małżeńswto ze Stanów Zjednoczonych Ameryki założyli stowarzyszenie niedochodowe o nazwie Liga Małżeństwo Małżeństwu ( The Couple to Couple League).²⁵⁵ Rozszerza ona skuteczne działania na skalę międzynarodową mające na celu rozpowszechnianiem wiedzy na temat naturalnego planowania rodziny.²⁵⁶ Stowarzyszenie to jest odpowiedzią na panujące w tamtych czasach jak i obecnie negatywne nastawienie w środowisku lekarzy do metod naturalnego planowania rodziny.²⁵⁷ Za pośrednictwem wsparcia otrzymanego od profesora położnictwa i ginekologii Konalda Prema rozpoczęli cykl sesji dotyczących wiedzy o planowaniu poczęcia. Pierwsze z nich odbyło się w 1971 roku na terenie biblioteki szkolnej w Shoreview w stanie Minesota.²⁵⁸ Na podstawie tejże działalności w 1992 roku dzięki Romanowi oraz Aleksandrze Strusów powstał w Polsce pokrewne stowarzyszenie o tej samej nazwie, które współpracuje oraz wypełnia te same zadania co stowarzyszenie założone przez małżeństwo Kyppleyów.²⁵⁹ Organizacja ta realizuje zajęcia instruktarzowe skierowane do małżonków w celu nauki metod NPR-u.²⁶⁰ Dzieli się wiedzą dotyczącą płodnością mężczyzny i kobiety, pomaga w dostrzeżeniu symptomów czasu płodności a także niepłodności.²⁶¹ Ponadto przedstawia jakie skutki niesie stosowanie antykocepcji.²⁶² W ich działaniach jest obecne poszanowanie praw natury oraz szacunek wobec prawa naturalnego. Propaguje postawę wierności w małżeństwie.²⁶³ Ma na celu głoszenie idei katolickiej odnoszącej się do małżonków jak i rodziny. Promuje i kształcenie w dziedzinie naturalnych sposobów rozpoznawania płodności. Propaguje pośród młodego pokolenia czystości przedmałżeńskiej.²⁶⁴ Odpowiada za zagwarantowanie możliwości poprawy zdrowia dziecka dzięki propagowaniu naturalnego karmienia piersią oraz nieograniczonej pieczy sprawowanej przez matki na początkowym etapie życia dziecka.²⁶⁵ Wspiera rodziny i rozszerza postawę skierowaną na zapewnienie każdej osobie prawa do życia począwszy od dziecka w łonie matki a skończywszy na osobach umierających.²⁶⁶ Udziela wsparcia na rzecz równoważeniu praw kobiety i mężczyzny. Propaguje edukację i profilaktykę zdrowia. Zajmuje się tworzeniem i realizacją kursów dotyczących metod naturalnego planowania rodziny. Przygotowuje i sponsoruje lub współuczestniczy w przygotowaniu i sponsorowaniu zgromadzeń, wystaw, wystąpień informacyjnych na temat naturalnych metod rozpoznawania płodności, ochronie życia, czystości i innych celach, które realizuje stowarzyszenie skierowanych dla każdego człowieka jak i organizacji.²⁶⁷ Ponadto zajmuje się propagowaniem i formacją wolontariatu. Wspiera a także kieruje badaniami mającymi na celu pogłębianie wiedzy dotyczącej rodzicielstwa i wychowania.²⁶⁸ Gromadzi i rozpowszechnia czasopisma oraz książki, filmów itp., w których promują cele, jakimi się zajmuje Liga Małżeństwo Małżeństwu. Praktykuje doradztwo dotyczące naturalnego karmienia piersią a także metod naturalnego planowania rodziny.²⁶⁹

W 1986 roku w Biberach w Niemczech zostało utworzone stowarzyszenie o nazwie Instytut Naturalnej Regulacji Poczęć. Zajmowali się oni popularyzowaniem i nauczaniem metody naturalnego planowania rodziny utworzonej przez prof. Josefa Rötzera.²⁷⁰ W 1993 roku na podstawie ich działalności powstało w Polsce stowarzyszenie pod nazwą Instytut Naturalnego Planowania Rodziny.²⁷¹ Celem tegoż stowarzyszenia jest propagowanie metod rozpoznawania płodności. Rozpowszechnianie metody prof. Josefa Rötzera a także innych metod naturalnego planowania rodziny. Sporządza badania dążące do utworzenia nowych bądź wzbogacenia obecnych metod rozpoznawania płodności. Gromadzi, rejestrowanie i profesjonalna analiza zdobytych informacji dotyczących obserwacji cyklu menstruacyjnego kobiety a także ich sporządzenie po to, aby rozpowszechniać w praktyce naturalnego planowania rodziny. Regularne organizuje spotkania treningowe dla osób przyjętych do tejże pozarządowego ugrupowania. Zajmuje się również pozyskiwaniem i sporządzaniem a także dystrybucją zasobów mających na celu edukację oraz promujących naturalne panowanie rodziny. Polski Instytut Naturalnego Planowania Rodziny współpracuje z resortem edukacji narodowej. Na mocy tegoż partnerstwa odbywają się szkolenia dla nauczycieli do realizacji zajęć obejmujących tematykę odpowiedzialnego rodzicielstwa. Ponadto recenzuje książki, w których poruszana jest płaszczyzna rodzicielstwa i płodności. INER Kooperuje z instytucjami zajmującymi się szkolnictwem poprzez przygotowywanie i realizację zajęć przysposabiających do świadomego rodzicielstwa. Stowarzyszanie to współpracuje także z resortem zdrowia. Dzięki temu przygotowują i upowszechniają kolejne naukowe dokonania INER-u. Rozpowszechnia znaczenie oraz zalety, jakie posiada naturalne planowanie rodziny w działaniach resortu mających na celu ochronę zdrowia oraz zapobieganie jego zaburzeniom. Ma na celu przedstawianie pozytywnych aspektów naturalnego planowania rodziny mające wpływ na zdrowie. Instytut Naturalnego Planowania Rodziny współpracuje także z innymi instytucjami państwowymi a także społecznymi, samorządowymi oraz religijnymi po to, aby rozpowszechniać postawę rodzicielstwa o charakterze świadomym, rozważnym nienaruszającym godności życia ludzkiego.²⁷²

W 1981 roku w Szczecinie zostało utworzone Towarzystwo Odpowiedzialnego rodzicielstwa (TOR). Pomysłodawcą założenia tegoż stowarzyszenia był prof. dr hab. Zbigniew Szymański. W czasach PRL-u na skutek wpływu władz rządowych inicjatywa ta została rozwiązana, jednakże w czasach III Rzeczypospolitej zostało reaktywowane. Organizacja ta jednoczy osoby, które propagują eliminację środków wczesnoporonnych oraz aborcji, a także jej źródeł dzięki promowaniu idei odpowiedzialnego rodzicielstwa jak również naturalnych metod rozpoznawania płodności. Towarzystwo Odpowiedzialnego Rodzicielstwa ma na celu wdrażanie młodych ludzi ku realizacji idei odpowiedzialnego rodzicielstwa polegającego między innymi na obustronnym szacunku w małżeństwie, miłości, wierności i oddaniu.²⁷³ Zajmuje się uświadamianiem jak i zabieganiem o wdrożenie na mocy prawa a także w kontekście społecznym tego, iż człowiek na każdym etapie życia od chwili zapoczątkowania jego istnienia do śmierci ma niezbywalne prawo do życia. Stowarzyszenie ma na celu formowanie postaw, które przyczyniają się do bycia rodzicem jak i dążenia do zagwarantowania fundamentalnych potrzeb swych pociech, które pozytywnie oddziałuje na kształtowanie osobowości i prawidłowych postaw wśród młodzieży. Upowszechnia jak i dzieli się wiedzą na temat negatywnych skutków używania antykoncepcji oraz metod mających na celu wywołanie poronienia we wczesnym etapie życia istoty ludzkiej. Ponadto promuje naturalne metody planowania rodziny, które sprzyja idei odpowiedzialnego rodzicielstwa. Bierze udział oraz propaguje działania służące instytucji, jaką jest rodzina w kraju a także poza jego granicami. Stowarzyszenie to wprowadza w życie swe idee poprzez przygotowywanie i realizację spotkań mających na celu propagowanie odpowiedzialnego rodzicielstwa.²⁷⁴ Uczestniczy w różnego rodzaju badaniach dotykających zagadnień z zakresu rodziny. Współpracuje także z instytucjami państwowymi a także społecznymi, samorządowymi oraz religijnymi po to by, wspólnie propagować ideę skierowaną ku dobru rodziny.²⁷⁵ Współpracuje z innymi instytucjami, które zajmują się zapewnianiem pieczy zastępczej oraz adopcji, wspieraniem kobiet spodziewających się dziecka, matek samotnie wychowujących swe dzieci, wielodzietnych rodzin. Uczestniczy w tworzeniu ośrodków, które zajmują się doradztwem w zakresie odpowiedzialnego rodzicielstwa przy współpracy ze służbami odpowiedzialnymi za opiekę w zakresie zdrowia. Zajmuje się tworzeniem publikacji, oraz czasopism o tematyce prorodzinnej i ochronie życia. Towarzystwo Odpowiedzialnego Rodzicielstwa szerzy również swe idee za pośrednictwem mediów a przy tym czynnie przeciwstawia się udostępnianiu przez środki masowej informacji treści mających charakter brutalny, wyzywający, nieprzyzwoity oraz naruszający godność osoby ludzkiej.²⁷⁶

W 1989 roku zostało utworzone Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Naturalnego Planowania Rodziny. Jest to instytucja pokrewna stowarzyszeniu nauczycielskiemu naturalnych metod rozpoznawania płodności w Anglii.²⁷⁷

Organizacja ta zajmuje się kształceniem o tematyce naturalnych metod rozpoznawania płodności (głównie metody objawowo-termicznej) a także propaguje zdrowy styl życia mający na celu ochronę zdrowia. Ponadto promuje ideę mówiącą o tym, iż osoba ludzka na każdym etapie swego istnienia posiada nienaruszalne prawo do życia. Zajmuje się prowadzeniem kursów, sympozjów, różnego rodzaju zgromadzeń promujących naturalne metody planowania rodziny. Prowadzi doradztwo ze spektrum naturalnego planowania rodziny.²⁷⁸ Promuje opiekę przedkoncepcyjną oraz dbałość o zdrowie kobiety oraz dziecka podczas przebiegu ciąży. Rozpowszechnia zalety porodu naturalnego a także ekologicznego karmienia piersią. Dodatkowo zajmuje się przeciwdziałaniem uzależnień a także chorób wenerycznych.²⁷⁹ Ponadto zajmuje się wspieraniem oraz kierowaniem badań oraz wydaje różnego rodzaju publikacje, które popularyzują naturalne metody rozpoznawania płodności.²⁸⁰

W Rzeszowie, 16 czerwca 2001 roku powstało Stowarzyszenie Miłość I Odpowiedzialność. Członkami tej organizacji są głównie doradczy życia rodzinnego, którzy zajmują się nauczaniem naturalnych metod rozpoznawania płodności zgodnie z metodą objawowo-termiczną utworzoną przez położną, ginekolog Teresę Kramarek. Ideą tej organizacji jest udzielanie wsparcia instytucji, jaką jest rodzina a w tym szerzenie postawy odpowiedzialnego rodzicielstwa oraz propaguje naturalne metody planowania rodziny. Wspiera tworzenie nastawienia charakteryzującego się poszanowaniem wobec życia każdej istoty ludzkiej. Propaguje właściwe normy moralne oraz tradycję. Udziela pedagogicznego wsparcia rodzinom oraz dzieciom. Pomaga dzieciom i młodzieży w organizacji wolnego czasu. Wspiera formowanie placówek zajmujących się pieczą zastępczą oraz przysposabianiem dzieci. Promuje naturalną metodę planowania rodziny według Teresy Kramarek jak również inne metody rozpoznawania płodności. Wspiera tworzenie badań, które dążą do poszerzenia wiedzy odnoszącej się do naturalnych metod rozpoznawania płodności. Zajmuje się ochroną ludzkiego życia od chwili jego zapoczątkowania aż do jego zakończenia w naturalny sposób. Popularyzuje zachowania prewencyjne oraz upowszechnia zachowania prozdrowotne. Promuje ideę wolontariatu. Ponadto otacza wsparciem osoby niepełnosprawne. Wykonuje zadania mające na celu zapobieganie zaburzeniom związanym współuczestnictwem życiu społecznym, w tym zapobieganie uzależnieniom, przestępczości i innym destrukcyjnym zrachowaniom. Udziela również pomocy w przypadku, gdy taka sytuacja już wystąpi.²⁸¹

Szerzeniem naturalnego planowania rodziny zajmuje się także parafialne poradnie życia rodzinnego, które organizowane są przez Wydziały Duszpasterstwa Rodzin. Osobami pracującymi w poradniach są doradcy życia rodzinnego.²⁸² Propagują ideę czystości, odpowiedzialnego rodzicielstwa oraz ukazuje wartość ludzkiego życia od zapoczątkowania jego istnienia aż do naturalnej śmierci. Zajmują się edukacją naturalnych metod planowania rodziny. Wspierają rodziny oraz małżonków w przezwyciężaniu kryzysów oraz rozwiązywaniu konfliktów. Poradnie życia rodzinnego udzielają również pedagogicznego wsparcia rodzinom.²⁸³

---

1. Por. J. Gawęcki, Żywność i żywienie a zdrowie, w: Żywienie człowieka a zdrowie publiczne, red. J. Gawęcki, W. Roszkowski, Warszawa 2009, s.43.↩

2. Por. J. Biernat, Żywienie, żywność a zdrowie człowieka, Wrocław 2016, s.25.↩

3. Por. J. Biernat, Żywienie, żywność a zdrowie człowieka, Wrocław 2016, s.26.↩

4. Por. H. Ciborowska, Składniki odżywcze i ich znaczenie w żywieniu, w: Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka, red. H. Ciborowska, A. Rudnicka, Warszawa 2014, s.104.↩

5. Por. A. J. Polotsky, S. Houston, Czy istnieje dieta płodności, „Ginekologia po Dyplomie” 2010, T.12, nr 1, s.25.↩

6. Por. H. Ciborowska, Składniki odżywcze i ich znaczenie w żywieniu, w: Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka, red. H. Ciborowska, A. Rudnicka, Warszawa 2014, s.49.↩

7. Por. M. Kozłowska-Wojciechowska, Żyjmy w zdrowiu czyli nowa piramida żywienia, Warszawa 2004, s.21.↩

8. Por. H. Ciborowska, Składniki odżywcze i ich znaczenie w żywieniu, w: Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka, red. H. Ciborowska, A. Rudnicka, Warszawa 2014, s.85.↩

9. Por. G. McKeith, Encyklopedia żywienia, przewodnik po zdrowym żywieniu A-Z, Poznań 2012, s.99.↩

10. Por. R. Muchacka, Żywienie organizmu a jakość życia i zdrowia, poradnik dla studentów kierunków: nauk przyrodniczych i nauk o człowieku, Kraków 2014, s.33.↩

11. Por. M. Kozłowska-Wojciechowska, Żyjmy w zdrowiu czyli nowa piramida żywienia, Warszawa 2004, s.21.↩

12. Por. Por. E. Lange, Węglowodany, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.25.↩

13. Por. R. Muchacka, Żywienie organizmu a jakość życia i zdrowia, poradnik dla studentów kierunków: nauk przyrodniczych i nauk o człowieku, Kraków 2014, s.33.↩

14. Por. M. Kozłowska-Wojciechowska, Żyjmy w zdrowiu czyli nowa piramida żywienia, Warszawa 2004, s.31.↩

15. Por. R. Muchacka, Żywienie organizmu a jakość życia i zdrowia, poradnik dla studentów kierunków: nauk przyrodniczych i nauk o człowieku, Kraków 2014, s.33.↩

16. Por. D. Kołożyn-Krajewska, T. Sikora, Towaroznawstwo żywności, Warszawa 2004, s.132.↩

17. Por. R. Muchacka, Żywienie organizmu a jakość życia i zdrowia, poradnik dla studentów kierunków: nauk przyrodniczych i nauk o człowieku, Kraków 2014, s.33.↩

18. Por. D. Czerwińska, E. Gulińska, Podstawy żywienia człowieka, Warszawa 2005, s.102.↩

19. Por. R. Muchacka, Żywienie organizmu a jakość życia i zdrowia, poradnik dla studentów kierunków: nauk przyrodniczych i nauk o człowieku, Kraków 2014, s.33.↩

20. Por. E. Michota-Katulska, K. Wolnicka, Współczesne zalecenia żywieniowe na podstawie piramid zdrowego żywienia, „Zeszyty Naukowe - Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna” 2007, z. 5, s.188.↩

21. Dz. cyt. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.41.↩

22. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.15.↩

23. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.16.↩

24. Por. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.75.↩

25. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.26.↩

26. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.27.↩

27. Por. J. Sadowska, Witamina A, w: Witaminy, red. M. Friedrich, Szczecin 2016, s.14.↩

28. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.28.↩

29. Por. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.76.↩

30. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.41.↩

31. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.48.↩

32. Por. H. Ciborowska, Składniki odżywcze i ich znaczenie w żywieniu, w: Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka, red. H. Ciborowska, A. Rudnicka, Warszawa 2014, s.142.↩

33. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.38.↩

34. Dz. cyt. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.47.↩

35. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.45.↩

36. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.49.↩

37. Por. H. Ciborowska, Składniki odżywcze i ich znaczenie w żywieniu, w: Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka, red. H. Ciborowska, A. Rudnicka, Warszawa 2014, s.122.↩

38. Por. G. McKeith, Encyklopedia żywienia, przewodnik po zdrowym życiu A-Z, Poznań 2012, s.100.↩

39. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.83.↩

40. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.36.↩

41. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.39.↩

42. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.82.↩

43. Dz. cyt. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.36.↩

44. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.39.↩

45. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.41.↩

46. Por. D. Czerwińska, E. Gulińska, Podstawy żywienia człowieka, Warszawa 2005, s.55.↩

47. Por. M. Brzozowska, A. Karewicz-Bilska, Rola niedoboru witaminy D w patofizjologii zaburzeń występujących w zespole policystycznych jajników, „Ginekologia Polska, Kwartalnik poświęcony chorobom kobiecym i położnictwu” 2013, nr 6, s.457.↩

48. Por. S. E. Lorenc, E. Kryśkiewicz, J. Kowalska, P. Płudowski, Wpływ niedoboru witaminy D w ciąży na matkę i dziecko, „Medycyna po Dyplomie, zeszyt edukacyjny” 2010, nr 6, s.43.↩

49. Dz. cyt. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.88.↩

50. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.41.↩

51. Por. H. Kunachowicz, Liczymy witaminy w diecie, Warszawa 2009, s.18.↩

52. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.19.↩

53. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.13.↩

54. Por. H. Kunachowicz, Liczymy witaminy w diecie, Warszawa 2009, s.18.↩

55. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.13.↩

56. Dz. cyt. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.11.↩

57. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.46.↩

58. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.132.↩

59. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.48.↩

60. Dz. cyt. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.46.↩

61. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.30.↩

62. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.31.↩

63. Por. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.101.↩

64. Por. H. Kunachowicz, Liczymy witaminy w diecie, Warszawa 2009, s.29-31.↩

65. Dz. cyt. D. Kołożyn-Krajewska, T. Sikora, Towarzystwo żywności, Warszawa 2004, s.14.↩

66. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.36-37.↩

67. Dz. cyt. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.65.↩

68. Por. M. Friedrich, Witamina B₆, w: Witaminy, red. M. Friedrich, Szczecin 2016, s.54.↩

69. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.57.↩

70. Por. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.107.↩

71. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.58.↩

72. Por. H. Kunachowicz, Liczymy witaminy w diecie, Warszawa 2009, s.22.↩

73. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.55.↩

74. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.107.↩

75. Dz. cyt. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.128.↩

76. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.29.↩

77. Por. Z. Goluch-Koniuszy, Witamina B₇, w: Witaminy, red. M. Friedrich, Szczecin 2016, s.59.↩

78. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.138.↩

79. Por. L. Kapka-Skrzypczak, J. Niedźwiecka, M. Skrzypczak, A. Wojtyła, Kwas foliowy- skutki niedoboru i zasadność suplementacji, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2012, T.18, nr 1, s.66.↩

80. Por. D. Szostak-Węgierek, Sposób żywienia a płodność, „Medycyna wieku rozwojowego: kwartalnik Instytutu Matki i Dziecka” 2011, T.15, nr 4, s.434.↩

81. Dz. cyt. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.35.↩

82. Por. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.133.↩

83. Por. E. Mędrela-Kuder, Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet w ciąży, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” 2006, T.57, nr 4, s.394.↩

84. Por. G. Krause-Fabricius, G. Südbeck, Co każda kobieta o swoim zdrowiu wiedzieć powinna, Warszawa 2008, s.40.↩

85. Por. Z. Goluch-Koniuszy, Witamina B₁₂, w: Witaminy, red. M. Friedrich, Szczecin 2016, s.65.↩

86. Por. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.120.↩

87. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.27.↩

88. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.77.↩

89. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.78.↩

90. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.28.↩

91. Por. D. Szostak-Węgierek, Sposób żywienia a płodność, „Medycyna wieku rozwojowego: kwartalnik Instytutu Matki i Dziecka” 2011, T.15, nr 4, s.434.↩

92. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.78-79.↩

93. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.160-161.↩

94. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.137.↩

95. Dz. cyt. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.159.↩

96. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.135.↩

97. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.118.↩

98. Por. H. Kunachowicz, E. Czarnowska-Misztal, H. Turlejska, Zasady żywienia człowieka, Warszawa 2000, s.245.↩

99. Por. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.122.↩

100. Por. D. Głąbska, D. Włodarek, Witaminy, w: Dietoterpia, red. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014, s.146.↩

101. Dz. Cyt. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.137.↩

102. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.115.↩

103. Por. D. Szostak-Węgierek, Sposób żywienia a płodność, „Medycyna wieku rozwojowego: Kwartalnik Instytutu Matki i Dziecka” 2011, T.15, nr 4, s.434.↩

104. Por. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.115.↩

105. Por. G. McKeith, Encyklopedia żywienia, przewodnik po zdrowym żywieniu A-Z, Poznań 2012, s.100.↩

106. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.137.↩

107. Por. A. Zreda-Pikies, A. Kurylak, M. Kram, A. Przybysz, Pielęgnowanie dzieci w chorobach układu krwiotwórczego, w: Repetytorium z pielęgniarstwa, red. K. Kędziora-Kornatowska, M. Muszalik, E. Krajewska-Kułak, I. Wrońska, Warszawa 2010, s.396.↩

108. Por. H. Kunachowicz, E. Czarnowska-Misztal, H. Turlejska, Zasady żywienia człowieka, Warszawa 2000, s.245.↩

109. Por. W. Wieczorek, E. Glant, Biomedyczne i psychiczne konsekwencje antykoncepcji, „Życie i płodność: Kwartalnik interdyscyplinarny” 2012, nr 1, s.38.↩

110. Por. M. Szczypka, J. Gajewska, ABC witamin i minerałów, Warszawa 2000, s.89.↩

111. Dz. cyt. J. Kozłowska, Podręczny słownik witamin i minerałów, jak zdrowo jeść i zdrowo żyć, składniki mineralne pożywienia, Warszawa 1998, s.171.↩

112. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.108.↩

113. Por. C. Scott-Moncrieff, ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych, Warszawa 2005, s.137.↩

114. Dz. cyt. E. Somer, Encyklopedia witamin i składników mineralnych, Warszawa 1997, s.97.↩

115. Por. M. Kozłowska-Wojciechowska, Żyjmy w zdrowiu czyli nowa piramida żywienia, Warszawa 2004, s.78.↩

116. Por. A. Kamińska, Alkohol a zdrowie człowieka, „Edukacja Biologiczna i Środowiskowa, innowacje, inspiracje” 2012, nr 4, s.81.↩

117. Por. J. Markowska, Epidemiologia raka błony śluzowej trzonu macicy, w: Onkologia ginekologiczna, red. J. Markowska, Wrocław 2002, s.614.↩

118. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.110.↩

119. Por. A. Kamińska, Alkohol a zdrowie człowieka, „Edukacja Biologiczna i Środowiskowa, innowacje, inspiracje” 2012, nr 4, s.80.↩

120. Por. H. Murkoff, S. Mazel, W oczekiwaniu na ciążę, wspaniały poradnik dla wszystkich, którzy pragną zostać rodzicami, Poznań 2010, s.14.↩

121. Por. W. Szyta, M. Skoczylas, T. Laudański, Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, T.1, z.4, 2008, s.309.↩

122. Por. R. Wierzbicka, Pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: Okres prenatalny i jego wpływ na rozwój w okresie prenatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hubner-Woźniak, Warszawa 2014, s.92.↩

123. Por. R. Wierzbicka, Pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: Okres prenatalny i jego wpływ na rozwój w okresie prenatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hubner-Woźniak, Warszawa 2014, s.92.↩

124. Por. J. E. Brown, Odżywianie w ciąży, przewodnik żywieniowy dla kobiet w ciąży i młodych matek, Warszawa 2002, s.65.↩

125. Por. W. Szyta, M. Skoczylas, T. Laudański, Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, T.1, z.4, 2008, s.309-313.↩

126. Por. R. Wierzbicka, Pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: Okres prenatalny i jego wpływ na rozwój w okresie prenatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hubner-Woźniak, Warszawa 2014, s.92.↩

127. Por. W. Hamke, Czynniki zawodowe i styl życia a płodność, w: Niepłodność i rozród wspomagany, red. J. Radwan, S. Wołczyński, Poznań 2011, s.22.↩

128. Por. W. Hanke, Czynniki zawodowe i styl życia a płodność, w: Niepłodność i rozród wspomagany, red. J. Radwan, S. Wołczyński, Poznań 2011, s.22.↩

129. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.110.↩

130. Por. R. Z. Spaczyński, L. Pawelczyk, Profilaktyka i epidemiologia niepłodności, w: Profilaktyka w położnictwie, ginekologii i neonatologii, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005, s.32.↩

131. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.111.↩

132. Por. R. Z. Spaczyński, L. Pawelczyk, Profilaktyka i epidemiologia niepłodności, w: Profilaktyka w położnictwie, ginekologii i neonatologii, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005, s.32.↩

133. Por. C. M. Cekiera, Papierosy, palący problem palenia, Toruń 2013, s.114.↩

134. Por. G. Iwanowicz-Palus, G. Stadnicka, Styl życia, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.108.↩

135. Por. A. Marszałek, W. Biczysko, Skutki zdrowotne narażenia na dym tytoniowy występujące u kobiet i ich potomstwa, w: Zdrowotne skutki narażenia kobiet na dym tytoniowy w środowisku, red. E. Florek, Poznań 2000, s.32.↩

136. S. Cabot, M. Jasińska, Leczenie chorób tarczycy, holistyczne metody poprawy pracy tarczycy, Warszawa 2009, s.145.↩

137. Por. A. Marszałek, W. Biczysko, Skutki zdrowotne narażenia na dym tytoniowy występujące u kobiet i ich potomstwa, w: Zdrowotne skutki narażenia kobiet na dym tytoniowy w środowisku, red. E. Florek, Poznań 2000, s.31.↩

138. Por. R. Adamek, Wpływ palenia tytoniu na rozwój płodu i/zdrowie noworodka, Poznań 2000, s.15.↩

139. Por. K. Markiewicz, Papierosy a zdrowie, Warszawa 1980, s.68.↩

140. Por. W. Hanke, Czynniki zawodowe i styl życia a płodność, w: Niepłodność i rozród wspomagany, red. J. Radwan, S. Wołczyński, Poznań 2011, s.22.↩

141. Por. K. Markiewicz, Papierosy a zdrowie, Warszawa 1980, s.68.↩

142. Por. R. Wierzbicka, pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: okres perinatalny i jego pływ na rozwój w okresie postnatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hübner-Woźniak, Warszawa 2014, s.92.↩

143. Por. R. Wierzbicka, pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: okres perinatalny i jego pływ na rozwój w okresie postnatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hübner-Woźniak, Warszawa 2014, s.92.↩

144. Por. A. Eisenberg, H. E. Murkoff, S. E. Hathaway, W oczekiwaniu na dziecko, Poznań 1999, s.88.↩

145. Por. R. Wierzbicka, pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: okres perinatalny i jego pływ na rozwój w okresie postnatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hübner-Woźniak, Warszawa 2014, s.92.↩

146. Por. R. Wierzbicka, Wpływ spożycia kofeiny na przebieg ciąży i rozwój płodu, „Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia” 2012, T.5, z.2, s.110.↩

147. Por. R. Wierzbicka, Wpływ spożycia kofeiny na przebieg ciąży i rozwój płodu, „Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia” 2012, T.5, z.2, s.111.↩

148. Por. R. Wierzbicka, pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: okres perinatalny i jego pływ na rozwój w okresie postnatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hübner-Woźniak, Warszawa 2014, s.93.↩

149. Por. R. Wierzbicka, pobranie substancji psychoaktywnych w życiu płodowym i ich skutki zdrowotne. Tytoń, alkohol, kofeina, w: okres perinatalny i jego pływ na rozwój w okresie postnatalnym, metody badań, wyniki, interpretacja, red. J. Charzewska, E. Hübner-Woźniak, Warszawa 2014, s.94.↩

150. Por. M. Błaszczyszyn, B. Woś, D. Burzycka-Wilk, Aktywność fizyczna osób wykonujących pracę siedzącą, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.102.↩

151. Por. J. Błszczyk, Obniżona aktywność ruchowa jako zagrożenie zdrowia, w: Zagrożenie zdrowia publicznego, zdrowie człowieka a środowisko część 2, red. A. Denys, Warszawa 2015, s.239.↩

152. Por. B. Woynarowska, Aktywność fizyczna, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akademicki, B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski, K. Komosińka, Warszawa 2010, s.203.↩

153. Por. B. Woynarowska, Aktywność fizyczna, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akademicki, B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski, K. Komosińka, Warszawa 2010, s.206.↩

154. Por. K. Komosińska, B. Woynarowska, Zachowanie odpowiedniego rytmu pracy i odpoczynku, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akadmicki, Warszawa 2010, s.209.↩

155. Por. B. Woynarowska, Aktywność fizyczna, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akademicki, B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski, K. Komosińka, Warszawa 2010, s.205.↩

156. Por. N. Woderska, P. Marchel, Aktywność fizyczna i promocja zdrowia w Polsce z uwzględnieniem działalności Polskiego Stowarzyszenia Sportu po Transplantacji, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.223.↩

157. Por. D. Żołnierczuk-Kieliszek, Zachowania zdrowotne i ich związek ze zdrowiem, w: Zdrowie publiczne, red. T. B. Kulik, A. Pacian, Warszawa 2014, s.84.↩

158. Por. N. Woderska, P. Marchel, Aktywność fizyczna i promocja zdrowia w Polsce z uwzględnieniem działalności Polskiego Stowarzyszenia Sportu po Transplantacji, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.224.↩

159. Dz. cyt. N. Woderska, P. Marchel, Aktywność fizyczna i promocja zdrowia w Polsce z uwzględnieniem działalności Polskiego Stowarzyszenia Sportu po Transplantacji, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.224.↩

160. Por. N. Woderska, P. Marchel, Aktywność fizyczna i promocja zdrowia w Polsce z uwzględnieniem działalności Polskiego Stowarzyszenia Sportu po Transplantacji, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.225.↩

161. Por. H. Kuński, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźnik zdrowia pozytywnego u osób dorosłych, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.19.↩

162. Por. H. Kuński, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźnik zdrowia pozytywnego u osób dorosłych, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.20.↩

163. Por. H. Kuński, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźnik zdrowia pozytywnego u osób dorosłych, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.21.↩

164. Por. Ł. Wojtyczek, Aktywność fizyczna-najbardziej naturalna forma profilaktyki zdrowotnej, w: Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów, materiały naukowe z konferencji „Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów” Krosno, 9-10 maja 2014, red. A. Goździcka-Józefiak, H. Różański, Krosno 2014, s.145.↩

165. Por. K. Bączyk, Ł. Bojkowski, Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie seksualne człowieka, „Polski Przegląd Nauki o Zdrowiu” 2012, nr 1, s.11.↩

166. Por. D. Żołnierczuk-Kieliszek, Zachowania zdrowotne i ich związek ze zdrowiem, w: Zdrowie publiczne, red. T. B. Kulik, A. Pacian, Warszawa 2014, s.84.↩

167. Por. H. Kuński, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźnik zdrowia pozytywnego u osób dorosłych, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.17.

     Por. J. Palm, Ćwiczenia fizyczne dla zdrowia- program TAFISA, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.46.↩

168. Por. H. Kuński, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźnik zdrowia pozytywnego u osób dorosłych, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.17.↩

169. Por. B. Woynarowska, Aktywność fizyczna, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akademicki, B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski, K. Komosińka, Warszawa 2010, s.205.↩

170. Por. J. Górski, Podstawy fizjologii wysiłku, w: Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego, red. J. Górski, Warszawa 2011, s.48.↩

171. Por. A. Pacian, Opieka medyczna w szkole w ramach zdrowia publicznego, w: Zdrowie publiczne, red. T. B. Kulik, A. Pacian, Warszawa 2014, s.151.↩

172. Por. Ł. Wojtyczek, Aktywność fizyczna-najbardziej naturalna forma profilaktyki zdrowotnej, w: Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów, materiały naukowe z konferencji „Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów” Krosno, 9-10 maja 2014, red. A. Goździcka-Józefiak, H. Różański, Krosno 2014, s.145.↩

173. Por. D. Żołnierczuk-Kieliszek, Zachowania zdrowotne i ich związek ze zdrowiem, w: Zdrowie publiczne, red. T. B. Kulik, A. Pacian, Warszawa 2014, s.84.↩

174. Por. B. Woynarowska, Aktywność fizyczna, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akademicki, B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski, K. Komosińka, Warszawa 2010, s.202.↩

175. Por. Ł. Wojtyczek, Aktywność fizyczna-najbardziej naturalna forma profilaktyki zdrowotnej, w: Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów, materiały naukowe z konferencji „Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów” Krosno, 9-10 maja 2014, red. A. Goździcka-Józefiak, H. Różański, Krosno 2014, s.146.↩

176. Por. J. Górski, Podstawy fizjologii wysiłku, w: Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego, red. J. Górski, Warszawa 2011, s.50.↩

177. Por. J. Palm, Ćwiczenia fizyczne dla zdrowia- program TAFISA, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.46.↩

178. Por. M. Błaszczyszyn, B. Woś, D. Burzycka-Wilk, Aktywność fizyczna osób wykonujących pracę siedzącą, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.104.↩

179. Por. N. Woderska, P. Marchel, Aktywność fizyczna i promocja zdrowia w Polsce z uwzględnieniem działalności Polskiego Stowarzyszenia Sportu po Transplantacji, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.224.↩

180. Por. B. Wit, M. Przewęda, A. Dentkowski, E. Cendrowska, M. Kogut, A. Raczkowska, Metody oceny oddziaływania różnych form wysiłków rekreacyjnych na organizm człowieka, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.26.↩

181. Por. N. Woderska, P. Marchel, Aktywność fizyczna i promocja zdrowia w Polsce z uwzględnieniem działalności Polskiego Stowarzyszenia Sportu po Transplantacji, w: Osoba-Edukacja, aktywność fizyczna, zdrowie, red. A. Kostencka, H. Żukowska, M. Szark-Eckardt, R. Muszkieta, E. Bendikova, Bydgoszcz 2014, s.226.↩

182. Por. J. Błszczyk, Obniżona aktywność ruchowa jako zagrożenie zdrowia, w: Zagrożenie zdrowia publicznego, zdrowie człowieka a środowisko część 2, red. A. Denys, Warszawa 2015, s.246.↩

183. Por. I. Urych, Aktywność fizyczna wobec zagrożeń współczesnego człowieka, w: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, T.17, s. 518.↩

184. Dz. cyt. I. Urych, Aktywność fizyczna wobec zagrożeń współczesnego człowieka, w: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, T.17, s. 520.↩

185. Por. Ł. Wojtyczek, Aktywność fizyczna-najbardziej naturalna forma profilaktyki zdrowotnej, w: Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów, materiały naukowe z konferencji „Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów” Krosno, 9-10 maja 2014, red. A. Goździcka-Józefiak, H. Różański, Krosno 2014, s.146.↩

186. Por. I. Urych, Aktywność fizyczna wobec zagrożeń współczesnego człowieka, w: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, T.17, s. 514.↩

187. Por. H. Kuński, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźnik zdrowia pozytywnego u osób dorosłych, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.17.↩

188. Por. Ł. Wojtyczek, Aktywność fizyczna-najbardziej naturalna forma profilaktyki zdrowotnej, w: Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów, materiały naukowe z konferencji „Medycyna naturalna w leczeniu i profilaktyce nowotworów” Krosno , 9-10 maja 2014, red. A. Goździcka-Józefiak, H. Różański, Krosno 2014, s.145.↩

189. Por. D. Żołnierczuk-Kieliszek, Zachowania zdrowotne i ich związek ze zdrowiem, w: Zdrowie publiczne, red. T. B. Kulik, A. Pacian, Warszawa 2014, s.85.↩

190. Por. I. Urych, Aktywność fizyczna wobec zagrożeń współczesnego człowieka, w: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, T.17, s. 519.↩

191. Por. J. Palm, Ćwiczenia fizyczne dla zdrowia- program TAFISA, w: Aktywność fizyczna a zdrowie, red. T. Wolańska, Warszawa 1995, s.46.↩

192. Por. J. Górski, Podstawy fizjologii wysiłku, w: Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego, red. J. Górski, Warszawa 2011, s.78.↩

193. Por. I. Urych, Aktywność fizyczna wobec zagrożeń współczesnego człowieka, w: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, T.17, s. 519.↩

194. Por. B. Woynarowska, Aktywność fizyczna, w: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania, podręcznik akademicki, B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski, K. Komosińka, Warszawa 2010, s.204.↩

195. Por. M. Grudzińska, A. M. Bień, Styl życia kobiety ciężarnej, w: Opieka nad kobietą ciężarną, red. A. M. Bień, Warszawa 2009, s.187.↩

196. Por. Z. Adach, W. Brzenczek-Owczarzak, Wysiłek fizyczny i trening kobiet, w: Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego, red. J. Górski, Warszawa 2011, s.134.↩

197. Por. T. Pisarski, J. Skrzypczak, Opieka nad kobietą ciężarną, w: Położnictwo i ginekologia, podręcznik dla studentów, Warszawa 1993, s.247.↩

198. Por. Por. A. Eisenberg, H. E. Murkoff, S. E. Hathaway, W oczekiwaniu na dziecko, Poznań 1999, s.192.↩

199. Por. B. Jakimowicz-Klein, Dieta dla mózgu, Wrocław 2014, s.61.↩

200. Por. D. Andrzejczak, M. Kapała-Kempa, J. P. Zawilska, Skutki zdrowotne pracy zmianowej, „Przegląd Lekarki” 2011, T.68, nr 7, s.386.↩

201. Por. E. Synak, M. Jendraszek, I. Skibińska, K. Kątyniak, R. Czarnecka-Klos, A. Sadowska, Styl życia współczesnego mężczyzny a problem niepłodności, „Nowiny Lekarskie” 2008, nr 5, s.358.↩

202. Por. A. Kucharska, B. Sińska, K. Zacharewicz, Konsekwencje zdrowotne pracy w systemie zmianowym, „Zdrowie publiczne” 2011, nr 4, s.35.↩

203. Por. D. Andrzejczak, M. Kapała-Kempa, J. P. Zawilska, Skutki zdrowotne pracy zmianowej, „Przegląd Lekarki” 2011, T.68, nr 7, s.386.↩

204. Por. A. Kucharska, B. Sińska, K. Zacharewicz, Konsekwencje zdrowotne pracy w systemie zmianowym, „Zdrowie publiczne” 2011, nr 4, s.35.↩

205. Por. E. Synak, M. Jendraszek, I. Skibińska, K. Kątyniak, R. Czarnecka-Klos, A. Sadowska, Styl życia współczesnego mężczyzny a problem niepłodności, „Nowiny Lekarskie” 2008, nr 5, s.357.↩

206. Por. E. Synak, M. Jendraszek, I. Skibińska, K. Kątyniak, R. Czarnecka-Klos, A. Sadowska, Styl życia współczesnego mężczyzny a problem niepłodności, „Nowiny Lekarskie” 2008, nr 5, s.358.↩

207. Por. M. Dubiel, Teraz, gdy już jesteś w ciąży, w: W oczekiwaniu na dziecko, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005 s.57.↩

208. Por. N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka, podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia, Warszawa 2012, s.118.↩

209. Por. M. Dubiel, Teraz, gdy już jesteś w ciąży, w: W oczekiwaniu na dziecko, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005 s.57.↩

210. Por. G. B. Curtis, Ciąża po trzydziestce, Warszawa 1998, s.17.↩

211. Por. M. Dubiel, Teraz, gdy już jesteś w ciąży, w: W oczekiwaniu na dziecko, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005 s.57.↩

212. Por. G. Stadnicka, G. Iwanowicz-Palus, A. B. Pilewska-Kozak, Cechy indywidualne rodziców, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.100.↩

213. Por. M. Dubiel, Teraz, gdy już jesteś w ciąży, w: W oczekiwaniu na dziecko, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005 s.57.↩

214. Por. G. B. Curtis, Ciąża po trzydziestce, Warszawa 1998, s.18.↩

215. Por. G. Stadnicka, G. Iwanowicz-Palus, A. B. Pilewska-Kozak, Cechy indywidualne rodziców, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.101.↩

216. Por. G. B. Curtis, Ciąża po trzydziestce, Warszawa 1998, s.206↩

217. Por. G. B. Curtis, Ciąża po trzydziestce, Warszawa 1998, s.15.↩

218. Por. G. Stadnicka, G. Iwanowicz-Palus, A. B. Pilewska-Kozak, Cechy indywidualne rodziców, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.101.↩

219. Por. M. Dubiel, Teraz, gdy już jesteś w ciąży, w: W oczekiwaniu na dziecko, red. Z. Słomko, K. Drews, T. Niemiec, Poznań 2005 s.57.↩

220. Por. G. B. Curtis, Ciąża po trzydziestce, Warszawa 1998, s.208.↩

221. Por. G. Stadnicka, G. Iwanowicz-Palus, A. B. Pilewska-Kozak, Cechy indywidualne rodziców, w: Opieka przedkoncepcyjna, red. G. Stadnicka, Warszawa 2009, s.101.↩

222. Por. G. B. Curtis, Ciąża po trzydziestce, Warszawa 1998, s.16.↩

223. Por. I. Heszen-Niejodek, Psychologia stresu, korzystne i niekorzystne skutki stresu życiowego, Warszawa 2013, s.72.↩

224. Por. W. Aue, Człowiek jako jednostka, podręcznik, liceum o profilu socjalnym, Warszawa 2007, s.218.↩

225. Por. W. Hanke, Czynniki zawodowe i styl życia a płodność, w: Niepłodność i rozród wspomagany, red. J. Radwan, S. Wołczyński, Poznań 2011, s.21.↩

226. Por. J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Merecz, M. Radwan, Wpływ stresu zawodowego na jakość nasienia, „Medycyna Pracy” 2010, nr 6, s.612.↩

227. Por. M. Putowski, M. Podgórniak, O. Padała, Jacek Zawiślak, Stres i jego negatywny wpływ na rozrodczość człowieka, „Technologie w optymalizacji opieki zdrowotnej” 2014 nr 4, s.27↩

228. Por. A. Jagoda, Organizacja pracy w świetle koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Organizacji, „Nauki Społeczne” 2011, nr 2, s.112.↩

229. Dz. cyt. B. Chazan, NPR we współczesnej medycynie, w: red. A. Zięba, „Służba Życiu”, nr 1, 2011, s.4.↩

230. Dz. Cyt. E. Wójcik, Naturalna regulacja poczęć, metoda objawowo-termiczna, Warszawa 1988, s.5.↩

231. Por. U. Dudziak, Wartość naturalnego planowania rodziny w budowaniu więzi małżeńskiej, w: red. A. Zięba, „Służba Życiu”, nr1 2011, s.12.↩

232. Por. Tamże, s.12-14.↩

233. Por. A. Dams, Naturalne planowanie rodziny a satysfakcja ze współżycia małżeńskiego, Pr. Lic. KUL, promotor U. Dudziak, Lublin 2010, w: red. A. Zięba, „Służba życiu” 2011, nr 1, s.14.↩

234. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.7.↩

235. Por. D. Pracka, T. Pracki, Współczesne metody rozpoznawania płodności, „Wiadomości Akademickie” 2015, nr 60, s.26.↩

236. Por. Z. Lew-Starowicz, E. Siwik, Antykoncepcja. Planowanie rodziny u progu XXI wieku, Warszawa 2003,s.55.↩

237. Por. U. Dudziak, Miłość, małżeństwo i co dalej…, Częstochowa 2001, s.78.↩

238. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.7.↩

239. Por. j. Rötzer, Sztuka planowania rodziny, Warszawa 2003, s.109.↩

240. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.8.↩

241. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.7.↩

242. Por. M. Kluz, Życie i płodność, moralne aspekty naturalnych metod planowania rodziny, „Studia Warmińskie” 2011, T.48, s.166.↩

243. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.8.↩

244. Por. j. Rötzer, Sztuka planowania rodziny, Warszawa 2003, s.109.↩

245. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.7.↩

246. Por. j. Rötzer, Sztuka planowania rodziny, Warszawa 2003, s.108.↩

247. Por. E. Wójcik, Historia naturalnego planowania rodziny, „Zeszyty Naukowe INER” 2002, nr 1, s.59.↩

248. Por. J. Rötzer, Sztuka planowania rodziny, Warszawa 2003, s.109.↩

249. Por. E. Wójcik, Historia naturalnego planowania rodziny, „Zeszyty Naukowe INER” 2002, nr 1, s.58.↩

250. Por. J. Rötzer, Sztuka planowania rodziny, Warszawa 2003, s.109.↩

251. Por. Z. Lew-Starowicz, E. Siwik, Antykoncepcja. Planowanie rodziny u progu XXI wieku, Warszawa 2003,s.64.↩

252. Por. Por. M.Kinle, Naturalne planowanie rodziny na świecie i w Polsce, w: Rozpoznawanie płodności, materiały edukacyjno-dydaktyczne dla nauczycieli NPR, pracowników służby zdrowia oraz zainteresowanych zdrowiem prokreacyjnym, red. M. Troszyński, Warszawa 2009, s.282.↩

253. Por. A. Dmowska, Problem planowania poczęć we współczesnej nauce cd., „Życie i Płodność, Kwartalnik interdyscyplinarny” 2008, nr 4, s.100.↩

254. Por. Por. M.Kinle, Naturalne planowanie rodziny na świecie i w Polsce, w: Rozpoznawanie płodności, materiały edukacyjno-dydaktyczne dla nauczycieli NPR, pracowników służby zdrowia oraz zainteresowanych zdrowiem prokreacyjnym, red. M. Troszyński, Warszawa 2009, s.283.↩

255. Por. Z. Lew-Starowicz, E. Siwik, Antykoncepcja. Planowanie rodziny u progu XXI wieku, Warszawa 2003,s.64.↩

256. Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994, s.8.↩

257. Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994, s.11.↩

258. Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994, s.16.↩

259. Por. W. Fijałkowski, Naturalne podstawy rozpoznawania płodności, w: Płodność i planowanie rodziny, kompendium dla pracowników służby zdrowia oraz instruktorów poradnictwa rodzinnego, red. Z. Szymański, Szczecin 2004, s.13.↩

260. Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994, s.11.↩

261. Por. A. Jankowiak, Sztuka naturalnego planowania rodziny, kurs podstawowy, Zalesie Górne 2011, s.9.↩

262. Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994, s.25.↩

263. Por. A. Jankowiak, Sztuka naturalnego planowania rodziny, kurs podstawowy, Zalesie Górne 2011, s.165.↩

264. Por.↩

265. Por. B. Tabor, Płodność po porodzie, „Fundamenty rodziny” 1998, nr 6, s.2.↩

266. Por. A. Jankowiak, Sztuka naturalnego planowania rodziny, kurs podstawowy, Zalesie Górne 2011, s.9.↩

267. Por. J. Kozikowski, Propagowanie naturalnego planowania rodziny w intrenecie, w: Naturalne planowanie rodziny, wybranie zagadnienia, red. U. Dudziak, A. Deluga, Szczecinek 2006, s116.↩

268. Por. D. Prentis, Humanae vitae drogą do Kościoła katolickiego, „Fundamenty rodziny” 2003, nr 44, s.13.↩

269. Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994, s.16.↩

270. Por. E. Wójcik, Naturalne planowanie rodziny, metoda objawowo-termiczna według prof. dra med. J. Rötzera, Kraków 2005, s.68.↩

271. Por. E. Wójcik, Zalety naturalnego planowania rodziny (NPR), „Zeszyty naukowe INER” 2002, nr 1, s.61.↩

272. Por. Statut Instytutu Naturalnego Planowania Rodziny według metody Prof. dr med. J. Rötzera, art.8.↩

273. Por. M.Kinle, Naturalne planowanie rodziny na świecie i w Polsce, w: Rozpoznawanie płodności, materiały edukacyjno-dydaktyczne dla nauczycieli NPR, pracowników służby zdrowia oraz zainteresowanych zdrowiem prokreacyjnym, red. M. Troszyński, Warszawa 2009, s.284.↩

274. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.9.↩

275. Por. M. Szczepanowicz, O promocji NPR, „Naturalne Planowanie Rodziny” 2001, nr 6, s.10.↩

276. Por. M.Kinle, Naturalne planowanie rodziny na świecie i w Polsce, w: Rozpoznawanie płodności, materiały edukacyjno-dydaktyczne dla nauczycieli NPR, pracowników służby zdrowia oraz zainteresowanych zdrowiem prokreacyjnym, red. M. Troszyński, Warszawa 2009, s.284.↩

277. Por. W. Fijałkowski, Naturalne podstawy rozpoznawania płodności, w: Płodność i planowanie rodziny, kompendium dla pracowników służby zdrowia oraz instruktorów poradnictwa rodzinnego, red. Z. Szymański, Szczecin 2004, s.13.↩

278. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.65.↩

279. Por. M.Kinle, Naturalne planowanie rodziny na świecie i w Polsce, w: Rozpoznawanie płodności, materiały edukacyjno-dydaktyczne dla nauczycieli NPR, pracowników służby zdrowia oraz zainteresowanych zdrowiem prokreacyjnym, red. M. Troszyński, Warszawa 2009, s.285.↩

280. Por. A. Samoć, Naturalne planowanie rodziny, podręcznik dla nauczycieli NPR, Gdańsk 1991-1994, s.65.↩

281. Por. M. Kinle, Naturalne planowanie rodziny na świecie i w Polsce, w: Rozpoznawanie płodności, materiały edukacyjno-dydaktyczne dla nauczycieli NPR, pracowników służby zdrowia oraz zainteresowanych zdrowiem prokreacyjnym, red. M. Troszyński, Warszawa 2009, s.285.↩

282. Por. T. Kramarek, Naturalne planowanie rodziny, metoda objawowo-termiczna, Wrocław 1996, s.3.↩

283. Por. Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin, Warszawa 2003, s.33-34.↩