Powszechnie stosuje się następujące sposoby podziału państw:
ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego;
charakter głowy państwa;
relacje między organami państwowymi;
Ze względu na charakter systemu politycznego wyróżnia się co najmniej trzy modele formy rządów:
demokratyczne,
częściowo demokratyczne,
totalitarne
System parlamentarny - system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa. System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie. Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii).
System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy), jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad monarchą). Spośród systemów parlamentarnych wyróżnia się następującego jego rodzaje:
System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany i odwołany przez głowę państwa. Rząd odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania). Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo rozwiązywać parlament.
Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli partii (lub koalicji) mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ja natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie w Danii, Wielkiej Brytanii, Holandii, Austrii oraz we Włoszech. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy).Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo, a wszystkie akty przez nią wydane musza zawierać odpowiednią kontrasygnatę.
parlament (a przynajmniej jego izba niższa) jest wybierany w wyborach powszechnych;
układ sił w parlamencie (lub podjęte w nim uzgodnienia gdy żadna z partii nie posiada większości) przesądza o powołaniu premiera i powołaniu rządu;
rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, który może wyrazić wotum nieufności, oznaczające ustąpienie co najmniej jednego ministra, najczęściej zaś całego gabinetu;
rząd ma wpływ na rozwiązanie parlamentu (czasem jednej jego izby gdy jest dwuizbowy) przed upływem kadencji, co powoduje konieczność rozpisanie przedterminowych wyborów;
między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych (ministrowie mogą być i często są deputowanymi) co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej;
głowa państwa (w postaci prezydenta lub monarchy) nie kreuje polityki wewnętrznej, ani zagranicznej, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a także wobec woli większości parlamentarnej (powołuje premiera, zarządza wybory przedterminowe)
System gabinetowo-parlamentarny - system rządów, który charakteryzuje przewaga gabinetu nad parlamentem, a głowa państwa pełni jedynie funkcję reprezentacyjną. Taki system obowiązuje w Wielkiej Brytanii. Cechy wyróżniające to:
1. Skład gabinetu określa premier,
2. Premier ma status najwyższego doradcy królowej a także obsadza
stanowiska w administracji rządowej oraz stanowiska kościelne,
3. Rząd tracący zaufanie Izby Gmin podaje się do dymisji lub zwraca się do monarchy z prośbą o rozwiązanie Izby Gmin i przeprowadzenie nowych wyborów.
System parlamentarno-komitetowy (komitetowo-wiecowy; rządów zgromadzenia; konwentu) - system rządów występujący w konstytucji jakobińskiej 1793, Komunie Paryskiej, w ustroju licznych państw Bloku Wchodniego oraz we współczesnej Szwajcarii. System ten zakłada jednolitość władzy państwowej:
parlament jest organem władzy najwyższej (posiada władzę ustawodawczą i wykonawczą);
rząd powoływany jest przez parlament a nie przez głowę państwa (rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu;)
rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, ale konflikt na linii rząd-parlament może zostać rozstrzygnięty tylko na korzyść parlamentu;
ministra nie można odwołać (ustępuje sam lub gdy nie zostanie wybrany do parlamentu w następnych wyborach;
głową państwa zostaje członek rządu o najdłuższym stażu;
głowa państwa odpowiada politycznie przed parlamentem (ponosi też odpowiedzialność karną);
głowa państwa nie ma prawa rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji.
System kanclerski – forma ustroju demokratycznego występująca w Republice Federalnej Niemiec. Na szczeblu federalnym praktycznie cała władza wykonawcza należy do kanclerza - głowy rządu federalnego, który jest wybierany przez niższą izbę parlamentu, czyli Bundestag. Większość władzy prawodawczej należy do niższej izby parlamentu - Bundestagu, która jest wybierana w wyborach mieszanych, proporcjonalno-większościowych z 5% progiem poparcia. Wyższa izba parlamentu Bundesrat składa się z delegatów rządów krajowych i pełni głównie rolę kontrolną. Prezydent Niemiec jest formalnie głową państwa, lecz pełni on w zasadzie rolę głównie reprezentacyjną oraz posiada pewną władzę nad systemem sądowniczym. Jego władza nabiera większego znaczenia tylko w czasie kryzysów gabinetowych, kiedy to ma on prawo wskazać kandydata na kanclerza oraz rozwiązać parlament.
System prezydencki (prezydencjalizm) - system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej, oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych. Cechami prezydencjalizmu są:
monizm egzekutywy (jeden ośrodek władzy wykonawczej),
wybór prezydenta w głosowaniu powszechnym,
określona w czasie kadencja,
ministrowie tworzący gabinet odpowiadają przed prezydentem,
akty wydawane przez prezydenta nie wymagają kontrasygnaty,
nie można odwołać prezydenta, chyba, że naruszy konstytucję,
możliwość wydania dekretów na mocy ustawy w sytuacjach nadzwyczajnych (np. okres wojny),
stabilny rząd na czele którego stoi prezydent lub osoba przez niego powołana.
Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne republiki południowoamerykańskie. Prezydent Stanów Zjednoczonych pełni również funkcję Zwierzchnika Sił Zbrojnych (ale Kongres- parlament decyduje o budżecie na wojnę i o wojnie i pokoju), powołuje przedstawicieli dyplomatycznych i najwyższych urzędników państwowych. Senat zatwierdza kandydatury większością 2/3 głosów. Prezydent ma prawo weta, które może być jednak odrzucone większością 2/3 głosów obu izb Kongresu.
Parlament nie może odwołać prezydenta, odpowiada on tylko przed narodem i konstytucją. Może on jednak(parlament) zastosować tzw. impeachment - uchylenie władzy prezydenta w wypadku złamania przez niego prawa. 1/3 Senatu jest zmieniana co 2 lata w wyborach powszechnych. Sąd najwyższy bada zgodność prawa z konstytucją.
System semiprezydencki (inaczej system półprezydencki lub parlamentarno-prezydencki "mieszany") - system polityczny, forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a prezydenckim, dzisiaj m.in. we Francji. Za jego twórców uznaje się Charlesa de Gaulle'a i Georgesa Pompidou. Prezydent wybierany w wyborach powszechnych jest głową państwa. Określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Powołuje i odwołuje on także premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów. W systemie semiprezydenckim rząd i poszczególni jego członkowie ponoszą odpowiedzialność przed parlamentem. W systemie tym są trzy ośrodki władzy:
Szczególną rolę odgrywa prezydent, gdyż jest wybierany w wyborach powszechnych oraz odgrywa decydującą rolę w tworzeniu rządu. Może on także wydawać dekrety, które mają moc ustawy.
ze względu na strukturę terytorialno-prawną państwa;
Państwo unitarne – to forma państwa najbardziej powszechna we współczesnym świecie, charakteryzująca się wewnętrzną jednolitością. Wszystkie jednostki administracyjne wchodzące w skład państwa są tak samo zorganizowane i podporządkowane organom centralnym. Państwa unitarne możemy podzielić na państwa scentralizowane i zdecentralizowane:
ustrój scentralizowany charakteryzuje się wyznaczaniem lokalnych urzędników przez rząd centralny, który sprawuje zwierzchnią władzę nad organami regionalnymi.
ustrój zdecentralizowany ma miejsce, gdy organy regionalne są formowane niezależnie od rządu i istnieje dobrze rozwinięty samorząd terytorialny o znacznych kompetencjach, a władza centralna zastrzega sobie prawo do podejmowania tylko najważniejszych decyzji.
Państwo złożone – to państwo składające się z części zwanych stanami, landami, krajami które posiadają pełną lub bardzo szeroka autonomię. Każda z części składowych państwa ma własny system prawny i administracyjny. Państwa złożone dzielą się na: federacje, konfederacje, państwa zregionalizowane, unie personalne i unie realne.
federacje - państwo związkowe, w którym jego części mają znaczną samodzielność gospodarczą i prawną a ograniczoną polityczną (np. Niemcy, Stany Zjednoczone)
konfederacje - związek kilku państw bez ograniczenia ich suwerenności, powoływana najczęściej do wspólnej realizacji określonych celów (Unia Europejska)
państwo zregionalizowane - związek kilku regionów (np. prowincji), które uznają cechy wspólne dla narodowości przez, co na arenie międzynarodowej funkcjonują jako pojedynczy byt państwowy, natomiast organizacja wewnętrzna przypomina państwo związkowe z tą różnicą, że części składowe mają mniejsze uprawnienia (np. Hiszpania)
unia personalna - związek kilku państw ze wspólną głową państwa, odrębne systemy organizacyjno-instytucjonalne kilku państw (Zjednoczone Królestwo i Kanada)
unia realna - związek kilku państw tworzących jeden podmiot prawa międzynarodowego, w ramach którego następuje wspólna realizacja spraw finansowych, zagranicznych i obronnych (np. unia angielsko-szkocka z 1707 roku).
ze względu na reżim polityczny;
Reżim polityczny - składowa część formy państwa, ogół metod, jakich używa władza państwowa w stosunkach ze społeczeństwem i zasad, jakimi się w tych stosunkach kieruje.
W politologii pojęcie "reżimu politycznego" nie jest wartościujące, służy jedynie określeniu zasad, reguł gry politycznej i zależności pomiędzy podmiotami polityki. Czasem jest utożsamiane z systemem politycznym. W istocie obejmuje ono wszystkie instrumenty regulujące stosunki w państwie.
Przykłady reżimów politycznych to: reżim demokratyczny, reżim totalitarny, reżim autorytarny, reżim parlamentarny, reżim konsensularny, reżim westminsterski.
Demokracja (gr. δημοκρατία demokratia "rządy ludu", od wyrazów δῆμος demos "lud" + κρατέω krateo "rządzę") – ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli, przy respektowaniu praw mniejszości. Gwarantem istnienia demokracji jest konstytucja (wyjątkiem jest Izrael, nie posiadający spisanej konstytucji).
Obecnie powszechną formą ustroju demokratycznego jest demokracja parlamentarna.
Demokracja ma swój początek w Starożytnej Grecji[2][3]. W znaczący wkład w jej rozwój ma także kultura Starożytnego Rzymu[2] oraz kultura Zachodu (Europa[2], Ameryka Północna i Południowa[4]). Demokracja została nazwana ostatnią formą rządów i rozpowszechniła się znacząco wokół globu[5].
W teorii demokracji liberalnej, wywodzącej się z prac Johna Locke'a i Johna Stuarta Milla zakłada się, że faktyczny ustrój demokratyczny powinien charakteryzować się:
możliwością wyboru władzy przez wolne i uczciwe wybory
możliwością kandydowania do ciał tworzących władzę przez wszystkich obywateli
rządami prawa i jawnością stanowienia prawa
przestrzeganiem humanistycznej idei praw człowieka takich jak:
wolność głoszenia swoich poglądów - nawet jeśli nie są one w danym momencie popularne
wolność zrzeszania się i tworzenia politycznych grup nacisku
wolność od dyskryminacji (rasowej, religijnej, seksualnej itp.)
Wedle współczesnych kryteriów, za państwa stricte demokratyczne uznawane być mogą tylko te, których ustrój opiera się formalnie i realnie na:
dostępności sfery polityki dla wszystkich bez ograniczeń ze względów klasowych, rasowych, majątkowych, religijnych;
możności wybierania na stanowiska publiczne i swobodzie dostępu do tych stanowisk, czy jakichkolwiek innych (poza wyrokiem sądowym pozbawiającym praw publicznych;
suwerenności narodu (ludu) oznaczającej, że władza zwierzchnia, niezbywalna i niepodzielna, należy do zbiorowości społecznej żyjącej w granicach państwa;
zasadzie reprezentacji – utożsamionej z delegowaniem uprawnień władczych na przedstawicieli obieralnych przez naród w wyborach powszechnych i działających pod jego kontrolą;
uznaniu wyborów za główne źródło prawomocności władzy i konieczności cyklicznego potwierdzania legitymacji władzy w wyborach powszechnych;
możności zrzeszania się w partie polityczne i wyboru między alternatywnymi ofertami piastunów władzy państwowej;
odpowiedzialności rządzących przed rządzonymi – tworzeniu wyspecjalizowanych instytucji kontroli władzy mających w założeniu zapobiegać jej nadużyciom;
podziale władz – wyrażającym ideę ograniczania rządu poprzez wzajemne kontrolowanie się ośrodków władzy oraz przez działalność zorganizowanej opozycji politycznej;
wolności przekonań i wypowiedzi;
instytucjonalnej ochronie praw obywatelskich – wyrażającej się w stwarzaniu formalnych zabezpieczeń obywateli przed nadmierną i nieuzasadnioną ingerencją władzy w ich sprawy prywatne oraz
prawie własności prywatnej i swobodzie przedsiębiorczości wedle reguł gospodarki rynkowej.
Demokracja może być stopniowana - tzn. w danym ustroju politycznym faktyczny udział we władzy ogółu obywateli może być większy albo mniejszy. Np: w monarchii konstytucyjnej władza należy formalnie do króla, jednak rzeczywiste stosunki między królem a jego poddanymi reguluje konstytucja, która może w praktyce oddawać niemal całą władzę poddanym. Współcześni demokraci uważają, iż demokracja jest jedynym możliwym gwarantem istnienia wolnej konkurencji w gospodarce, na rynku pracy oraz możliwości wprowadzenia koniecznych reform po debacie i dojściu do porozumienia. Z drugiej strony systemy, które są z formalnego punktu widzenia demokracjami, mogą w rzeczywistości dawać rzeczywistą władzę wąskiej grupie oligarchów, którzy praktycznie sprawują ją w sposób skrajnie niedemokratyczny. Ponadto, przeciwnicy demokracji twierdzą, iż system ten nieuchronnie prowadzi do socjalizmu, a w końcu "przepoczwarza się" w komunizm.
Zagadnienie stworzenia ustroju, w którym z jednej strony wszyscy obywatele mają rzeczywisty wpływ na rządy, a z drugiej strony jest on technicznie sprawny, stanowi jeden z najważniejszych i wciąż nierozstrzygniętych problemów w teorii demokracji.
Jedno z najsłynniejszych stwierdzeń, podsumowujących nieustającą debatę na ten temat zostało wypowiedziane przez Winstona Churchilla:
"Stwierdzono, że demokracja jest najgorszą formą rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu."
Oczywiście, biorąc pod uwagę rzeczywiste, statystyczne dane demokracja w historii ludzkości przytrafia się od czasu do czasu w porównaniu do innych form rządów. Inne słynne stwierdzenie, opisujące demokrację w sposób jednoznaczny zostało wypowiedziane przez Arystotelesa:: "Demokracja jest najgorszym z możliwych ustrojów, gdyż są to rządy hien nad osłami."
W zależności od stopnia spełniania tych zasad, ze 112 państw uchodzących formalnie w 2007 za demokratyczne:
28 kwalifikowało się do miana pełnych demokracji
54 do demokracji ułomnych (w tym Polska na 18 miejscu, lepszym w UE tylko od Bułgarii i Rumunii)
30 państw to systemy hybrydowe łączące cechy demokratyczne z autorytarnymi
Pozostałe 55 państw (ze 167 zbadanych) to reżimy autorytarne
Autorytaryzm – system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii, ani na masowym terrorze, a ogranicza się do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.
Autorytarny system rządów często zachowuje pewne cechy i instytucje demokracji jak na przykład wybory, które jednak - podobnie jak w totalitaryzmie - nie mają większego znaczenia prawnego i politycznego. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej dla totalitaryzmu ścisłej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli.
Wielu ludzi błędnie utożsamia autorytaryzm z totalitaryzmem (choć ten drugi system musi nosić cechy pierwszego). Jako swego rodzaju forma pośrednia między demokracją a totalitaryzmem, jest krytykowany za łatwość, z jaką może przerodzić się w ten ostatni.
Geneza słowa autorytaryzm nie pochodzi od auto- (samemu-, osobiście-, samodzielnie-), ale od słowa autorytet.
Władza autokratyczna koncentruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. To oni podejmują decyzje, co ma miejsce z lekceważeniem podstaw prawnych lub ich pomijaniem. Dla pozorów demokracji (demokracja fasadowa) decyzje zatwierdzane są przez bezwolny parlament. Przywódca posiada szereg osobistych prerogatyw, które dają mu realny wpływ na politykę państwa. Uwidacznia się to w rządzeniu wykonywanym za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy jest rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się do jawnych przeciwników systemu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy represjonowaniu przeciwników politycznych.
Przykładami reżimów autorytarnych były rządy Kemala Paszy (Atatürka) w Turcji, Józefa Piłsudskiego i jego następców w Polsce w latach 1926-39, Antonio Salazara w Portugalii, Juana Perona w Argentynie, gen. Francisco Franco w Hiszpanii, gen. Augusto Pinocheta w Chile, "rządy pułkowników" w Grecji i Saparmyrata Nyýazowa w Turkmenistanie w latach 1991-2006. Obecnie oprócz Federacji Rosyjskiej zalicza się również do rządów autorytarnych szereg dyktatur w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej jak i wszystkie tradycyjne przeddemokratyczne ustroje. [1].
Totalitaryzm - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwu za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb i masowej monopartii. Termin został utworzony przez włoskiego filozofa Giovanniego Gentile, ideologa Włoch faszystowskich - samych faszystowskich Włoch nie uważa się jednak przeważnie za państwo totalitarne. Głównymi teoretykami genezy totalitaryzmu są, np.: Hannah Arendt i Karl Popper.
Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z brakiem tradycji demokratycznej lub - jak w przypadku Niemiec - rozczarowania demokracją, jej kryzysem lub niedostatkiem. Przykładami państw totalitarnych były narodowo-socjalistyczna III Rzesza, stalinowski Związek Radziecki lub Chiny Mao Zedonga. Totalitarny system rządów istnieje do chwili obecnej w Korei Północnej.
W systemach totalitarnych życie ludzi podporządkowane jest wszechobecnej kontroli ze strony władzy. Wyznacza ona standardy i normy zachowania, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności publicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego. Stosowane są: terror i ludobójstwo, np. w obozach koncentracyjnych w hitlerowskich Niemczech lub łagrach w stalinowskim ZSRR. Obywatele są silnie uzależnieni od władzy. W skrajnych przypadkach władza wpływa nawet na przyrost naturalny jak np. w Chinach czy komunistycznej Rumunii. Władza wpływa na świadomość społeczną, posługując się propagandą i indoktrynacją. Są one zgodne z ideologią panującą w danym państwie np. komunizmem. Tej ideologii są podporządkowywane programy szkolne i proces nauczania na wszystkich etapach, w tym nawet na poziomie przedszkolnym we współczesnej Korei Północnej. Obowiązuje państwowa cenzura w uzależnionych od władzy środkach masowego przekazu, a także we wszystkich dziedzinach kultury np. filmie, teatrze czy literaturze. Życie polityczne obywateli i formy ich uczestnictwa w życiu publicznym zostają określone przez władzę. Zakazany jest polityczny pluralizm. Obywatele są instrumentem władzy, potrzebnym do potwierdzenia jej planów i działań. Zakazana jest działalność wszelkiej opozycji. Prawa i wolności obywateli są łamane i zawieszane. Wybory nie odbywają się, a jeśli są organizowane, to ich wynik jest z góry przesądzony, ponieważ dominująca siła polityczna decyduje o kandydatach i przyjmuje wygodne dla siebie rozwiązania. W razie potrzeby wyniki głosowania są fałszowane co miało miejsce podczas referendum ludowego w 1946 r. w Polsce. W państwie totalitarnym władza zmierza do całkowitej kontroli gospodarki np. wprowadzenie w faszystowskich Niemczech systemu korporacyjnego czy uspołecznienie środków produkcji i planowanie gospodarcze w państwach komunistycznych. W ten sposób w państwach socjalistycznych rozwinęła się klasa robotnicza w wielkich państwowych zakładach oraz chłopstwo związane z uspołecznionymi przedsiębiorstwami (kołchozy,sowchozy) w ZSRR. Władzę sprawuje jedna partia masowa np. NSDAP kierowana przez jedną osobę otaczaną kultem (np. Hitler, Stalin).
Istnieje pogląd, że jednym z prekursorów idei państwa totalitarnego był Platon. Wśród filozofów, którzy mieli mieć znaczenie dla kształtowania się totalitaryzmu, wymienia się także Marksa i Hegla. Jedną z najbardziej znanych prezentacji poglądu o wpływie filozofii na kształtowanie się totalitaryzmu jest książka Karla Poppera Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie.
Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są autokratyzm (w szczególności zasada wodzostwa), kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda (m. in. fałszująca obraz rzeczywistości) i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości - wykorzystywanymi jako elementy systemu terroru i represji przeciwko społeczeństwu.
Dwaj współcześni politolodzy, Zbigniew Brzeziński i Carl Friedrich, wyróżnili pięć cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie[1]. Są to:
oficjalna ideologia;
masowa partia pozostająca pod kontrolą oligarchii;
monopol rządu na broń;
rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu;
W późniejszych wywodach obaj politolodzy wyróżniali również szóstą cechę - scentralizowane zarządzanie.
Istnieje jeszcze jeden zbiór cech totalitaryzmu stworzony przez Hiszpana Juan Linza, uzupełniony przez Erica Voegelina i Alaina Besançona. Upatrują oni istoty totalitaryzmu w:
Monizmie decyzyjnym partii nowego typu.
Gnozie politycznej
Sterowanej masowej mobilizacji społecznej
Podziały systemów partyjnych
Najogólniej dzieli się systemy partyjne na: jednopartyjne, dwupartyjne i wielopartyjne.
System jednopartyjny występuje zazwyczaj w państwach totalitarnych, w których tylko jedna partia może istnieć i sprawować władzę (Niemcy - w okresie dyktatury partii nazistowskiej, Włochy - w okresie dyktatury faszystowskiej, Związek Radziecki). Inne partie są zdelegalizowane.
System dwupartyjny polega na tym, iż mimo że formalnie dozwolone jest istnienie wielu partii, to faktycznie tylko dwie partie mają równe szansę sprawowania władzy państwowej w wyniku wyborów parlamentarnych. Obydwie partie mają stosunkowo wielki wpływ na społeczeństwo i poparcie społeczeństwa. Dwupartyjność może być sztywna lub luźna. Dwupartyjność sztywna jest sformalizowana i zcentralizowana np. w Wielkiej Brytanii, gdzie do niedawna istniały dwie silne partie - partia konserwatywna i partia pracy, które na zmianą sprawowały władzę. Dwupartyjność luźna charakteryzuje się decentralizacją i luźną dyscypliną partyjną. Np. partia demokratyczna i partia republikańska w USA, gdzie o przynależności partyjnej obywatele uświadamiają sobie zazwyczaj dopiero w okresie kampanii wyborczej.
System wielopartyjny istnieje w społeczeństwach, w których jest wielkie zróżnicowanie społeczeństwa pod względem struktury etnicznej, ideologicznej, religijnej itp. Taki system istnieje w państwach europejskich (Francja, Włochy, Polska), w których jest wiele partii, lecz żadna z nich nie jest w stanie samodzielnie uzyskać wymaganej większości w wyborach parlamentarnych i samodzielnie utworzyć rząd.
Taktyka tych partii polega na poszukiwaniu politycznego kompromisu z innymi partiami. Gabinet oparty na kompromisie wielu partii zazwyczaj oznacza się tymczasowością.
Wielopartyjność zorganizowana polega na tworzeniu sojuszy między partiami zarówno rządzącymi, jak i będącymi w opozycji. Partie wchodzące w skład bloku rządzącego należą do partii pierwszego szeregu, inne tworzą drugi (partie opozycyjne) lub trzeci szereg.
W systemie wielopartyjnym zdarza się system partii dominującej. Ma on miejsce wówczas, gdy jedna z partii uzyskuje więcej głosów od pozostałych: mniej niż 1/2, a więcej niż 1/3; wówczas w celu stworzenia rządu tworzy koalicję z którąś z mniejszych partii (np. w RFN partia Socjaldemokratyczna tworzy koalicję z partią Zielonych).
W państwach komunistycznych występował system jednopartyjny czysty (np. KP w ZSRR) lub system jednopartyjny z zachowaniem hegemonii partii komunistycznej, gdzie istniały partie satelickie (np. w PRL – PZPR oraz PSL i SD).
Pojecie partii politycznej
Nazwa „partia” pochodzi oj łacińskiego wyrazu „pars” - część. W tym wypadku chodzi o część społeczeństwa. W języku polskim na oznaczenie partii używa się także innych nazw, jak: stronnictwo, liga, ruch, unia, konfederacja, kongres. Partia polityczna jest to dobrowolna organizacja skupiająca ludzi mających wspólny cel dotyczący podstawowych spraw życia społecznego i wspólny program kierowania społeczeństwem wiodący do tego celu.
Cechą istotną partii politycznej, odróżniającą ją od innych organizacji, np. stowarzyszeń, jest to, że dąży do realizacji swego programu poprzez opanowanie aparatu państwowego. Partie dążą więc do opanowania aparatu państwowego lub wywierania wpływu na aparat, państwowy w kierunku dla siebie pożądanym, bądź samodzielnie, bądź w koalicji z innymi partiami. W partiach politycznych gromadzą się ludzie najbardziej aktywni pod względem politycznym.
Historia partii. Partie polityczne pojawiły się dopiero w czasach współczesnych (XIX wiek), gdy udział rządzeniu państwem stał się możliwy dla szerszego ogółu społeczeństwa. Wcześniej istniały inne formy organizacji, jak „koterie dworskie” w okresie monarchii absolutnej, organizacje wolnomularskie, loże masońskie. Istnieje jednak istotna różnica między loża masońską a partią polityczną, iż loża odznacza się wysokim stopniem utajnienia przynależności „wtajemniczenia”, zaś przynależność do partii politycznej jest jawna.
W literaturze politycznej istnieją spory co cc tece, jak zdefiniować partię polityczną. Jedni definiują partię jako instytucję, inni jako grupę społeczną. W określaniu partii jako instytucji kładzie się akcent; głownia na jej strukturę organizacyjną (marksiści).
Natomiast w określeniu partii jako grupy społecznej kładzie się nacisk na więź społeczną, jaka istnieje między należącymi do niej osobami, poprzez akceptację tych samych wartości. Maurice Duercer, współczesny politolog francuski, definiuje partię jako grupę ludzi, opartą na więzi ideologiczne, mająca określona strukturę.
Najczęściej definiuje się partię przez wskazanie jej stosunku do aparatu państwowego, akcentując, iż celem partii jest zdobycie lub utrzymanie władzy państwowej. Zdobycie przez partię władzy państwowej nie jest jednak celem samym w sobie, ale środkiem do realiazacji określonego programu życia społecznego, realizacje określonych interesów. Kontrowersje dotyczą określenia interesów, czy są to interesy własne danej partii, czy interesy określonej klasy społecznej (wg marksistów), czy interesy ogółu społeczeństwa? Odpowiedź zależy od typu partii.
Ważnym elementem jest sposób, w jaki partia chce zdobyć władzę lub utrzymać się przy niej. Są takie partie, które stosują przemoc, terror (tak czyniły partie komunistyczne typu marksistowsko-leninowskiego). W państwach demokratycznych partie dążą do zdobycia władzy w drodze mechanizmu wyborów parlamentarnych, dzięki pozyskaniu poparcia większości społeczeństwa.
Wielka rolę spełnia program partii, który może spełniać różne funkcje. Najpierw program ten powinien być taki, aby zapewnił partii sukces wyborczy. Są takie partie, które układają swój program „pod publiczność”, aby zjednać sobie jak najwięcej nie tylko członków, ale także wyborców (obietnice nie możliwe do zrealizowania, tzw. kiełbasa wyborcza). Ale nie zawsze partia jest zdolna do zrealizowania tego, co obiecuje, np. partie marksistowskie obiecywały wprowadzenie sprawiedliwości społecznej („raj na ziemi”), zniesienia podziałów społecznych, a okazało się, że gdy zdobyły władzę, tworzyły nowy system niesprawiedliwości, oparty na nowych podziałach.
Funkcje partii politycznych
Zazwyczaj partie polityczne spełniają następujące funkcje:
1) pośredniczenie między aparatem państwowym, a społeczeństwem; zazwyczaj partia jest kanałem, za którego pośrednictwem społeczeństwo przekazuje swoje opinie i żądania pod adresem aparatu państwowego, z których aparat powinien korzystać w podejmowaniu decyzji dotyczących rządzenia państwem;
2) reprezentowanie interesów różnych grup społecznych. Reprezentowanie jest procesem złożonym, obejmuje najpierw utworzenie więzi między członkami danej grupy społecznej, następnie zebranie postulatów odpowiadających interesom społeczeństwa, uogólnienie tych postulatów w formie programu partii; realizacja tego programu przy jak najszerszym poparciu społecznym. Nie każda partia takie poparcie uzyskuje;sprawowanie władzy prze partie polityczne służy realizacji swego programu, przejawia się to w dwóch kierunkach:
w obsadzaniu stanowisk państwowych („zajęcie stołków”),
uczestniczenia w podejmowaniu decyzji państwowych przez partie opozycyjne.
Od partii politycznych należy odróżnić „grupy nacisku i „stowarzyszenia”.
Grupy nacisku, zwane inaczej grupami interesu, od partii politycznych różnią się tym, że nie dążą do zdobycia i sprawowania władzy państwowej, ale do wywierania nacisku na osoby sprawujące władzę, aby podejmowały decyzje odpowiadające interesom danej grupy, czyli dążą do tego, aby władza była sprawowana w ich interesie. W świecie współczesnym istnieje wiele różnorodnych grup nacisku o zasięgu krajowym (np. związki zawodowe), jak też międzynarodowym (np. związki banków, kartele, związki producentów ropy naftowej itp.) w każdym państwie demokratycznym, opartym na gospodarce rynkowej, grupy nacisku tworzą tzw. lobby w parlamencie, niekiedy blokują uchwalenie takich ustaw, które byłyby dla nich niekorzystne.
Stowarzyszenia są to ciała pośrednie między jednostką a społeczeństwem. Służą one integracji ludzi wokół wspólnych celów, wspólnych wartości; ale nie mają na celu kierowania społeczeństwem przez opanowanie aparatu państwowego.
Typologia partii politycznych
W rzeczywistości istnieje wiele różnorodnych partii zarówno w skali światowej, jak i w poszczególnych państwach. Istnieją też różne klasyfikacje partii, dokonywane odpowiednio do przyjętych kryteriów.
Max Weber dzielił partie ze względu na cel na:
1) partie interesu, o nastawieniu pragmatycznym, mające na celu realizację określonych interesów grupowych (np. partie chłopskie);
2) partie światopoglądowe, stawiające sobie ze cel zwycięstwo określonej wizji ładu społecznego (np. partie chrześcijańsko-demokratyczne).
Do tej koncepcji nawiązuje podział partii na: partie dla wszystkich (populistyczne) i partie ideologiczne.
M. Duverger dzieli partie na:
partie masowe (o dużej ilości członków),
partie kadrowe (skupiające elitę poniżej 10% elektoratu).
Biorąc pod uwagę strukturę społeczną partii w literaturze politycznej wyróżnia się następujące typy partii:
- partie ogólnonarodowe,
- partie robotnicze,
- partie chłopskie,
- partie drobnomieszczańskie,
- partie inteligenckie,
- partie ziemiańskie,
- partie klasowe amorficzne, reprezentujące interesy nie jednej klasy.
Biorąc pod uwagę założenia ideologiczne, wyróżnia się:
- partie komunistyczne,
- partie socjalistyczne,
- partie socjaldemokratyczne,
- partie chrześcijańsko-demokratyczne,
- partie liberalne,
- partie konserwatywne,
- partie faszystowskie itp.
Z punktu widzenia strategii działania, czyli ze względu na środki, jakie stosują do realizacji celów, wyróżnia się:
partie rewolucyjne, dążące do zmiany panujących stosunków społeczno-politycznych w drodze rewolucji (zmasowanego terroru);
partie reformistyczne, dążące do zmiany istniejących stosunków stopniowo w drodze zmian jakościowych;
partie zachowawcze, dążące do zachowania istniejącego porządku;
Biorąc pod uwagą strukturę organizacyjną i rolę partii w systemie politycznym, wyróżnia się stosunkowo najwięcej typologii.
Biorąc pod uwagę stopień centralizacji wewnątrzpartyjnej, wyróżnia się:
- partie zcentralizowane, zorganizowane hierarchicznie o silnym ośrodku kierowniczym i silnej dyscyplinie formalnej (partie faszystowskie, partie komunistyczne),
- partie zcentralizowane, w których są silne ośrodki lokalne i z zachowaniem demokracji wewnątrzpartyjnej (partie w USA).
Ze względu na instytucje przywództwa partyjnego (formalnego i faktycznego) wyróżnia się:
partie o przywództwie jednoosobowym - wodzowskim, które jest formalnie usankcjonowane (Hitler, Mussolini, Stalin);
partie o przywództwie kolektywnym;
partie o przywództwie konsensualnym (partia jest kanałem ujawniania i reprezentowania różnorodnych interesów różnych grup społecznych (np. partia liberalno-demokratyczna w Japonii).
Ze względu na stosunek do panującego reżimu politycznego wyróżnia się:
- partie legalne, a wśród nich: partie rządzące i partie opozycyjne;
- partie nielegalne które dążą do zmiany panującego reżimu mimo formalnego zakazu;
partie wspomagające istniejący reżim polityczny, mimo że nie są w stanie uczestniczyć w walce o władzę.
Natomiast mało czytelny jest podział partii na prawicowe i lewicowe. Jako kryterium stosuje się ich miejsce parlamencie aniżeli to, jaki mają program polityczny.
Państwo a naród
Problematyka wzajemnych relacji między państwem i narodem jest przedmiotem zainteresowania różnych dziedzin nauki: historii, socjologii, filozofii, nauk politycznych.
Teoretycy zainteresowani badaniem grupy narodowej zauważają, że państwo należy do wartości centralnych w świadomości narodowej. Istnieją wszakże różnice w poglądach co do tego, która z tych zbiorowości jest pierwotna: naród czy państwo?
Należy wyróżnić co najmniej trzy teorie wyjaśniające relacje między tymi dwiema społecznościami: teoria naturalna, teoria kulturowa i teoria mieszana.
1) Teoria naturalna. Według teorii naturalnej naród jest wartością pierwotną w stosunku do państwa. Teoria ta powstała w XIX w. Twórcą jej był Manzini (+1851). Według założeń tej teorii, naród został ukształtowany przez wspólnoty plemienne w wyniku powstawania podobieństwa czy też tożsamości w przeżywaniu wartości kulturowych, na które składają się: wspólny język, wspólna religia, wspólna tradycja, zazwyczaj także wspólna historia.
Według tej teorii naród jest czynnikiem tworzącym własna strukturę polityczną, czyli własne państwo. Teoria ta ma swoich przeciwników, którzy wykazują, że nie ma czystych grup plemiennych w aspekcie rasy, wspólnego języka, religii, czy tradycji kulturowych, gdyż czynniki te bywają wspólne dla wielu narodów. Np. język hiszpański jest wspólny dla wielu narodów (Hiszpanie i narody Ameryki Łacińskiej). Religia chrześcijańska jest wspólna dla wielu narodów europejskich i amerykańskich. Co więcej religia i kultura chrześcijańska stała się czynnikiem państwowotwórczym dla wielu narodów i państw.
Teoria naturalna wyjaśnia proces powstawania narodów, które dały początek państwom europejskim. Przeciwnicy tej teorii wykazują sytuacje odwrotne, gdy struktury polityczne bywały czynnikiem niszczącym narody podbite (np. Krzyżacy zniszczyli naród Prusaków). Odpowiedź na ten zarzut jest prosta: trzeba uznać, że to były zjawiska patologiczne.
2) Teoria kulturowa istotą narodu upatruje w związku ludzi połączonych świadomością wspólnych losów historycznych. W powstawaniu narodu decydującą rolę odgrywa powszechna świadomość u członków danej grupy ludzi co do swej identyczności historycznej, dotyczącej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wspólnota ta powstaje na podłożu uznawania tych samych wartości duchowych, jak wolność, niepodległość. Według tej teorii najpierw powstaje struktura polityczna, jako społeczność, która jednoczy ludność należąca do różnych grup etnicznych, narodowościowych, językowych i religijnych.
Teoria ta wyjaśnia zjawisko powstawania państwa – Stanów Zjednoczonych Ameryki i narodu amerykańskiego, który tworzą ludzie różnych narodowości i religii (emigranci z Europy i innych kontynentów).
3) Teoria mieszana, której głównym reprezentantem jest kard. Stefan Wyszyński, prymas Polski. Jego zdaniem, przez naród należy rozumieć naturalną wspólnotę, będącą „wspólnotą rodzin”, związaną w całość przez wspólną historię, język, kulturę i religię, wspólnotę powstałą w dążeniu do osiągnięcia najwyższych wartości duchowych. Wartości te tworzą dobro wspólne narodu, do którego skierowani są wszyscy synowie Narodu, zarówno żyjący w Kraju nad Wisłą, jak tez poza nim, czyli na emigracji. Przedmiotem jego troski był bowiem głównie Naród polski, którego nazwę pisał zawsze z szacunkiem przez duże „N”.
Charakterystyczne dla prymasa Wyszyńskiego jest traktowanie Narodu jako osoby, analogicznej do osoby ludzkiej i do rodziny, będącej jednocześnie ich korelatem. Naród posiada własną świadomość, skierowaną ku wspólnemu dobru; posiada własną godność, będącą źródłem podstawowych praw i wolności. Wszystkie te osoby, tzn. człowiek, rodzina i naród powinny współdziałać dla dobra wspólnego osoby ludzkiej.
Prymas Wyszyński proklamował prawa, jakie z woli Stwórcy przysługują narodowi w osiąganiu dobra wspólnego. Do takich praw - jego zdaniem - należy zaliczyć:
- prawo narodu do życia biologicznego i duchowego,
- prawo narodu do własnej świadomości i wolności,
- prawo narodu do światopoglądu, religii i kultury;
- prawo narodu do suwerenności kulturalnej, politycznej i gospodarczej;
- prawo narodu do własnej podmiotowości politycznej, tj. do samostanowienia czyli do własnej wspólnoty politycznej, czyli państwa;
- prawo narodu do uczestniczenia w życiu wspólnoty międzynarodowej; do wnoszenia wkładu do dobra wspólnoty międzynarodowej i do korzystania z jej dorobku.
Prymas Wyszyński występował w obronie tożsamości narodu polskiego, wobec zagrożeń ze strony władzy komunistycznej, dążącej do zmiany jego tożsamości (np. przez fałszowanie historii Polski w nauczaniu młodego pokolenia), występował przeciwko utożsamianiu narodu z jakąkolwiek inną grupą społeczną, z państwem, z partią polityczną (chociażby uważała się za „przodującą siłę narodu”), jak również przeciwko utożsamianiu narodu z Kościołem. Naród podobnie jak konkretny człowiek, zdaniem Prymasa, jest otwarty na dobro i na zło; może się rozwijać i doskonalić, lub obumierać, degenerować tracąc własną tożsamość. Gdy po II wojnie światowej zaistniało zagrożenie dla narodu w polityce państwa komunistycznego, zmierzające do odcięcia narodu od wspólnych wartości duchowych, jjakimi były wspólna kultura i religia przez ateizację sterowaną, wówczas Prymas stanął w obronie prawa Narodu do swej tożsamości i suwerenności. Kościół - zdaniem Prymasa - podjął wówczas zadania zastępcze wobec narodu, tzn. zastępował mu w pewnej mierze w dziedzinie duchowej brak własnej suwerenności politycznej.
Naród a ojczyzna. Z pojęciem narodu wiąże się pojęcie ojczyzny. Cóż to jest ojczyzna? Odpowiedź na to pytanie dają socjologowie i poeci. Najogólniej mówiąc, jest to zbiór wartości, w których człowiek czuje się zakorzeniony, z którymi łączy go przywiązanie do własnej ziemi, będącej symbolem wartości narodowych.
Kwestię tę wyjaśnia m.in. socjolog Stanisław Ossowski w szkicu „Analiza scojologiczna pojęcia ojczyzna” (Dzieła, Warszawa 1961, t. III, s. 201). Rozróżnia on „ojczyznę prywatną” i ojczyznę ideologiczną (wspólną, publiczną).
Pojęcie ojczyzny zrodziło się zwłaszcza w okresie Romantyzmu, gdy naród polski był pozbawiony własnej suwerenności politycznej. Wówczas Adam Mickiewicz pisał „Litwo, ojczyzno moja, to jesteś jak zdrowie /.../.”. Przedmiotem jego tęsknoty była ojczyzna prywatna. Natomiast gdy Cyprian Norwid pisał „Ojczyzna jest to zbiorowy obowiązek”, to przedmiotem jego zatroskania była ojczyzna wspólna, publiczna.