1. Sytuacja społeczno-kulturowa w Europie Środkowej w okresie wędrówek ludów oraz etnogeneza Słowian w świetle źródeł archeologicznych i antropologicznych.
Etnogeneza
Funkcjonują trzy koncepcje:
1. Sformułowana przez Leona Kozłowskiego i podbudowana naukowo przez Józefa Kostrzewskiego. Wyłonienie się Słowian i ich kultury na drodze ewolucji z miejscowego substratu kulturowego reprezentowanego przez tzw. Protosłowian czy Prasłowian, zamieszkujących ziemie między Łabą i Dnieprem lub przynajmniej w dorzeczu Wisły i Bugu-Prypeci od co najmniej II tys. p.n.e. Główny argument to ciągłość osadnicza na tych terenach od wspomnianego okresu, utrzymywanie się w tej samej przestrzeni geograficznej kultur, przekształcających się na drodze ewolucji w kultury coraz wyżej zorganizowane. Teorię te wzmacniano danymi językowymi oraz odpowiednią interpretacją źródeł pisanych. Zwolennicy tej koncepcji to z badaczy polskich – uczniowie szkoły poznańskiej (Jażdżewski, Hensel, Kurnatowski, Leciejewicz).

2. Koncepcja sformułowana przez Kazimierza Godłowskiego. Zaproponował wschodnią koncepcję pochodzenia Słowian, widząc ich pierwotną kolebkę w trójkącie: górna Wisła – środkowy Dniepr – wschodni łuk Karpat. Na korzyść tej teorii przemawia przede wszystkim dobrze potwierdzona migracja plemion germańskich z terenu dzisiejszej Polski, zanik stanowisk datowanych na późny okres wpływów rzymskich, dane źródeł pisanych, a przede wszystkim odmienny model kulturowy, różniący społeczności słowiańskie od społeczności je poprzedzające. Koncepcję tę popierają uczniowie szkoły krakowskiej oraz większość badaczy parających się wczesnym średniowieczem. Argumentów dla tej teorii dostarczyły zwłaszcza badania paleobotaniczne potwierdzające nieciągłość osadniczą między starożytnością i średniowieczem
3. Ostatnio pojawiła się koncepcja odrzucająca skrajny autochtonizm i allochtonizm i próbująca pogodzić obie koncepcje. Tacy badacze jak Ph. Barker, F. Curta czy P. Urbańczyk sugerują, że należałoby wszelkie zmiany kulturowe tłumaczyć swoistą akulturacją, czyli pojawieniem się pewnej mody, jakbyśmy dziś powiedzieli, atrakcyjnego sposobu życia, który w szybkim czasie doprowadził do ujednolicenia kulturowego na ogromnym obszarze, na którym zaczeto używać jednego języka, właśnie słowiańskiego.
2. Kultura praska – geneza, chronologia, osadnictwo, obrządek.
Kultura praska – w pd. Polsce pojawia się pod koniec V wieku; osiedla nad ciekami wodnymi; czworokątna półziemianka, 20- 25 m, piec w narożniku; skupiska ziemianek; rolnictwo; słabe rękodzielnictwo; mało metalu; społeczności zamknięte- autarchiczne; płaskie ciałopalne popielnicowe lub jamowe groby; garnki typu praskiego lepione ręcznie, gruba domieszka tłucznia ceramicznego
3. Kultura sukowska – geneza, chronologia, osadnictwo, obrządek.
4. Osadu obronne u Słowian zachodnich w VI – IX w. – geneza, chronologia, rodzaje.
Gród (łac. Civitas) – termin na określenie wspólnoty terytorialnej podstawowa jednostka osadnicza Słowian skupiająca do tysiąca ludzi. Miejsce schronienia w razie zagrożenia gdzie zbierano się w celu rozpatrzenia spraw publicznych i odprawienia uroczystości religijnych.

Geneza grodów u Słowian nie jest jasna od wzorów kultury łużyckiej na przełomie epok brązu i żelaza dzieliło ich ok. 1000 lat. Osadnictwo to nieprzerwalnie trwało, co prawda w strefie leśnej europy wschodniej i niektórzy badacze tam też upatrują pierwowzorów. Prawdopodobnie niepokoje polityczno-społeczne, związane z pogłębianiem nierówności w obrębie związków plemiennych doprowadziły do tego, że zaczęto budować grody.
W VIII w. na miejscu grodu schronieniowego powstał silnie ufortyfikowany gród – siedziba wielmoży i jego drużyny, gdzie magazynowano i mielono zboże, otrzymywane najpewniej w formie daniny. Podobnie w wielkopolskim Biskupinie na miejscu umocnionego ostrokołem osiedla powstał w VIII/IX w. mały gród z obwarowanym podgrodziem, otoczony zespołem osad. Podział na gród i podgrodzie wystąpił w tym czasie również w Gnieźnie i niektórych innych ośrodkach. Były to pierwsze zapowiedzi zjawisk, które nabrały charakteru powszechnego w IX-X w.
5. Główne cechy gospodarki społeczeństw zachodniosłowiańskich w VI – IX w.
Słowianie uprawiali powszechnie zboża: pszenice, żyto i proso. Do orki używali radła zaopatrzonego w żelazną radlicę i nieraz zapewne też krój. Poziom ich umiejętności agrotechnicznych nie różnił się wiele od właściwego ludom germańskim, jednakże hodowla zwierząt zajmowała na ogół drugie miejsce. Jedynie podczas długich wędrówek, zwierzęta mogły spełniać, jako źródło żywności, ważniejszą rolę. Hodowano głównie bydło, lecz gdzieniegdzie przeważała nierogacizna, świadcząca o większej stabilności osadnictwa. Mniej liczne były kozy i owce oraz konie. Pewne znaczeni miały również zbieractwo, myślistwo i rybołówstwo.
Z żelaza wyrabiano podstawowe narzędzia pracy, broń i wiele innych przedmiotów codziennego użytku. Tylko ozdoby jak naszyjniki, bransolety, zapinki, nawiązujące nieraz kształtem do wyrobów późnorzymskich, wykonywano najczęściej z brązu lub srebra. Powszechnie używano ręcznie lepionych naczyń glinianych, rzadko, kiedy zdobionych ornamentem. W niektórych okolicach na Niżu przetrwałą może jednak rzemieślnicza umiejętność ich wyrobu na kole garncarskim
6. Organizacja terytorium u Słowian zachodnich w VI – IX w.
W VI-VII w. podziały plemienne Słowian zachodnich były raczej układami płynnymi, które ulegały różnorakim przekształceniom. Według tradycji bizantyjskiej, przekazanej w X w. przez Konstantyna Porfirogenetę, jeszcze w czasach cesarza Herakliusza w VII w. odbywały się wędrówki całych grup plemiennych spoza Karpat na Półwysep Bałkański, gdzie tworzyła się wówczas południowa Serbia i Chorwacja. Sytuacja zaczęła zmieniać się stopniowo w ciągu VII-VIII w. Postępująca wówczas stabilizacja osadnictwa przyczyniła sie do zwiększenia ilości źródeł archeologicznych, które pozwalają na odtworzenie zachodzących przemian osadniczych. Z drugiej strony w VIII w. państwo karolińskie zaczęło wchodzić w bliższe kontakty ze swoimi wschodnimi sąsiadami. W połowie IX w. w Ratyzbonie powstał cały opis podziałów plemiennych Europy Środkowej na północ od Dunaju nazwany umownie Geografem Bawarskim.
7. Ośrodki wczesnomiejskie w strefie nadbałtyckiej – Birka, Hedeby, Szczecin, Menzlin, Ralswik, Świelubie – geneza, funkcje
HEDEBY – położone u nasady płw. Jutlandzkiego. Na rozwój tego emporium znaczny wpływ mieli władcy duńscy. Jeden z nich, Godfred, przesiedlił tam w 808 r. kupców z obodryckiego Reriku. Początki osadnictwa sięgały w tej okolicy, co najmniej połowy VIII wieku. Z Hedeby, według relacji dziejopisów, wychodziły najważniejsze szlaki morskie do Norwegii i krajów nadbałtyckich
BIRKA – na jeziorze Meler, nazwana przez Holgera Arbmana „najstarszym miastem Szwecji”. Powstała już w połowie VIII wieku, czas największego rozkwitu przeżywała w IX w. i pierwszej połowie X w. Osada ta została regularnie zabudowana, lecz podnoszenie się powierzchni wyspy wskutek eustatycznych ruchów dna morskiego zmuszała do stopniowego przesuwania ku brzegowi urządzeń portowych, a w ślad za tym chat i ulic. W pobliżu znajdował się gród, gdzie w razie potrzeby szukano schronienia, w latach trzydziestych X wieku otoczono również wałem samo osiedle. Odkryto tam pozostałości pracowni odlewniczych, świadectwa obróbki żelaza, poroża i innych wyspecjalizowanych zajęć oraz kontaktów wymiennych sięgających wielu krajów Europy i Azji. Do Birki przybywały w celach handlowych liczne statki Duńczyków bądź Normanów, Słowian, Sambów i innych. Według Rimberta Birka był centralnym targiem kraju Swewów, portem ich królestwa.

MENZLIN - koło Anklam nad dolną Pianą; budownictwo – długie prostokątne domy. Ślady rzemiosła (szklarstwo, rogownictwo), liczne importy skandynawskie, na pobliskim cmentarzu znaleziono groby w obstawie kamiennej w kształcie łodzi, które sugerują nawet obecność obcych kupców

OŚRODEK NAD PARSĘTĄ ŚWIELUB? – Groby z inwentarzem skandynawskim, cmentarzysko kurhanowe, groby typu Alt-Kobillig, brak śladów skandynawskich wewnątrz grodów, największa seria przedmiotów Skandynawskich pochodzi z IX w, zapinka żółwiowata, krzesiwo ażurowe, zapinka trójramienna, kości do gry
8. Wczesne organizacje państwowe u Słowian Zachodnich: państwo Samona, Związek Wielecki
O Państwie Samona wspomina, tworzący w VII w. kronikarz, pochodzący z Burgundii, zwany Fredegarem. Wspomina on, że państwem tym władał niejaki Samo. O samym Samonie wiemy praktycznie tylko, że był on kupcem, który wraz z kilkoma innymi udał sie z Frankonii na ziemie zamieszkałe przez Słowian, którzy znajdowali się wtedy pod zwierzchnictwem Awarskim. Państwo to swym zasięgiem obejmowało tereny wschodniej Austrii, południowych Czech i północnej Panonii. Natomiast plemiona wchodzące w skład tego państwa to: Serbowie, Chorwaci, Karantanie oraz Słowianie morawscy.

Będący wśród Słowian Samon, był uczestnikiem kluczowych dla Słowiańszczyzny wydarzeń. Po klęsce armii awarskiej w wojnie z Bizancjum wśród ciemiężonych plemion słowiańskich wybuchły lokalnie powstania antyawarskie. Możliwe, że Samo zyskał sobie miano niezwykłego wojownika i w oddaniu zasług objął władzę skupiając wokół siebie wiele plemion słowiańskich. Wzrost pozycji Państwa Samona zaniepokoił Dagoberta – ówczesnego króla Franków. Wysłany na dwór Samona poseł Sychariusz postawił Samonowi ultimatum: całkowite podporządkowanie się Dagobertowi lub wojna. W 631 r. wielka armia frankońska wraz z posiłkami innych plemion germańskich wkroczyła głęboko w Państwo Samona i obległa Wogastisburg – gród obronny wspomniany przez Fredegara. Część badaczy wskazuje na czeskie Mikulczyce, jako domniemany Wokastisburg. Kunszt dowódczy Samona objawił się w pełni, armia frankońska została rozbita i zmuszona do wycofania się. Po śmierci Samona państwo rozpadło się i Awarowie ponownie odzyskali panowanie nad Słowianami z tych terenów. Na przełomie VIII i IX w. po rozbiciu Awarów przez Karola Wielkiego zachodnie ziemie państwa Samona wchodzą w skład terenów monarchii karolińskiej, jako marchie wschodnie. Natomiast wschodnia część zostaje przyłączona do Bułgarii.
9. Główne cechy kultury Awarskiej- geneza, chronologia, osadnictwo, gospodarka, obrządek pogrzebowy, wierzenia, społeczeństwo
Geneza: Wysuwane niekiedy domysły o ich ugryjskim pochodzeniu nie zyskały powszechnej akceptacji. Przodkami ich były zapewne znane kronikom chińskim plemiona Žuan-žuan, które w drugiej połowie IV wieku zdominowały polityczne środkowoazjatyckie stepy, lecz 200 lat później zostały zmuszone przez tureckich sąsiadów do opuszczenia tamtych stron. Część z nich przesunęła się na zachód, nad Morze Czarne, gdzie próbowali wykorzystać ich do własnych celów władcy bizantyjscy. Jednak sie przeliczyli. Awarowie zasymilowali bowiem koczowników, których zastali w swych nowych siedzibach, po czym pod wodzą kagana Bajana wtargnęli nad Cisę, gdzie pomogli Longobardom rozbić Gepidów i w 568 r. przejęli od tych nowych sojuszników Panonię.
Chronologia
Okres wczesnoawarski 580 – 670
Okres środkowoawarski 670 – 720
Okres późnomadziarski 720 – 800
Obrządek pogrzebowy
Awarzy grzebali zmarłych niespalonych, często z wierzchowcem, a zróżnicowane wyposażenie manifestowało pozycję społeczną pochowanych osób. Zgodnie ze stepową tradycją szczególne znaczenie przypisywano zdobnictwu pasa i uprzęży końskiej. Zdarzały się tez groby książęce wyróżniające się bogatym złotym inwentarzem, w których chowano niekiedy również kobiety i dzieci. W VIII w. pochówki tego rodzaju zanikają, następuje zubożenie wyposażenia grobów.
Wierzenia
Wierzenia Awarów tkwiły głęboko w azjatyckich tradycjach. Świadczą o tym ryty na niektórych przedmiotach z kości, chętne używanie amuletów z kłów zwierzęcych, przede wszystkim jednak informacje o wystawianiu przez nich idoli podczas bitew bądź też wywoływaniu dla siebie zjawisk
atmosferycznych.
Osadnictwo
Początkowo żyli w jurtach, które nie pozostawiają żadnych śladów. Następnie w VII w. w wyniku ograniczenia możliwości łupieskich wypraw na sąsiadów zostali zmuszeni do półosiadłego trybu życia. W dobrze rozpoznanej osadzie z tego czasu w Dunaujvaros nad Dunajem w późnej jej fazie pobudowano niewielkie chaty półziemiankowe.
10. Państwo Wielkomorawskie – geneza, osadnictwo, religia
Około dwieście lat po powstaniu państwa Samona, ziemie na których ono sie znajdowało, ponownie stały się przedmiotem zainteresowań dziejopisarzy. W połowie X wieku Konstantym Porfirogeneta, nazwał powstające w początkach IX w. państwo „Wielkimi Morawami”. Pierwszym władcą był Mojmir I, który panował nad Morawami i zachodnią Słowacją. W 831 r. Mojmir przyjął chrzest w obrządku łacińskim. Usunął również swojego kuzyna Pribinę, zmuszając go do ucieczki u Franków, którzy dali mu w lenno Panonię. Następcą Mojmira był Rościsław. Wysłał on w 863 roku poselstwo do Konstantynopola z prośbą o przysłanie misji w celu chrystianizacji kraju, aby tym samym uniezależnić się od wpływów duchowieństwa niemieckiego. W 864 roku przybyli Cyryl i Metody. Konflikt z Ludwikiem Niemcem skomplikował sprawy kościelne. Dopiero po śmierci Cyryla Metody powrócił na Morawy, jako biskup z nadania papieskiego. Po śmierci Metodego, jego uczniowie w wyniku szykan uciekli do Bułgarii. W 870r. przeciw Rościsławowi wystąpił Świętopełk. Wojna trwała do 874 r., Świętopełk uznał zwierzchnictwo Niemiec i zobowiązał się do płacenia trybutu. Powiekszył obszar państwa o Czechy, Śląsk, zachodnią Panonię, kraj Wiślan i ziemie serbsko-łużyckie. Śmierć Świętopełka spowodowała rozpad państwa. Za rządów Mojmira II (895-906) w wyniku wspólnego uderzenia Niemiec i Węgrów następuje ostateczny koniec Wielkich Moraw.
Osadnictwo
Tworzenie sie państwowości splotło się na terenie Wielkich Moraw z powstaniem pierwszych osiedli miejskich. Trudno tu oczywiście mówić o miastach w późniejszym tego słowa znaczeniu. W świetle wykopalisk były to rozległe zespoły obronne, skupiające wewnątrz obwałowań i na przyległych podgrodziach dwory władców i wielmożów wraz z kaplicami i cmentarzami, a także pracownie rzemieślnicze. Przykładami takich osiedli miejskich są: Mikulcice i Stare Mesto na Morawach i Nitra na Słowacji.
11. Główne cechy kultury staromadziarskiej- geneza, osadnictwo, religia
12. Państwo Arpadów – geneza, osadnictwo, religia
13. Państwo pierwszych Piastów – geneza, osadnictwo, religia
14. Nowy model organizacji państwowej w Europie Środkowej- Czechy, Państwo Piastów, Węgry
15. Sytuacja społeczno- kulturowa na terenie Połabszczyzny w X – XI w. – państwo Nakona – związek wielecki.
W IX w. związek polityczny Wieletów nie wychodził jeszcze poza formy typowe dla struktur rodowo-plemiennych, mimo różnych procesów społecznych przygotowujących również tam zmiany. Trwałości zaczynało nabierać władztwo Nakona w sześćdziesiątych latach X w., traktowane przez Ibrahima na równi z państwem czeskiego Bolesława i polańskiego Mieszka. W 968 r. powstało też pod cesarskim patronatem biskupstwo w nadmorskim Stargardzie. Wielkie powstanie antyniemieckie w 983 r. doprowadziło jednak do rozbicia tych struktur, do głosu doszły elementy zachowawcze, skupione wokół pogańskiego ośrodka kultowego w wieleckiej Radgoszczy, a powstanie tam federacji politycznej, zwanej Związkiem Wieleckim, hamowało procesy państwowotwórcze u sąsiednich Obodrzyców. Powstrzymany też został na całym północnym Połabiu proces chrystianizacji. Dopiero w czterdziestych latach XI w. udało sie obodrzyckiemu księciu Gotszalkowi doprowadzić do względnej integracji kraju, przywrócenia chrześcijaństwa, stworzenia nowej administracji kościelnej. Walki w łonie Związku Wieleckiego, jego osłabienie pozwoliło tez poszerzyć granice państwa aż po górną Pianę. Reakcja która wybuchła w 1066 r. doprowadziła do załamania sie i tej struktury, tak, że dopiero 30 lat później udało się odnowić monarchię na tych terenach. Plemiona wieleckie natomiast, po rozkładzie Zwiazku w 2 połowie XI w., w swej zachodniej części zostały ostatecznie włączone w obręb państwa obodrzyckiego
16. Chrystianizacja Europy Środkowej w świetle źródeł archeologicznych.