11 Artysta, neurotyk, reformator w literaturze Młodej Polski

Neurotyk odczuwa lęk, wrogość wobec świata, zagrożenie, osamotnienie i bezradność; ma niskie poczucie własnej wartości i rozpaczliwe tęskni za miłością. Od człowieka, który skutecznie radzi sobie z życiem różnią go - (1) wygórowane potrzeby; (2) nierealistyczny obraz świata i siebie; (3) nieskuteczne metody działania; (4) brak elastyczności (nie uczy się na błędach i nie dostosowuje swoich zachowań do okoliczności). Neurotyczne przekonania, oczekiwania, postawy i metody działania Neurotyk ma nierealistyczny obraz świata ("wszędzie czyha na mnie zło"; "świat jest zbyt doskonały, aby zwrócić na mnie uwagę") i siebie ("jestem bezwartościowy"; "nie jestem agresywny"; "jestem doskonały, tylko nikt tego nie dostrzega"). Nie wyczuwa nastroju i intencji innych ludzi, nie odróżnia komplementów szczerych od nieszczerych. Bardzo chce być kochany (choć często nie zdaje sobie z tego sprawy). Chce, aby wszyscy go lubili (nawet przypadkowe osoby) i boleje nad każdym przejawem braku sympatii. Bierze całą winę na siebie i boi się zdemaskowania (jest nadwrażliwy na krytykę i dezaprobatę), choć nie jest przy tym pokorny. Radzi z tym sobie samooskarżając się (skoro sam się przyznał, inni nic mu już nie zarzucą); dogmatycznie upierając się przy swoich racjach; udając głupiego lub chorego; oskarżając świat, że celowo go gnębi. Jest egocentryczny, zajmuje się głównie własnym cierpieniem, nie jest zdolny do dawania, do opiekowania się innymi. Manipuluje ludźmi, aby osiągnąć swoje cele. Ma trudności (zahamowania) z wyrażaniem potrzeb, własnego zdania, próśb, rozkazów, z odmawianiem, selekcjonowaniem znajomych, z nazywaniem przykrych rzeczy po imieniu, z seksem, z krytykowaniem innych (boi się odwetu i zranienia drugiej osoby). Bywa albo nadmiernie agresywny, albo nadmiernie uległy. Ma silne poczucie krzywdy i czuje zawiść wobec świata, co często prowadzi go do bezinteresownej złośliwości. Ucieka w alkohol lub powierzchowne życie towarzyskie dla zabicia czasu. Unika sytuacji, które wydają mu się trudne (te, w których ma zahamowania). Cele neurotyka Głównym celem neurotyka (na ogół nieuświadomionym) jest redukowanie lęku. Aby to osiągnąć, może: (a) neurotycznie poszukiwać miłości; (b) dążyć do władzy, prestiżu, posiadania, wdając się w neurotyczną rywalizację; (c) stawać się uległym wobec ideologii i instytucji, (d) wycofywać się w fantazje. A. Neurotyczna potrzeba miłości Im bardziej pragnie miłości, tym bardziej przyjmuje postawę i stawia warunki, które ją uniemożliwiają: - oczekuje miłości bezwarunkowej, choć sam nie chce nic dać; - wykorzystuje drugą osobę dla własnych celów (głównie - redukcja lęku), lekceważąc jej potrzeby i nie tolerując jej odmienności; - aby przywiązać do siebie partnera, stosuje manipulację: szantaż emocjonalny, wzbudzanie litości czy groźby samobójstwa. Czasem staje się nadmiernie uległy - a potem nienawidzi za to partnera. - panicznie boi się porzucenia, dlatego staje się chorobliwie zazdrosny, czym zatruwa życie partnerowi i powoduje jego odejście; - im większe ma problemy z seksem, tym bardziej o nim myśli; - często pragnie poniżać albo siebie, albo partnera (sadomasochizm); - na ogół jest niezadowolony z partnera; - w głębi duszy nie wierzy, że ktoś może go pokochać; - autentyczne przejawy miłości odbiera jako zagrożenie i zniewolenie. B. Pragnienie władzy, prestiżu i posiadanie. W kulturze Zachodu są to trzy typowe sposoby uwalniania się od poczucia słabości. Pragnienie władzy jest zdrowe, gdy po władzę sięga osoba, która w danej grupie będzie ją najlepiej sprawować, z pożytkiem dla innych i siebie. Neurotyk zaś pragnie władzy, by uwolnić się od poczucia bezradności, przy okazji wyrażając wrogość wobec świata w postaci dominowania nad innymi. Mając prestiż i wywierając wrażenie na innych, nie czuje się gorszy, a wrogość wyraża, traktując innych jako gorszych od siebie. Podobnie, gromadząc przedmioty, uwalnia się od strachu przed nędzą, a wrogość wyraża, doprowadzając innych do nędzy lub okradając ich. Neurotyk, jeśli wybierze dążenie do tych celów, wikła się w neurotyczne współzawodnictwo. Ciągle w myślach porównuje się z innymi, panicznie boi się porażki, w istocie pragnie być najlepszy i wyjątkowy. W miarę walki staje się coraz bardziej wrogi, panicznie boi się przeciwnika, więc pragnie go zniszczyć za wszelką cenę. Neurotyk nawet rywalizując chce jednocześnie być kochany przez wszystkich. Dlatego często zawraca z drogi (przypadki ludzi, którzy w ostatniej chwili postanowili przegrać) i albo nie osiąga sukcesu, albo osiągnąwszy go, nie docenia go, nie umie się nim cieszyć i popada w poczucie winy. C. Uległość Często aby uciec przed lękiem neurotyk podporządkowuje się ludziom, instytucjom (partii, kościołowi) lub ideologiom. Wszystkie fanatyzmy religijne wyrastają z lęku. Fromm analizował faszyzm jako ucieczkę przed lękiem, który przyniosła wolność. D. Wycofanie i fantazje. Neurotyk bojąc się porażki, odrzucenia i utraty sympatii ludzi, niekiedy wycofuje się dobrowolnie z wszelkiej rywalizacji, a publicznie podkreślany brak wartości staje się wygodnym pretekstem. Klęskę kompensuje sobie ucieczką w świat fantazji, w którym może być królem. W ten sposób nie odnosi jednak realnych sukcesów, co powiększa jego frustrację, wrogość do świata i lęk oraz rodzi zawiść. Skutek neurotycznych działań Ostatecznie neurotyk: (1) krzywdzi innych; (2)nie czuje się szczęśliwy (wszystko jest dla niego ciężkim obowiązkiem); (3) wciąż przeżywa swój podstawowy lęk; (4) nie realizuje posiadanych możliwości. Zdaniem Horney większość ludzi posiada przynajmniej niektóre cechy neurotyczne.

ARTYSTA NEUROTYK REFORMATOR W LITERATURZE MŁODEJ POLSKI

STEFAN ŻEROMSKI „ LUDZIE BEZDOMNI” :

REFORMATORZY:

DOKTOR TOMASZ  JUDYM:

•€€€€€€€€ Judym pragnie pomagać biednym, ogarnięty jest pragnieniem dokonania jakiegoś  czynu. Wszystkie jego działania  obracają się wokół poprawy losu biedoty, uważa, że jest to jego obowiązek społeczny; rozpoczyna walkę z nędzą najbiedniejszych od wystąpienia w gronie lekarzy warszawskich  z odczytem , w którym ukazuje nędzę biedoty miejskiej i wiejskiej: brud, choroby, krzywdę i niesprawiedliwość społeczną. Judym wykazuje wrażliwość  oraz uczuciowy związek ze światem ludzi cierpiących. Sugeruje, że:

-obowiązkiem lekarzy jest szerzyć higienę tam gdzie jej nie ma,

-lekarz powinien być lekarzem zarówno ludzi bogatych jak i biednych – usiłuje propagować ideę leczenia ludzi bez względu na ich stan majątkowy,

- lekarz powinien  zwalczać przyczyny chorób biedoty, starając się by po wyleczeniu nie wracali oni do tych samych warunków

- lekarze powinni się naradzić  i podjąć w tym celu odpowiednie działania

Judym proponuje utopijny program działania na rzecz poprawienia stanu zdrowotnego bezdomnych, usiłuje buntować się przeciw egoizmowi warstwy wyższej.  Lekarze nie zgadzają się z jego poglądami- konflikt między nimi a Judymem to konflikt między oportunizmem i zobojętnieniem a bezkompromisową służbą społeczną, pojętą jako bezwzględny nakaz postępowania.

Praktyczna działalność Judyma w Cisach:

-organizuje od podstaw szpitalik dla miejscowej ludności

-opracowuje projekt podniesienia stanu zdrowia w Cisach, pragnie je osuszyć- jego projekt zostaje odrzucony przez udziałowców

-podejmuje próbę zwalczenia ognisk malarii co kończy się awanturą z  Krzywosądem i Węglichowskim, Judym opuszcza Cisy.

-W końcu Judym decyduje całkowicie poświęcić się pracy dla bezdomnych- dojrzewa do tej decyzji podczas pobytu w Zagłębiu gdzie obserwuje nędze robotników. Uważa, że jest odpowiedzialny za los biedoty, że ma dług wobec klasy społecznej z której wyszedł, traktuje swój zawód jako misję społeczną- usiłuje być lekarzem – społecznikiem

Judym jest reformatorem, pragnie zmienić otaczającą go rzeczywistość , poświęca swe szczęście osobiste.

•€€€€€€€€ „Siłaczka”:

Stanisława Bozowska - poświęciła swe życie na pomoc biednym; porzuciła miasto i przyjaciół by na biednej wsi szerzyć oświatę wśród ludzi – uczy wiejskie dzieci i pisze podręcznik – „Fizykę dla ludu”.  Stanisława Bozowska pragnęła zreformować wiejskie szkolnictwo.

 

 

ARTYŚCI   NEUROTYCY ZARAZEM:

Berent „Próchno”

•€€€€€€€€ WŁADYSŁAW BOROWSKI  

- niespełniony aktor, wychowywany przez ojca, nadwrażliwy, w młodości czytał dużo poezji, owładnięty uczuciem niespełnionej miłości; po nocach modlił się do portretu matki, która odeszła od jego ojca gdy był małym dzieckiem – stała się dla niego ideałem Kobiety i Sztuki. Za namową ojca rozpoczyna karierę sceniczną, pije i romansuje z prostytutkami. Coraz częściej dopada go melancholia, staje  się człowiekiem  wyjałowionym, im produktywnym,, przytłacza go rzeczywistość. Próbuje popełnić samobójstwo ale powstrzymuje go  Turkuł.

•€€€€€€€€ JELSKY  – dziennikarz , swój talent literacki marnuje  w redakcji i alkoholu. Jest oczytany i elokwentny. Jego życiem jest kawiarnia i ulica miasta gdzie szuka bodźców do pracy. Jego motto życiowe brzmi „wódka, prostytutka i nastrój” . Utrzymuje się z pisania artykułów o sztuce i artystach, którym robi reklamę pasożytując jednocześnie na ich talencie . Kpiarz, postać demoniczna ale i tragiczna w przypływie rozpaczy odbiera sobie życie- tuż przed śmiercią pisze list w którym oskarża artystów i sztukę. Jelsky jest przykładem artysty, który nie wykorzystał swojego talentu literackiego w żaden sensowny sposób.

•€€€€€€€€ HENRYK VON HERTENSTEIN  – muzyk, erudyta, artysta , który świadomie wyrzekł się sztuki- spalił własne rękopisy i kompozycje  po czym oddał się studiowaniu świętych ksiąg indyjskich –  znalazł w nich  ukojenie duszy i nirwaniczne wyzwolenie z bólu istnienia , wraz z poetą Mullerem popełnia samobójstwo. Umierając  parafrazuje fragment  „Upaniszad”  poświęcony Atmanowi, symbolizującemu jedność wszystkich istnień

•€€€€€€€€ FRANC MULLER -  poeta, erotoman , nienawidzi kobiet a jednocześnie  w „Myślach niepłodnych” będących  literackim testamentem człowieka przegranego  układa na cześć prostytutki  Lili pean.  Jest samotnikiem, pozostało mu kilka miesięcy życia, pluje krwią, panicznie boi się pustki w sercu . Wg niektórych krytyków Muller przypomina młodopolskiego poetę – samobójcę Stanisława Korab – Brzozowskiego

•€€€€€€€€ TURKUŁ – dramaturg , odniósł sukces międzynarodowy

•€€€€€€€€ PAWLUK – polski malarz  pochodzący z kresów

Artyści w „Próchnie” -  samotni, smutni, ich wnętrze przeżarte jest smutkiem, nudą i lękiem przed nicością, są improduktywni. Sztuka została ukazana w książce jako wartość  najwyższa której warto poświęcić życie z jednej strony, z drugiej jako przekleństwo, siła  niszcząca człowieka

 ARTYSTA I NEUROTYK

• Próchno Wacława Berenta

Symbole artysty to: Artysta jako Ikar, jako Narcyz, artysta o rozdartej duszy, artysta jako mieszkaniec wieży z Kości Słoniowej, artysta sięgający do Świętego Źródła.

• Ikar symbolizuje artystę romantycznego, koniec XIX w. przynosi model improduktywa, zapatrzonego w siebie Narcyza, godło. Źródło oznacza artystę, który podstawę swej sztuki widzi w doświadczeniu, żyje głębiej niż inni, przenikliwiej patrzy na świat.

• Wieża z Kości to symbol artysty, którego cały świat nie obchodzi, chce się uwolnić od ludzkich ograniczeń.

Rozdarty jest artysta, który musi wybierać pomiędzy np. sztuką i kobietą. Typowym artystą Źródła jest Turkuł, inni mają bardziej skomplikowaną proweniencję, najczęściej są wymieszaniem poszczególnych mitów. Borowski to raczej artysta rozdarty, Jelsky to trochę Narcyz, trochę dandys z Wieży Kości Słoniowej, Mŭller to Narcyz. Oprócz tego w powieści występują opozycje: Artysta kapłan i błazen, Męczennik i chory. Wszyscy bohaterowie są zneurotyzowani, przedelikaceni, Můller to suchotnik, Hertenstein męczennik. Kompromitacja prometeizmu prowadzi do następujących reakcji: Kunicki zostaje społecznikiem, Pawlak anarchistą, Hertenstein piewcą niebytu. Na to wszystko nakłada się jeszcze koncepcja artysty nadczłowieka (Nietzsche) i artysty – modernisty.

ARTYSTA W MŁODEJ POLSCE:

•€€€€€€€ Tetmajer – w Eviva l` arte  - przedstawia obraz artystów  niezależnych duchów , stanowiących swoje własne normy, nie ważne są dla nich sprawy materialne

•€€€€€€€ Przekonanie, że to artyści nie politycy mogą zmienić świat

•€€€€€€€ Pisarze naturaliści – literatura miała stać się formą poznania naukowego

•€€€€€€€ Artysta miał całą swoją osobowością i biografią potwierdzać prawdy odnalezione w sztuce, miał być wzorem osobowości

•€€€€€€€ Artyści uważani są za chorych, obłąkanych, nie są akceptowani przez społeczeństwo- tłum wymaga przystosowania nie aprobuje odmienności

•€€€€€€€ Przykładem genialnego poety przeklętego nie docenianego przez współczesnych był dla twórców Młodej Polski Juliusz Słowacki

•€€€€€€€ Artyści wracali do romantycznego wzorca indywidualności wybitnej wyprzedzającej czas

•€€€€€€€ Głoszono postulaty całkowitego zerwania artysty ze społeczeństwem

•€€€€€€€ Sztuka jest jedyną ucieczką przed bezsensem rzeczywistości

•€€€€€€€ Artyści – często są neurotykami!

ROLA SZTUKI I ARTYSTY W MANIFESTACH MŁODOPOLSKICH:

•€€€€€€€ Kazimierz Przerwa-Tetmajer ("Evviva l'arte") - apoteoza sztuki jako najwyższej wartości, przeciwstawiana niższym pobudkom w normalnym życiu. Negacja wszystkich wartości materialnych, pochwała duchowych. Rola poety: twórca prawdziwych wartości, jego życie nic nie warte, ale świadom swojej wyższości, woli świat duchowy od materialnego.

•€€€€€€€ Leopold Staff ("Przedśpiew") - poeta to wybraniec sztuki boskiej, pełen entuzjazmu dla sztuki, podkreśla dekadenckie nastroje epoki wśród artystów, lecz mimo to twierdzi, że sztuka i przyroda pozwalają zachować optymizm (afirmacja życia).

•€€€€€€€ Stanisław Wyspiański ("Wesele") - wizja poety jako przywódcy narodu (powrót do idei romantycznych).

Przykłady literackie NEUROTYK

• Bukacki z Rodziny Połanieckich Sienkiewicza

• mofinista, człowiek niezadowolony z życia, poszukujący miłości, ale jednocześnie broniący się przed nią, ma potrzebę wiary, ale religia jest dla niego niewystraczająca, studiuje nirwanę, przed śmiercią się wyspowiadał i że umarł jak chrześcijanin; kiedy zachowrował stale myśli o śmierci, nie boi się śmierci, poczucie osamotnienia – dopiero Połaniecki uświadamia mu, że jest ważny, ma swoją teorię małżeństw – połączenia dwóch dusz, nie może znieść tego, że ktoś w związku jest wyzyskiwany, jego zdaniem jedna strona zawsze jest biorcą.