Filister i artysta w literaturze Młodej Polski.
Przyglądając się kulturze Młodej Polski, trzeba stwierdzić, że jej założenia nie były nigdy powszechnie akceptowane. Modernizm przeciwstawiał wyraźnie artystę, szukającego autentycznego sensu życia i trwałych wartości, przeciętnemu mieszczuchowi, nie interesującemu się niczym poza gromadzeniem pieniędzy.
Młoda Polska nie była właściwie epoką kulturową, bo nie istniał taki okres, by z jej założeniami utożsamili się wszyscy. Nie chodzi oczywiście o to, aby wszyscy stali się poetami, lecz o to, by uznali aktualny model twórczości.
Poprzednie epoki, przynajmniej w fazach szczytowego rozwoju, osiągały etap, w którym każdy odbiorca tak wyobrażał sobie literaturę i jej rolę, jak chcieli współcześni mu twórcy. Tymczasem krakowscy mieszczanie wyraźnie odżegnywali się od kręgów moderny. Stateczny Kraków obserwował z oburzeniem dwuznaczne moralnie towarzystwo w czarnych pelerynach, przesiadujące w kawiarniach i wywołujące skandale. Wciąż tworzyli jeszcze pozytywiści. Pisarstwo H. Sienkiewicza czy E. Orzeszkowej było znacznie łatwiejsze do zaakceptowania przez zajętych codziennymi sprawami ludzi.
Moderniści doskonale zdawali sobie z tej zależności sprawę i przemienili ją niemal w program. Kreowana wówczas koncepcja artysty zakłada samotność w tłumie, skazanie na niezrozumienie. Tworzyli więc nie dla współczesnych, a nijako przeciw nim. Atakowani przez statecznych mieszczan, odpowiadali niezwykle zjadliwymi kontratakami. Żadna chyba postać nie była w młodopolskiej literaturze tak zohydzona, jak zakłamany moralnie filister (dorobkiewicz, o ograniczonych horyzontach, pozbawiony wrażliwości estetycznej i panicznie obawiający się wychylenia poza schemat). W twórczości Gabrieli Zapolskiej (1857-1921) pojawił się cały szereg bohaterów kompromitujących mieszczańskie zasady. „Moralność pani Dulskiej” (1906), „Panna Maliczewska”(1910), „Żabusia” (1897) i inne jej utwory przedstawiały postacie, dla których moralność była tylko grą pozorów. Składające się na zakłamaną mieszczańską społeczność ,wymagającą rygorystycznego respektowania zasad etycznych „na pokaz”. Osoby usiłujące bronić w tej społeczności prawa do tożsamości, czy co gorsza cynicznie wykorzystywane przez moralnych obywateli (Panna Maliczewska, czy służąca pani Dulskiej) skazane były na potępienie.
Odrażający obraz mieszczańskiego świata powodował, że artyści nie chcieli mieć z nim nic wspólnego. Zamykali się we własnym środowisku, ubiorem i zachowaniem manifestowali odrębność. Prowokowali jak Stanisław Przybyszewski (1868-1927), eksponowaniem roli erotyzmu purytańską z pozoru moralność mieszczańską. Jednocześnie tworzyli mit wyższości artysty, który umiał odkryć rzeczywisty sens życia. Zarówno filozofia modernistyczna, jak i praktyka twórcza okresu absolutyzowały bowiem sztukę, uznając ją za wartość najwyższą.
Konflikt artysty z odbiorcami nie mógł być jednak wartością konstruktywną. Wyłamali się z niego dość szybko prozaicy (Żeromski, Reymont), choć właśnie w ich dziełach pojawiły się wyraźne ślady artystycznego buntu przeciwko rzeczywistości. Stopniowo też, wraz z rozwojem twórczości, porzucili formułę życia bohemy poeci.
Literatura Młodej Polski, poszukująca absolutnych wartości estetycznych w doświadczeniach symbolicznych, impresjonistycznych i ekspresjonistycznych, przetwarzała jednak język polskiej poezji, przygotowując grunt dla rozwoju sztuki współczesnej.
Bunt przeciwko zakłamanemu społeczeństwu, legenda artysty-cygana, nie aprobowanego przez ustabilizowaną większość, wciąż odradza się w pewnych kręgach artystycznych. Z koncepcjami młodopolskimi można bowiem polemizować, ale nie sposób odmówić im ogromnej wrażliwości na piękno i niesłychanego napięcia emocjonalnego w poszukiwaniu istoty sztuki i sensu życia.