Gerontologia jako nauka
Gerontologia jest nauką o starości i o wszystkich związanych z nią zjawiskach i problemach. Jej nazwa utworzona została ze słów pochodzenia greckiego:
geras – starość, geron – starzec lub mędrzec, logos – nauka. Gerontologia jest nauką interdyscyplinarną, tzn. wchodzi w zakres wielu nauk (dyscyplin), skupiając specjalistów kilku dziedzin.
Integralnymi częściami gerontologii są m.in.:
geriatria- dziedziną medycyny dotycząca fizjologicznych i patologicznych aspektów starzenia się człowieka oraz problemów klinicznych starszego wieku.
gerontologia społeczna(socjogerontologia)- zajmuje się badaniem warunków życia oraz potrzeb ludzi starszych, dążąc do zaspokojenia tych potrzeb, a także analizując rolę i zadania starszego pokolenia – tak w rodzinie, jak i w społeczeństwie
geragogika (gerontopedagogika)- analizuje ona ostatnią fazę rozwojową życia ludzkiego, diagnozuje sytuację życiową ludzi starych, określa główne czynniki warunkujące proces starzenia się
Psychogerontologia- zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi adaptacji psychiki ludzi starzejących się do nieuniknionego okresu starości.
Starość – wiek starczy – jest końcowym okresem starzenia się, który nieuchronnie kończy się śmiercią.Za początek starości przyjmuje się wg Światowej Organizacji Zdrowia 60-65 rok życia. Ludzie starzy nie stanowią jednolitej grupy zarówno pod względem stanu zdrowia, sprawności fizycznej, psychicznej jak i pod względem sytuacji życiowej, z tego względu powstał podział starości na podokresy:
- starość wczesna – wiek podeszły – 60-74 r.ż.
- starość późna – 75-89 r.ż.
- starość bardzo późna – okres długowieczności – powyżej 90 r.ż.
Naturalne zmiany psychiki związane z wiekiem
Psychologiczne aspekty starości
Starzejemy się od chwili poczęcia. Liczba komórek nerwowych w mózgu, zmniejsza się już od dzieciństwa. Im jesteśmy starsi to proces ten jest szybszy, sprawność fizyczna człowieka jest zależna od szybkości tego procesu. Największym niedomaganiem starości jest głębokie otępienie umysłu.
Przez całe życie kobieta starzeje się wolniej.
Postawy ludzi starszych
Postawy wg. Bromley`a
5 typów przystosowania się do starości:
1)konstruktywna- osoba krytyczna do samego siebie, ciesząca się z życia, dowcipna, która godzi się ze śmiercią i starością.
2)zależności- osoby bierne i zależne wobec innych, chętnie i szybko wycofują się z pracy zawodowej, dobrze się czują gdy są zależne od rodziny.
3)obronna- czuje lęk przed śmiercią, osoby lekko znerwicowane.
4)wrogości- tzw. "starzy gniewni" osoby kłótliwe, złośliwe. Nie godzą się ze śmiercią.
5)wrogości skierowanej w stosunku do siebie- osoby którym nie powidło się w życiu, których bilans życiowy jest ujemny.
Potrzeby ludzi starszych
Potrzeby- to pewien konkretny, aktualnie występujący stan osobnika przy czym jest to stan nadmiaru lub niedoboru albo inne zakłócenie w zakresie ważnych dla osobnika właściwości organizmu lub otoczenia.
Maslow- 6 grup potrzeb –
fizyczne (sen, aktywność, lenistwo, pragnienie seksu, pozywienie),
bezpieczeństwo- (stabilizacja, uwalnianie od strachu, potrzeba porządku),
przynależności i miłości (stosunek uczuciowy z drugim człowiekiem)
szacunku (wysoka ocena samego siebie, zaufanie do siebie, szacunek ze strony innych),
samo urzeczywistnienia (wierny swoje naturze)
estetyczne
Wg. Kocowskiego 5 grup potrzeb –
egzystencjalne- (pokarmowe, bezpieczeństwa, mieszkaniowe, odzieżowe, zdrowotne, ekologiczne, rekreacyjne),
prokreacji i rozwoju (reprodukcji, opieki, dydaktyczna i wych., rodzinna, samorealizacji)
funkcjonalne- (p. informacyjne, sprawnościowe, instrumentalne, lokomocyjne, swobody)
społeczne (ogólne warunki współżycia i współdziałania, p. przynależności, łączności, organizacji, więzi emocjonalnej)
psychiczne (p. realizacji pragnień, związanych z zaspakajaniem wszystkich wymienionych potrzeb p. egzystencji, prokreacji, rozwoju, społ. p. które można nazwać warunkami efektywnego funkcjonowania osobowości człowieka lub warunkami zdrowia psychicznego
Problemy życiowe osób w starszym wieku
Na temat problemów życiowych doświadczanych przez ludzi w starszym wieku napisano już bardzo wiele. W różnych opracowaniach gerontologicznych najczęściej wymieniane są następujące: problem utraty sprawności organizmu; problem samotności; problem godziwych warunków życia; problem poczucia niepełnosprawności, problem przewlekłych chorób somatycznych i psychicznych oraz problem świadomości nadchodzącej śmierci.
Problem utraty sprawności fizycznej i psychicznej dotyka ludzi, którzy przestają być młodzi. Pojawiają się także kłopoty z widzeniem i słyszeniem. Uszkodzeniu mogą ulec zmysły węchu i smaku. Obniżeniu mogą ulegać podstawowe zdolności poznawcze i wykonawcze. U osób w starszym wieku wymienione zmiany mogą być nasilone w takim stopniu, że będą one w istotny sposób utrudniały wykonywanie normalnych zadań życiowych. Chodzi oczywiście o to, żeby osoby w starszym wieku nie reagowały na ten typ frustracji biernością i wycofywaniem się z życia.
Problem samotności może być odczuwany z różna intensywnością przez osoby w starszym wieku. Związki z najbliższa rodziną dają więcej satysfakcji kobietom w porównaniu do mężczyzn. Kobiety znacznie łatwiej utrzymują w swoim środowisku kontakty towarzyskie i przyjacielskie. Mężczyźni maja z tym więcej kłopotów. Ich krąg towarzyski łączy się najczęściej z miejscem pracy. Po przejściu na emeryturę bardzo trudno jest utrzymać te znajomości i równie trudno jest nawiązać nowe. W likwidowaniu tego problemu dużą role mogą odgrywać grupy samopomocowe osób w starszym wieku. Funkcję te pełniły w Polsce kluby seniora. Niestety, w ostatnich kilkunastu latach ich aktywność zmalała. Częściowo zostały one zastąpione przez Uniwersytety Trzeciego wieku.
Problem poczucia niepełnosprawności łączy się szczególnie z zakończeniem pracy zawodowej. Nadmiar czasu wolnego może powodować poczucie zbędności społecznej. W tej sytuacji osoby w starszym wieku mogą „uciekać” w przeszłość- pogrążyć się we wspomnieniach, tęsknic za dawnymi czasami. Innym typem reakcji może stać się dążenie do pozostawienia czegoś po sobie.
Problem zapewnienia godziwych warunków życia dla osób w starszym wieku jest sprawą, którą należy rozpatrywać przynajmniej w dwóch aspektach.
A) Wiele osób może nie posiadać wystarczających zasobów finansowych niezbędnych do utrzymania siebie na przyzwoitym poziomie. Brak możliwości zarobkowania skazuje je na obniżenie standardu życia, do którego były przyzwyczajone, a niekiedy zmusza do życia w skrajnym ubóstwie. Jest to ciągle temat społecznie wstydliwy. Nie ulega jednak wątpliwości, że osoby w starszym wieku często odczuwają niepewność i lęk o przyszłość z powodu braku pieniędzy na opłacenie mieszkania, na wyżywienie i odzież.
B) W wyniku małej samodzielności osób w starszym wieku oraz braku opieki ze strony osób bliskich, niezbędne staje się umieszczenie ich w domach pomocy społecznej. Mimo wielu starań, warunki życia w takich domach ciągle nie są najlepsze. Pensjonariusze mieszkają w pokojach wieloosobowych. Pieniądze, którymi dysponują, są symboliczne. Brakuje fachowej opieki medycznej, a personel tych placówek w niewystarczającym stopniu liczy się z poglądami pensjonariuszy
Problem utraty zdrowia i przeżywania chorób przewlekłych może być kolejnym źródłem cierpienia dla osób w starszym wieku. Pogarszający się stan zdrowia można uznać za zjawisko typowe dla osób w tym wieku.
Problem uświadamiania sobie nadchodzącej śmierci przez osoby w starszym wieku jest zagadnieniem wyjątkowym. Ludzie dopiero teraz zaczynają sobie w pełni zdawać sprawę z tego, że nie zostało im już zbyt wiele czasu na życie. Uznają, ze wiele spraw należy szybko załatwić. Jednocześnie osoby w starszym wieku znajdują czas na dokonanie bilansu własnego życia. Oceniają je jako dobre lub złe, pełne lub puste, godne, wartościowe lub beż wartości. Niekiedy śmierć może być spostrzegana jako wybawienie wobec cierpień, których doświadczamy na co dzień lub jako nagroda za dobrze wypełnione życie. Znacznie częściej śmierć wywołuje w nas lęk przed tym, co nas czeka, i żal za tym, co stracimy. Bliskość innych osób oraz odpowiednie wsparcie społeczne mogą w znaczący sposób ograniczyć przezywanie tych negatywnych emocji.
Kierunki pomocy i opieki geriatrycznej.
Opieka nad osobami w podeszłym wieku jest zadaniem, które współcześnie może mieć różne formy. Wydłużający się nieustannie okres życia starszej generacji sprawia, że coraz więcej ludzi w podeszłym wieku wymaga długoletniej opieki i pielęgnacji fachowego personelu. Opieka ta może im zapewnić zadawalające warunki życia w tym okresie, a prawidłowa pielęgnacja ciała oraz odpowiednie wsparcie duchowe mogą pomóc w znoszeniu trudów i ograniczeń wynikających ze starości oraz cierpienia spowodowanego chorobą.
Zmiany społeczne, jakie zaszły w naszym kręgu kulturowym, sprawiły ponadto, że opieka nad osobą w podeszłym wieku nie obciąża już wyłącznie rodziny. Społeczni opiekunowie wywodzą się z najróżniejszych grup wiekowych i kręgów zawodowych, przyjmują na siebie trud opieki zarówno nad pojedynczymi osobami, jak i nad całymi grupami. Czynności i usługi świadczone przez pielęgniarzy dotyczą najrozmaitszych sfer życia ludzi w podeszłym wieku, takich jak:
-Pielęgnacja i opieka nad osobami przebywającymi w ośrodkach dla seniorów (w obrębie ośrodków mieszkaniowych dla jeszcze samodzielnych osób w podeszłym wieku, w ośrodkach opieki nad osobami obłożnie chorymi lub też w zakładach opieki nad chorymi o zmąconej świadomości).
-Opieka ambulatoryjna nad osobami w podeszłym wieku przebywającymi we własnych mieszkaniach lub ośrodkach mieszkaniowych dla seniorów (obowiązki te przejmowane są często przez ośrodki pomocy społecznej, które zapewniają różne rodzaje pomocy i opieki).
-Całodobowa pielęgnacja obłożnie chorych pozostających w domach, w razie chwilowego braku opieki lub urlopu opiekunów.
Wspólnie z innymi grupami zawodowymi personel pielęgnacyjny zajmuje się:
Opieką nad osobami w podeszłym wieku przebywającymi w hospicjach dziennych, w ośrodkach dziennego pobytu oraz w domach pomocy społecznej.
Organizacją imprez, spotkań towarzyskich oraz zajęć rehabilitacyjnych na terenie klubów dla seniorów, w warsztatach rękodzielniczych, na salach gimnastycznych oraz w ramach różnych kursów szkoleniowych.
Celem opieki nad osobami w podeszłym wieku jest nie tyle dążenie do odzyskania przez nie dawnej witalności i zdrowia, choć i taki efekt jest niewątpliwie pożądany, ile uzyskanie poprawy jakości życia podopiecznych dzięki udzieleniu im niezbędnej w tym wieku pomocy i opieki bez jednoczesnego ich ubezwłasnowolnienia. Zadaniem opiekunów jest przede wszystkim nauczenie i promowanie u podopiecznych sposobów działania prowadzących do samowystarczalności, stymulowanie zrozumienia i akceptacji sytuacji, w jakiej się znaleźli i wpajanie im przeświadczenia, że pomimo choroby i ułomności mogą i powinni prowadzić tryb życia pełnowartościowego człowieka.
OSOBY ODDZIAŁYWANIA "BEZPOŚREDNIEGO"
Pracownicy pomocy społecznej zatrudnieni w ośrodkach przeznaczonych dla omawianej grupy wiekowej (pracownicy socjalni, kulturalno- oświatowi, terapeuci, rehabilitanci, opiekunowie, średni personel medyczny)
Kadra instrukcji seniorskich, pracownicy organizacji pozarządowych
Doradcy geragogiczni
Przewodnicy wycieczek, instruktorzy ruchu fizycznego, instruktorzy amatorskiego ruchu artystycznego, prowadzący działalność w stosunku do emerytów
Instruktorzy klubów, domów kultury, animatorzy prowadzący pracę z osobami starszymi
Kierownicy i wykładowcy uniwersytetów III wieku oraz innych placówek upowszechnionych
OSOBY ODDZIAŁYWANIA "POŚREDNIEGO"
Nauczyciele i wykładowcy akademiccy, realizujący treści gerontologiczne związane z pedagogiką, andragogiką, geragogiką, metodyką zajęć z osobami starszymi, psychologią drogi życiowej, geronto- psychologią, psychologią społeczną i wychowawczą, socjologią, socjologia medycyny, demografią, polityką społeczną itp.
Autorzy programów radiowo- telewizyjnych, książek i publikacji w czasopismach, broszur o problematyce starości, których audytorium stanowią osoby w zaawansowanym wieku
Pracownicy administracji państwowej, przygotowujący i wdrażający projekty ochrony prawno- socjalnej dotyczące najstarszych obywateli
Pracownicy samorządów terytorialnych
Członkowie lobby, stowarzyszeń i organizacji społeczno- politycznych, których działalność koncentruje się wokół problematyki osób starszych
Najlepszym środowiskiem do zaspokojenia potrzeb każdego seniora jest rodzina. Potrzeba szacunku, bezpieczeństwa i przynależności odczuwana jest przez ludzi starszych silniej niż w poprzednich okresach życia. Tymczasem w rodzinnych postawach wobec nich dominuje dążenie do tego, aby im ograniczyć samodzielne podejmowanie decyzji, przejmować ich role, bądź wyręczyć w czynnościach, które z powodzeniem mogą wykonywać sami. Coraz liczniejsze są przypadki braku wsparcia osób starszych przez ich środowiska rodzinne. Tymczasem osobom starszym w ich rodzinach potrzebna jest akceptacja, potrzebne jest wsparcie, potrzebna empatia i miłość.
Starzenie się człowieka to proces nieuchronny i nieodwracalny. Należy mu wyjść naprzeciw powołując do życia zupełnie nowe instytucje społeczne wspierające seniorów, jednak przy dominującej roli rodziny. Bowiem rodzina ciągle pozostaje instytucja trwałą.