Wstęp do archeologii (wykład 19.01.2012)

1. Poglądy Topolskiego miały wpływ na podejście do źródeł w archeologii. Często przyjmowany jest podział źródeł na pośredni i bezpośredni.

2. Dla Topolskiego w tworzeniu obrazów przeszłości bardzo ważną rolę spełnia wiedza pozaźródłowa. Jest to jedno z nielicznych podejść, gdzie ta wiedza jest uwzględniana. W przypadku większości archeologów to pojęcie w analizie źródeł nie występuje. Uwzględniają oni podstawową wiedzę na temat źródła. To taka wiedza, która pozwala archeologowi rozpoznać dany przedmiot i nazwać go odpowiednio.

3. Co bada archeolog?

   1. Archeolog tradycyjny bada przeszłość i przeszłą kulturę i społeczeństwo. Chce uzyskać ich obraz

   2. Archeolog procesualny bada procesy, związki człowieka z przyrodą. Też chce uzyskać obraz procesów

   3. Archeolog kognitywny bada procesy myślowe

   4. Archeolog tekstualny bada kulturę materialną i nadaje znaczenie tekstowi kultury.

4. Na temat źródeł wypowiadała się też archeologia polska starając się podać definicję źródła (Gabriela Maetzke „teoria i praktyka I”). Zajmowali się też procesami formowania się warstw (Urbańczyk)

5. Definicję źródła przede wszystkim wypracowywał S. Tabaczyński (szkoła warszawska) .

6. Szkoła warszawska odniosła się do teorii wskaźników ( Stefan Nowak)

   1. Wskaźnik – to precyzyjne niebudzące zastrzeżeń zjawisko, cecha lub fakt. Stosujemy wskaźnik lub wskaźniki w ten sposób, że na miejsce faktu którego nie możemy obserwować albo nam umyka podstawiamy symbolizujący go fakt zewnętrzny i badamy pierwszy poprzez drugi fakt. Niekiedy takim wskaźnikiem jest cecha zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego pośrednio wnioskujemy o zajściu innego zjawiska. Wtedy one są elementem czegoś szerszego.

   2. Na przykład zjawisko choroby bada się na podstawie takich wskaźników jak podwyższona temperatura, katar…

   3. Ta metoda została przeniesiona na pradzieje i uznano, że materiały archeologiczne są materialnymi korelatami powstałymi w procesach kulturowych i dlatego mogą być traktowane jako wskaźniki zjawisk i procesów które miały miejsce w przeszłości. W takim ujęciu każde źródło archeologiczne jest wskaźnikiem. Relacja między zjawiskiem wskazywanym a wskaźnikiem nie jest prosta do określenia w archeologii. Najczęściej zjawisko opisywane jest o wiele szersze.

7. W archeologii dysponujemy własnościami które możemy bezpośrednio obserwować. Dotyczą one najczęściej wytworów (forma, zdobnictwo). Mamy tez własności ukryte, do których dochodzimy w sposób pośredni, w oparciu o te obserwowalne własności.

8. Dwa rodzaje wskaźników – empiryczne i inferencyjne (pośrednie).

9. Archeolodzy spostrzegają, że sytuacje pradziejowe są o wiele bardziej złożone a sam wskaźnik jest elementem syndromu behawioralno psychologicznego. Jest elementem splotu sytuacji społecznych, psychologicznych ideologicznych, w skład którego wchodzą zarówno zjawiska obserwowalne jak i cechy ukryte i dlatego tak trudno rekonstruować zjawiska w przeszłości.

10. Propozycja definicji źródła na gruncie polskim jest zbudowana na tych wskaźnikach. Źródłem archeologicznym do badania danego układu społeczno kulturowego jest każdy rzeczowy korelat tego układu. Rzeczowe korelaty są rezultatem działalności człowieka i reprezentują żywą kulturę, czyli układ społeczno kulturowy.

11. Topolski nie zgadza się z Tabaczyńskim ws korelatów.

12. Archeologia przez wiele dziesięcioleci traktowała swoje źródła jak zabytki. Dopiero później zaczęła przekształcać owe zabytki w dokumenty, traktować jako teksty do odczytania i odsłaniać w nich treści kulturowe i odpowiadać na pytania kim byli ludzie i do czego dążyli pozostawiając te określone ślady.

13. W pełni tekstualne podejście polega na nadawaniu znaczeń sferze materialnej i kontekstom przestrzennym. Osobą która zwróciła uwagę na tekstualne podejście do źródeł była Linda Patrik (1985 r.). Dla niej źródło jest tekstem do odczytania, ale wtedy nie pytano o znaczenia kulturowe, ale o wytwórcę i jego preferencje i o użytkownika. Źródło interesuje nas w kontekście jego znaczenia.

14. Podejście do kultury w archeologii. W archeologii powołano specyficzne terminy w tym termin kultura archeologiczna na badanie przeszłości. Jednak termin ten nie odpowiada określeniu kultura stosowanemu w filozofii, naukach społecznych.
    W antropologii kulturowej zakłada się, że kultura mimo że jest terminem wieloznacznym to najogólniej oznacza dzieje człowieka jako istoty społecznej, proces socjalizacji (nabywanie kompetencji społecznych) i jest ustrukturyzowana w osobny aspekt życia.

15. Na rozumienie kultury wpływa wiele czynników, ale ważne jest współczesne podejście do kultury, które mówi, że kultura jest rzeczywistością myślową, na którą składają się normy kulturowe decydujące o sferze wytwórczej.

16. Pierwsza definicja kultury to rok 1871 sir Edward Tylora (ewolucjonista). Zaczęto traktować kulturę jako cywilizację. W związku z tym wg Tylora kultura czyli cywilizacja jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, zwyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Obejmuje ona wytwory kulturalne. W skład kultury nie zaliczono ani gospodarki, ani handlu, ani wymiany. Każda kolejna nauka dodawała swoje elementy.

17. A. Kroeber i C. Kluckhon posegregowali i złożyli w jedną pracę wszystkie definicje kultury.

18. Najczęściej definicje kultury odwołują się do wartości i do społecznych i zachowań kultury. Największe znaczenie miał funkcjonalizm i systemowe podejście do kultury, gdzie zaczęto traktować kulturę jako całość. Zaczęto w niej wyróżniać podsystemy (ekonomiczny, społeczny, światopoglądowy) i traktować je jako współdziałające ze sobą.

19. Aleksandra Kłoskowska „Socjologia kultury” i metodologiczna szkoła kultury – „kultura rzeczywistością myślową”.

20. W archeologii występuje termin kultura archeologiczna. Nie jest on odpowiednikiem terminu kultura w innych naukach. Archeolodzy wiążą go z badaniem społeczeństw pradziejowych i możemy powiedzieć, że uważa się, że kultura archeologiczna to termin teoretyczny wyposażony w cząstkowe kryteria stosowalności empirycznej. Oznacza to tyle, że służy on porządkowaniu badań informacyjnych. Nie służy hipotetycznemu opisowi świata pradziejowego. Na gruncie archeologii podejście do kultury archeologicznej zmieniało się historycznie. Inne było w archeologii tradycyjnej, inne w procesualnej a jeszcze inne współcześnie. Procesualiści chcieli wyrzucić ten termin. Bardzo często archeolodzy za kulturą archeologiczną chcą widzieć coś więcej.

21. W dziejach archeologii wyłoniły się dwa takie podejścia do kultury archeologicznej, jedno, które nadaje jej bytowy charakter, traktuje ją jako konkretny byt, czyli ontologizuje ją. Za każdą kulturą archeologiczną będzie się kryła inna ludność. Nowe podejście traktuje kulturę archeologiczną jako jednostkę klasyfikacyjną porządkującą materiał źródłowy. W drugim podejściu kultura jest pewnym rodzajem sieci, skonstruowanej przez archeologa i narzucanej na przeszłość. W pierwszym jest tak, że ta przeszłość nam się objawia.

22. W wyłonieniu tego terminu najważniejsze znaczenie miał dyfuzjonizm i idea trendu kulturowego. Dyfuzjonizm powstał za pośrednictwem Frobeniusa, po ewolucjonizmie, tworzą się trendy archeologii tradycyjnej. Frobenius uważał, że krąg kulturowy to suma elementów kulturowych, o podobnych tendencjach rozwojowych i podobnym rozprzestrzenianiu. Dostrzegali strefy wpływów różnych kręgów i z czasem zaczęli rysować je bardziej realistycznie.

23. Gustaw Kossinna przeniósł to pojęcie do archeologii (kultura archeologiczna?)w 1895, ale oficjalnie jest to 1911. Nazwał tę jednostkę prowincją kulturową. Używał go też Kostrzewski, ale nie zdefiniował tego terminu. Kossina uważał, że prowincję kulturową należy wyznaczać na podstawie obserwacji źródeł na określonej przestrzeni w określonym czasie. Dla każdej kultury należało określić wyznaczniki kulturowe. Wyznaczniki kulturowe odnosiły się do tych wiodących form kulturowych w zakresie naczyń, narzędzi, obrządku pogrzebowego. Nalezało wyznaczyć podstawowy garnitur form. W związku z tym podstawowe znaczenie miała klasyfikacja artefaktów i wyznaczanie typów charakterystycznych dla danej kultury/prowincji. Sam Kossinna podał takie wyznaczniki kulturowe dla 3 kultur neolitycznych, dla KPL, KAK, KCS. Np. dla KPL formami wyróżnikami miał być puchar lejkowaty, flasza kryzą. Kossina starał się połączyć kulturę z danym etnosem (ludem).Kossinna powołał metodę, która w jego odczuciu umożliwiała przechodzenie od tych zespołów źródeł do etnosu. Nazwał ją metodą osadniczo archeologiczną. Potem prof. Żak nazwał ją tę metodę etnoarcheologią osadniczą. Metoda retrogresywna polegała na śledzeniu ciągłości osadniczej w głąb pradziejów i uważano, że jeżeli ta ciągłość istnieje, to można łączyć pozostałości archeologiczne z tym samym etnosem.

24. Kostrzewski przyjmował długą linię czasu do wczesnych czasów epoki brązu i widział w tym ciągłość. Kossinna przyjmował krótką skalę czasu. Taki sposób rozumowania opiera się na centrycznym widzeniu świata, w którym zakłada się, że jeśli w kulturze istnieją 3 porządki (światopoglądowy, społeczny, ekonomiczny), to te porządki są na siebie wzajemnie przekładalne. Podobny sposób myślenia reprezentują procesualiści.

25. W Polskiej archeologii podejście to reprezentuje L. Kozłowski, J. Kostrzewski, E. Majewski. Wszyscy usiłowali dyskutować z Kossinną. Jedyny który za nim nadążał był Majewski, ale był bałaganiarzem.

26. L. Kozłowski czasopismo „Lud” 1922 rok – podanie definicji kultury archeologicznej. Określał to jako zespół kulturalny, czyli jako pewien zespół narzędzi, broni, form grobów, domostw, a także tryb życia, oraz w takim zakresie jak to jest możliwe wierzenia religijne występujące na określonym zwartym terytorium i w określonym czasie. Leon Kozłowski uważał, że nie wszystkie zespoły kulturalne można łączyć z etnosem. Jeśli posiadamy całe spectrum danej kultury. Na dodatek potrafimy wyznaczyć obszar i czas na którym występowały. Tylko w takich rygorystycznych przypadkach możemy połączyć kulturę z etnosem. Nieprawidłowe jest wydzielanie takich jednostek kulturowych w oparciu tylko o jednostronny materiał.

27. Poglądy J. Kostrzewskiego na kulturę archeologiczną – tradycyjne. „O ciągłości, nieciągłości” (1961). Dla Kostrzewskiego kultura archeologiczna to zespół typowych cech ceramiki, uzbrojenia, narzędzi, ozdób, budownictwa, gospodarki, obrządku pogrzebowego i wszystkich innych zjawisk kultury materialnej duchowej i społecznej. Można powiedzieć, że Kostrzewski również łączył kulturę archeologiczną z etnosem, ale sugerując się ciągłością osadniczą na danym obszarze. Obecność Słowian, Prasłowian na ziemiach polskich.

28. Podejście do kultury Gordona Childe.

29. Przemysł archeologiczny – odnosi się do wytwórczości.