Proza fantastyczna

gatunek literacki lub filmowy używający magicznych i innych nadprzyrodzonych form, motywów, jako pierwszorzędnego składnika fabuły, myśli przewodniej, czasu, miejsca akcji, postaci i okoliczności zdarzeń. Fantasy jest na ogół odróżniane od science fiction oraz od horroru, przy założeniu, że względnie nie wchodzi w tematykę naukową (w sensie SF) lub tematykę grozy (ang. macabre). Jednak gatunki te w znacznym stopniu przenikają się. Wszystkie trzy mieszczą się w pojęciu fantastyki (ang. speculative fiction).

Najbardziej charakterystyczne cechy gatunku to motywy fantastyczne umieszczone w wewnętrznie spójnym miejscu akcji, przedmioty i postacie. W takiej strukturze, jakiekolwiek umiejscowienie motywu fantastycznego jest możliwe: może być ukryty wewnątrz, lub przenikać do świata z wyglądu realnego (zwykłego). Postacie mogą zostać wciągnięte do świata z takimi właśnie elementami, lub wszystko może występować w świecie całkowicie fantastycznym, gdzie tego typu składniki są częścią świata.

W danym utworze, jego elementy nie tylko muszą przestrzegać zasad, lub być ułożone według nich, ale uwarunkowane przez akcję muszą również posiadać ograniczenia, dając zarówno bohaterom pozytywnym jak i negatywnym powody do walki. Motywy magiczne muszą być obarczone kosztem, a zarazem obdarzone wartością, by opowieść zachowała swoją wewnętrzną konstrukcję.

Amerykańska fantasy, począwszy od opowiadań wybranych przez Johna W. Campbella dla magazynu Unknown, często charakteryzuje się wewnętrzną logiką. Wydarzenia przedstawione są nierealistyczne, ale posłuszne prawom magii, oraz posiadają tło i postacie wewnętrznie spójne.

Utwory tego nurtu są najczęściej umiejscowione w fikcyjnym świecie, w którym poza zwykłymi prawami fizyki i biologii działa też magia oraz inne nadnaturalne moce. Do świata przedstawionego należy przeważnie rozległy zestaw rekwizytów swobodnie zaczerpniętych ze średniowiecza i starożytności, rzadziej z okresu renesansu lub epoki wczesnoprzemysłowej. Te dwie ostatnie epoki częściej obecne są w stylach "dark fantasy", "steam fantasy" i "science fantasy". Charakterystyczne jest także występowanie obok gatunku ludzkiego gatunków istot mitycznych lub baśniowych, takich jak: elfy, krasnoludy, trolle, gobliny, smoki, wiedźmy, fauny, koboldy, gargulce, centaury, jednorożce, driady. Zazwyczaj psychologia postaci, ich motywacje i zachowania są przedstawione realistycznie — dotyczy to także postaci o pochodzeniu mitycznym lub baśniowym. Świat w książkach fantasy jest fikcyjny, mitologiczny lub baśniowy, czasem mniej lub bardziej umowny, ale potraktowany przez autora jak świat historyczny, który kiedyś istniał, podobnie jak kronika. Niezwykła moc oddziaływania tego gatunku istnieje poprzez uprawdopodobnienie postaci i precyzję opisu ich świata.

W fantasy unika się sformułowań takich jak "dawno temu” lub "w odległym kraju". Są one typowe dla bajek i baśni tradycyjnych, a fantasy jest przeciwieństwem nieokreśloności i braku precyzji, bo one nie wystarczają odbiorcy "współczesnych baśni". Niejednokrotnie wśród magicznego i heroicznego świata ukryte są aluzje do współczesności i jej realnych problemów. Te "współczesne baśnie" są gatunkiem nastawionym, zaprogramowanym na dylematy moralne oraz na kontestację różnych przejawów i zjawisk realnej współczesności. Ich często występującą cechą jest swoiste proekologiczne nastawienie i dowartościowywanie myślenia irracjonalnego, instynktownego oraz świata uczuć i religijności przeciwnego zaawansowanej technologii i stechnicyzowaniu życia. Mówi się nawet, że w tym gatunku, tak bardzo eskapistycznym, mniej ważne jest to, "o czym on jest", a bardziej to, "o czym on nie jest". Czego używania i opisywania unika, tego istnieniu się sprzeciwia.

Fantasy to opowieści, które czerpią z mitologii różnych ludów. Imiona starożytnych bóstw i bohaterów przewijają się w wielu utworach. Najczęściej autorzy inspirują się mitami: skandynawskimi, celtyckimi, greckimi, rzymskimi, egipskimi, prekolumbijskimi, anglosaskimi, słowiańskimi, jak również judeochrześcijańskimi czy bliskowschodnimi. Również legenda arturiańska jest jedną z najważniejszych podstaw i źródeł tego gatunku. Utwory odtwarzają starożytny świat tych mitologii, nadając imionom znanych postaci mitycznych (Baldur, Artur, Odys, Thor, Morgana, Merlin) współczesny i bardziej ludzki wymiar. Ale nie do końca odtwarzają, równie często przetwarzają, przerysowują, parodiują (Terry Pratchett, Andrzej Sapkowski) i wyśmiewają. Znajdziemy w nich cały przekrój gatunków literackich, nastrojów i idei, od przypowieści religijnej, baśni chrześcijańskiej, przez romans heroiczny, epos, dramat obyczajowy, fantazję polityczną, aż do horroru, love story, powieści psychologicznej, komedii, parodii, a nawet manifestów religii neopogańskich.

Zaczątki fantasy widać było już w drugiej połowie XIX wieku, u końca epoki romantyzmu, lecz jej złoty wiek przypada na lata 60. i 70. XX wieku, podczas gdy złoty wiek jej "starszej siostry”

Przedstawiciele:

Stanisław Lem (1921-2006)

Polski pisarz, filozof, futurolog, eseista i satyryk.

Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem, a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem SF. Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków i osiągnęły łączny nakład ponad 30 milionów egzemplarzy. Wpływ Lema na światową literaturę SF krytycy przyrównują do oddziaływania takich jej klasyków, jak H. G. Wells czy Olaf Stapledon.

Główna część jego dorobku pisarskiego obejmuje dzieła z dziedziny filozofii i futurologii, poświęcone w szczególności rozważaniom na temat technologii, natury inteligencji, trudnościom w przekazywaniu informacji i we wzajemnym zrozumieniu się istot inteligentnych, ograniczeniom gatunku ludzkiego oraz miejscu człowieka we Wszechświecie. Spora część tych rozważań jest zawarta w treści jego książek naukowo-fantastycznych, co czyni je trudniejszymi w odbiorze. Jednocześnie innym czytelnikom taki sposób przekazania myśli filozoficznych ułatwia ich zrozumienie, m.in. przez pominięcie problemów dyskursu akademickiego. Z tego powodu w świecie literatury Lem bywał niedoceniany jako filozof i jest kojarzony głównie jako autor z dziedziny fantastyki naukowej.

Pierwszymi utworami Lema były opowiadania i wiersze o tematyce okupacyjnej drukowane w 1946 na łamach "Kuźnicy", "Żołnierza Polskiego" i "Tygodnika Powszechnego". Jako autor fantastyki debiutował opublikowanymi w "Tygodniku Powszechnym" opowiadaniami Obcy i Dzieje jednego odkrycia. W tym samym roku ukazała się drukowana w odcinkach w "Nowym Świecie Przygód" nowela SF Człowiek z Marsa. W latach 1946-1948 Lem współpracował z "Problemami" i "Tygodnikiem Powszechnym", gdzie publikował wiersze i opowiadania (na łamach tego czasopisma publikował także regularnie swoje eseje, zaczynając od lat 90., aż do swojej śmierci).

Jego pierwszą napisaną powieścią był Szpital przemienienia, którą zaczął pisać w 1948, jednakże doczekała się ona wydania dopiero w 1955. Wynikało to z zablokowania tej pozycji przez cenzurę, a sama powieść mogła się ukazać dopiero po dopisaniu do Szpitala... dwóch kolejnych części zgodnych z ówczesną linią polityczną (dotyczy to przede wszystkim ostatniej sceny, w której bohater podpisuje deklarację partyjną). Wszystkie trzy części wydano pod tytułem Czas nieutracony.

Pierwszą opublikowaną książką Lema byli Astronauci (1951). Dzieła z tego okresu były napisane zgodnie z regułami realizmu socjalistycznego (po interwencjach blokującej wydanie cenzury), i autor długo nie zezwalał na ich wznawianie – w tym Człowieka z Marsa i Sezamu – uznając, że nie były to wartościowe i dojrzałe pozycje, choć np. w Sezamie znajduje się pięć pierwszych podróży Ijona Tichego. Jednak właśnie wydanie Astronautów przekonało go do zostania zawodowym pisarzem.

Po XX zjeździe KPZR w 1956, w czasie wielkich reform destalinizacyjnych, w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Rozpoczyna się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza s-f. Pisze on kilkanaście książek z tego nurtu, które tłumaczone są na wiele języków (z początku jeszcze tylko krajów bloku wschodniego). W 1957 napisał swoją pierwszą książkę filozoficzną - Dialogi, które razem z Summa technologiae (1964) i Fantastyką i futurologią są jego największymi dziełami filozoficzno-futurologicznymi.

Cyberiada przynosi mu międzynarodową sławę, którą umacniają jeszcze kolejne książki, takie jak Głos Pana, Niezwyciężony czy Pamiętnik znaleziony w wannie. Najsłynniejszą powieścią Lema, najbardziej znaną w kraju i za granicą pozostaje jednak Solaris^[30]. Powieść tę zaadaptował do filmu rosyjski reżyser Andriej Tarkowski w 1972. Film w tym samym roku zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes. Drugi raz powieść adaptował do filmu Steven Soderbergh w 2002, z George'em Clooneyem w roli głównej.

Inne najbardziej znane utwory Lema (Dzienniki gwiazdowe, Powrót z gwiazd, Opowieści o pilocie Pirxie, Eden...) także powstały pod koniec lat 50. i w latach 60. XX wieku. Najczęściej w twórczości Lema z tego okresu pojawiają się tematy niemożności porozumienia oraz stechnicyzowanej przyszłości ludzkości. Poruszał też kwestie utopii oraz ludzkiej egzystencji w świecie, gdzie niewiele pozostaje do zrobienia ze względu na rozwój technologiczny. Jednocześnie wymyślane przez niego cywilizacje były paralelą i satyrą na współczesne mu społeczeństwa totalitarne. Jego obce społeczności to między innymi roje zdolnych do organizowania się w większe struktury mechanizmów (Niezwyciężony) i niezrozumiały, ale najprawdopodobniej żywy, inteligentny planetarny wszechocean wymykający się ludzkim kategoriom i próbom zrozumienia (Solaris). Problem społeczeństw utopijnych i totalitarnych pojawiał się w Edenie, Pokoju na Ziemi, Wizji lokalnej i, w mniejszym stopniu, w Cyberiadzie. Często też sięgał do osadzonych w fantastycznych realiach kwestii światopoglądowych w kontekście chrześcijańskim, szczególnie w Dziennikach gwiazdowych – pomimo tego, że był zdeklarowanym agnostykiem, uważał taki aspekt za bardzo ważny, gdyż istniejący kulturowo i cywilizacyjnie niezależnie od czyichś poglądów.

Ostatnią powieścią s-f Lema jest Fiasko (1987), napisana jako jedyna na zamówienie wydawcy. Jest to jednocześnie ostatni epicki utwór pisarza - po tym roku Lem nie wydał już żadnej nowej powieści. Zajmował się głównie publicystyką i pisaniem felietonów, które później wydawano w zbiorach, na przykład Sex Wars, Tajemnica chińskiego pokoju czy Rasa drapieżców, był także cenionym krytykiem literackim i komentatorem współczesności.

Lem napisał też książkę autobiograficzną - Wysoki zamek, opisującą spędzone we Lwowie dzieciństwo i młodość. Wydano ją także łącznie z młodzieńczymi wierszami pisarza.

Stanisław Lem, którego dzieła inspirowane były klasykami literatury polskiej, jak Cyprian Kamil Norwid czy Stanisław Ignacy Witkiewicz, wybrał science-fiction, ponieważ w PRL było łatwiej wyrażać swoje myśli filozoficzne i poglądy na płaszczyźnie światów fantastycznych niż rzeczywistych. Ten wybór spowodował, że na długie lata pisarz był kojarzony wyłącznie z tym nurtem literackim.

Jego prace miały wpływ nie tylko na literaturę, ale i naukę. W 1981 filozofowie Douglas Hofstadter i Daniel Dennett przedstawili pomysły z prozy Lema w swojej antologii The Mind's I. Hofstadter skomentował, że "literackie i intuicyjne podejście [Lema] [...] czyni lepszą robotę w przekonywaniu czytelników do jego poglądów, niż jakikolwiek poważny artykuł naukowy [...] mógłby".

Pomimo nieprzychylnej opinii o amerykańskiej literaturze science fiction - Lem uznawał ją za szmirowatą, bezmyślną, słabo pisaną i robioną bardziej dla pieniędzy niż dla idei czy rozwijania nowych form literackich - został w 1973 honorowym członkiem z prawem głosu Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Takie honorowe członkostwo SFWA było nadawane autorom nie spełniającym kryteriów członka zwyczajnego (u Lema był to brak publikacji na rynku amerykańskim), a jednocześnie mile widzianym w stowarzyszeniu. Po debiucie na rynku amerykańskim, kiedy spełniał już kryteria, by być przyjętym jako normalny członek SFWA, jego członkostwo honorowe zawieszono. Niektórzy członkowie SFWA odebrali to jako naganę za jego poglądy o amerykańskim s-f, tym niemniej zawieszanie członkostwa honorowego w przypadku spełnienia kryteriów członkostwa zwyczajnego było rutynową praktyką stowarzyszenia. Bez względu na to, wielu członków SFWA (w tym Ursula K. Le Guin) protestowało przeciw takiej procedurze, a jeden z nich zaoferował nawet pokrycie opłaty członkowskiej za Lema, na co pisarz nie zgodził się. Lema zaproszono do członkostwa zwyczajnego w SFWA, ale w 1975 roku Lem to zaproszenie odrzucił.

W kolejnych latach większość dzieł Lema (co wyróżnia go wśród innych autorów z tej części świata) została przetłumaczona na język angielski, czyniąc go najbardziej poczytnym, nie-angielskojęzycznym pisarzem science fiction. Jego książki spotkały się z bardzo dobrą opinią krytyków, także dzięki tłumaczeniu Michaela Kandela.

Philip K. Dick, amerykański pisarz s-f, jeden z niewielu, o których Lem wyrażał się pozytywnie, uważał z kolei, że Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej, by przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodem tego miała być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł, a także nietypowe, niesłowiańskie nazwisko mogące być skrótem jakiejś tajnej komórki. P. K. Dick pisał nawet w tej kwestii do FBI

Janusz Andrzej Zajdel (1938-1985)

Polski pisarz, autor fantastyki naukowej, prekursor nurtu fantastyki socjologicznej w Polsce.

Jako autor fantastyki debiutował na łamach czasopisma "Młody Technik" opowiadaniem Tau Wieloryba. Opublikował ponad 50 opowiadań w różnych czasopismach. Jego początkowe utwory były wierne klasycznej konwencji science-fiction. Opisywał w nich kontakty z obcymi cywilizacjami, loty kosmiczne, dziwne wynalazki. Głównym jego osiągnięciem była jednak seria powieści socjologiczno-politycznych, z których pierwszą był wydany w roku 1980 Cylinder van Troffa. Zajdel przedstawiał w nich i badał społeczeństwa totalitarne, ograniczone, kontrolowane.

Faktycznie twórczość powieściowa Zajdla to utwory o charakterze dystopii, dowodzące niemożliwości stworzenia społeczności doskonałej przez narzucone odgórnie reguły. Bez trudu można doszukać się też odnośników do współczesnej mu rzeczywistości, co pozwala nawet uznać je za powieści polityczne w fantastycznym kamuflażu. Najpopularniejsza chyba z jego powieści – Limes inferior ukazuje Ziemię, której obca cywilizacja narzuciła "jedyny słuszny" system i która jest pod stałym nadzorem "Wielkiego Brata". W sposób jednoznaczny odwoływał się do antyutopii, np. Orwella – jeden z bohaterów Paradyzji nosi pseudonim Orley Huxwell (anagram: Orwell + Huxley, klasycy antyutopii).

Działalność Zajdla stanowiła inspirację dla wielu fantastów młodszych generacji i zrodziła cały nurt fantastyki socjologicznej w Polsce (np. Maciej Parowski, Marek Oramus, Andrzej Krzepkowski). Jego utwory przekładane były na białoruski, bułgarski, czeski, esperanto, fiński, niemiecki, rosyjski, słoweński i węgierski. Był działaczem międzynarodowego fandomu science fiction i członkiem World SF.

W roku 1973 dostał odznakę Magnum Trophaeum za wieloletnią współpracę z Młodym Technikiem. W roku 1980 został laureatem nagrody Ministra Kultury i Sztuki za powieść Cylinder van Troffa. W roku 1984 otrzymał Złotą Sepulkę za Wyjście z cienia.

Zajdel zmarł w roku 1985 na raka płuc i pośmiertnie otrzymał Nagrodę Fandomu Polskiego za powieść Paradyzja. Nagroda ta od 1986 roku nazwana została jego imieniem. Wręcza ją tradycyjnie Jadwiga Zajdel, wdowa po pisarzu.

Zbiory opowiadań:

• Jad mantezji (Nasza Księgarnia 1965)

• Przejście przez lustro (Iskry 1975)

• Iluzyt (Nasza Księgarnia 1976)

• Feniks (Nasza Księgarnia 1981)

• Ogon diabła (KAW 1982)

Wydane pośmiertnie:

• Dokąd jedzie ten tramwaj? (KiW 1988)

• Wyższe racje (Wydawnictwo Poznańskie 1988)

• List pożegnalny (zawiera m.in. konspekty niedokończonych powieści) (Alfa 1989)

Opowiadania wydane w antologiach

• Chrzest bojowy (1986) - po raz pierwszy opublikowane w antologii pt. Przepowiednia, t. 6 Polskiej noweli fantastycznej.

Powieści:

• Lalande 21185 (Nasza Księgarnia 1966)

• Prawo do powrotu (Nasza Księgarnia 1975)

• Cylinder van Troffa (Czytelnik 1980)

• Limes inferior (Iskry 1982)

• Wyjście z cienia (Czytelnik 1983)

• Cała prawda o planecie Ksi (KAW 1983)

• Paradyzja (Iskry 1984).

Inne:

• Izotopy promieniotwórcze (IW CRZZ 1973)

• Wybrane zagadnienia z fizyki jądrowej (współaut. Bożena Gostkowska, Ośrodek Informacji o Energii Jądrowej, 1975)

• Promieniowanie jonizujące (PAN, NOT 1976)

• Ogólne zasady ochrony przed promieniowaniem jonizującym (współaut. Tadeusz Majle, PZWL 1976)

• Bezpieczeństwo i higiena pracy przy użytkowaniu promieniowania jonizującego (Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich 1975)

Jacek Dukaj (ur. 1974r.)

polski pisarz, autor fantastyki. Pisuje głównie literaturę science fiction, choć niektóre z jego utworów zaliczyOpowiadania Dukaja przetłumaczone zostały na język angielski, niemiecki, rosyjski, czeski i węgierski. Złota Galera ukazała się w języku angielskim w antologii The Dedalus Book of Polish Fantasy, tłumaczona przez Wieśka Powagę. Ruch Generała oraz fragmenty Katedry zostały przetłumaczone na angielski przez Michaela Kandela, jednak jak na razie nie zostały wydane, poza fragmentami dostępnymi w Internecie.

6 grudnia 2007 ukazała się kolejna powieść Jacka Dukaja – epickie dzieło pod tytułem Lód, Książka Roku 2007 w plebiscycie Wirtualnej Polski, książka jesieni 2007 w PPNW, nominowana do Angelusa, Nagrody im. Józefa Mackiewicza i Nagrody Literackiej NIKE 2008.

W marcu 2008 w Wydawnictwie Literackim ukazało się wznowienie zbioru opowiadań W kraju niewiernych w nowej szacie graficznej, w maju – Innych pieśni, w październiku – Czarnych oceanów.

Obecnie pisarz pracuje nad opowiadaniami do zbioru Król Bólu, który ma ukazać się w 2009 r. Na później zaś zapowiedziana jest nowela w międzynarodowej serii "Mity".

W listopadzie 2009 r. wydano powieść Wroniec, której tło stanowi stan wojenny z 1981 r

Dwunastokrotnie nominowany do nagrody im. Janusza A. Zajdla. Został laureatem "Zajdla" za rok 2000 za opowiadanie Katedra, za rok 2001 za powieść Czarne oceany, za rok 2003 za powieść Inne pieśni, za rok 2004 za powieść Perfekcyjna niedoskonałość, oraz za rok 2007 za powieść Lód. W lipcu 2008 r. Jacek Dukaj otrzymał nagrodę Sfinks w kategorii "Twórca Roku" oraz "Śląkfę" za najlepszą polską powieść, Lód.

Dukaj trzykrotnie otrzymał nominację do Paszportu Polityki. 27 września 2008 r. jury Fundacji im. Kościelskich ogłosiło, że Jacek Dukaj otrzymał za Lód Nagrodę Kościelskich. Fundacja chciała podkreślić uniwersalne wartości jego twórczości, sprawność językową i narracyjną oraz rozmach jego powieści ^[3]. W 2009 r. Jacek Dukaj został polskim laureatem Europejskiej Nagrody Literackiej również za powieść Lód ^[4].

Film animowany Tomasza Bagińskiego Katedra na podstawie opowiadania Dukaja został w 2003 roku nominowany do Oscara. W przygotowaniu jest film Bagińskiego na podstawie kolejnego opowiadania Dukaja - Ruch generała. Oprócz pierwszego wydania Xavrasa Wyżryna, okładki wszystkich książek Dukaja są autorstwa Bagińskiego.