Kształcenie i doskonalenie nauczycieli. Rozwój zawodowy nauczycieli wg Joanny Rutkowiak.

Sposób myślenia o nauczycielu od dawna wyznaczone było poszukiwaniem ideału osobowego, skupiającego w sobie rzetelne wykształcenie i moralną doskonałość. Ten wzór przyjął różne nazwy: ideał osobowościowy lub perfekcjonalny wzorzec, który raz był charakterystyką, innym razem sylwetką, a nawet profesjogramem. W metodologii pedagogiki zawsze istotne było, jak określać kryteria tego wzoru. Najczęściej źródeł tych kryteriów poszukiwano w istocie ludzkiej, w uznanych wartościach humanistycznych, w sprawstwie zawodowym, w perspektywicznych zadaniach edukacyjnych, zależnych od celów i ideałów społecznych, politycznych i kulturowych¹.

Rozważania na temat osoby nauczyciela jako wzorzec jest różnie oceniane. Z jednego punktu widzenia zarzuca się oderwanie od realnej sytuacji pracy i rzeczywistych cech znanych nauczycieli, z innego punktu widzenia podkreśla się potrzebę dążenia do doskonałości nauczyciela².

Praca pedagogiczna jest szczególną działalnością, w której efekty są uzależnione od etyki zawodowej, osoby podejmującej tego rodzaju pracę, czyli zawód nauczyciela. Cechą istotną w rozróżnieniu zawodu nauczycielskiego od innych profesji jest to, że podmiotem a nie przedmiotem oddziaływania jest żywy człowiek, który myśli, ocenia, podaje się wpływom, lub je odrzuca, wrażliwy na atmosferę panującą w klasie i w szkole.

Różnorodne były kryteria „dobrego nauczyciela”. Za podstawowe kryterium przyjmowano osobowość, ona była w centrum uwagi. W świetle refleksje pedagogicznych zawsze, bez względu na czas, orientacje teoretyczne i panujące ustroje, chciano widzieć w nauczycielu „zwierciadło wszelkich cnót”. To pojmowanie nauczyciela jako doskonałość przetrwało do dziś. Używa się przy tym najczęściej pojęć takich jak: wzór, ideał, instynkt, talent, misja, powołanie, służba dziecku³.

Główną osobą szkolnego procesu dydaktyczno - wychowawczego jest nauczyciel, kierujący swoje pedagogiczne działania na dzieci i młodzież powierzoną jego opiece. Z punktu widzenia nauczyciela szkoła stanowi jego zakład pracy, ale jest to specyficzny „zakład pracy humanistycznej”, pracy człowieka z człowiekiem. Współczesny nauczyciel ma stawiane wymagania, aby ciągle się rozwijał w toku wykonywania pracy zawodowej, aby był „uczniem - pracownikiem”, „ciągłym studentem”, aby jego nieustanny wzrost w toku pracy stał się jednym z założeń tego zawodu, aby nauczyciel nieustannie się doskonalił zawodowo. Wymagania te stanowią konsekwencje dynamiki naszych czasów, burzliwego narastania i równoczesnej dezaktualizacji wiedzy zawodowej⁴.

Aby mogły funkcjonować systemy oświatowe nauczyciele muszą być „na bieżąco” z nowymi metodami nauczania, nowymi treściami, a co najważniejsze nowymi książkami. Nauczyciel w dzisiejszych czasach znalazł się w sytuacji człowieka równolegle pracującego, organizującego proces dydaktyczno- wychowawczy oraz kształcącego się, zdobywającego nową wiedzę i umiejętności, rozwijającego swoją osobowość. Ważne w jego pracy jest nie tylko dokształcanie lecz także musi on umieć pracować z klasami o zróżnicowanym składzie oraz z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych.. Nauczyciel, który potrafi być tak wszechstronny jest spełnieniem oczekiwań nie tylko uczniów, rodziców, społeczeństwa, ale także świadczy o tym, że reforma nie jest niepotrzebna i czemuś służy.

Zajmując się rozwijaniem umiejętności samodzielnego uczenia się, kształtuje się u nich nastawienie innowacyjne i zainteresowanie poznawcze, nauczyciel buduje podstawy, na których opierać się będzie w przyszłości ich dalszy rozwój. Dlatego też „nauczyciel musi sam chcieć i umieć kształtować się i doskonalić ustawicznie, lecz musi także umieć ogół uczniów nastawić i przygotować do kształcenia przez cale życie”⁵.

Jako ogólną zasadę organizacji nauczania proponuje się „kształcenie okresowe”, które polega na systematycznym przeplataniu kształcenia i pracy zarobkowej. Uczącym się nauczycielom są bardziej udostępnione techniczne środki nauczania, ułatwiające docieranie do niezbędnych informacji. Człowiek korzystający w swoim życiu z udogodnień, wspomagany przez technikę nie jest w łatwej sytuacji , ponieważ zalew informacji, zmienność i pluralizm wartości stwarzać będą konieczność podejmowania niełatwych decyzji. Nauczyciel, odciążony od obowiązków dydaktycznych zajmie się bardziej wychowaniem dzieci, będzie ich doradcą, partnerem w dyskusji, będzie rozpoznawał ich potrzeby, wpływał na ich motywację, zachęcał do uczenia się, pobudzał i stymulował rozwój⁶.

Terminy kształcenie i doskonalenie zawodowe nie są różnoznaczne, chociaż zwraca się uwagę na społeczna potrzebę integrowania zjawisk. Doskonalenie zawodowe nie należy utożsamiać z dokształcaniem. Dokształcanie stanowi element uzupełniający , dopełnienie formalnych kwalifikacji pracownika do poziomu aktualnych wymagań. Zdobywa się je w trakcie pracy zawodowej⁷.

W literaturze przedmiotu można wyodrębnić trzy sposoby interpretacji pojęcia zawodowe doskonalenie nauczycieli. Są to koncepcje:

1. Organizacyjno - instytucjonalne,

2. Dydaktyczne,

3. Psychospołeczne.

W organizacyjno - instytucjonalnej koncepcji doskonalenia nauczycieli utożsamia się z powoływaniem i funkcjonowaniem placówek, prowadzących różne zajęcia zawodowe, prowadzone dla czynnych pedagogów. Instytucje te mogą się zajmować wyłącznie kształceniem i doskonaleniem nauczycieli bądź też prowadzące ją jako uczelnie, związki zawodowe, radio, telewizja, szkoły, bądź też stwarzające nauczycielom tylko warunki do pracy własnej czyli biblioteki, czytelnie⁸.

Kwestia organizacyjna strony doskonalenia nauczycieli i działalności różnorodnych instytucji prowadzących tę pracę prezentowane są w postaci opisów funkcjonowania studiów podyplomowych, nauczycielskich konferencji i seminariów szkoleniowych, a w szczególności kursów, stanowiących najbardziej rozpowszechnioną formę szkoleniowej pracy z nauczycielem. Wśród, których wyróżnia się różne ich rodzaje zależnie od:

-formy pracy pracowników - stacjonarne lub niestacjonarne,

- czasu pracy - wakacyjne, wieczorowe, weekendowe,

- treści zajęć - przedmiotowe, eksperymentalne, psychologiczno - pedagogiczne,

- wieku uczestników - dla nauczycieli o różnym stażu, kursy dla seniorów,

- instytucji organizacyjnej kurs - centralne, lokalne⁹.

Wprawdzie zasygnalizowana instytucjonalno - organizacyjna interpretacja zawodowego doskonalenia nauczycieli jest rozpowszechniona w literaturze, ale jest to propozycja zbyt wąska. Instytucje wprawdzie może oferować nauczycielowi różne formy zajęć, ale dla jego rozwoju ważna jest odpowiednia percepcja emitowanych treści, włączenie ich do zasobu umysłowego nauczyciela, zrozumienie i umiejętność stosowania tej wiedzy w pracy¹⁰.

Z punktu widzenia dydaktycznego pojmowania zawodowego doskonalenia specyficzne jest eksponowanie pierwszoplanowego znaczenia przekazywania nauczycielom wiadomości i doskonalenia tych umiejętności, które decydują o prawidłowym wykonywaniu pracy nauczyciela¹¹.

Omawiane w literaturze metody szkolenia nauczycieli, to stosowane są przede wszystkim sposoby znane w dydaktyce szkół wyższych takie jak:

-wykłady,

- seminaria,

- dyskusje,

- „małe badania” nauczycielskie,

- samodzielne studiowanie literatury.

Rzadziej są stosowane takie metody jak: „burza mózgów”, metodę sytuacyjną, inscenizacyjną, gry kierownicze, aczkolwiek posiadają one pewne walory i mogą być przydatne w pracy nauczyciela. Oprócz „szkolnej wiedzy” nauczyciela, czyli tej, którą przekazuje uczniom zwraca się uwagę na znaczenie także innych rodzajów informacji, a sformułowanie „umiejętności pedagogiczne” wnioskuje, ze nie tylko idzie tylko o działanie nauczyciela na lekcji¹².

Psychospołeczna koncepcja doskonalenia zawodowego opiera się na idei, która wywodzi się z pozycji dydaktycznej, dopatrując się istoty doskonalenia w doskonaleniu zawodowych umiejętności nauczyciela, ale ich treści zarysowuje tak szeroko, że wprowadza je daleko po za tradycyjne granice dydaktyki. Do umiejętności tych zalicza się: władanie wiedzą, stosowanie jej w praktyce, popularyzowanie wiedzy, umiejętności analizowania własnej pracy, dostrzeganie błędów i wyciąganie z nich wniosków dla siebie, umiejętność oceny, umiejętność oceny, poznawania możliwości i właściwości uczniów, analizowanie zjawisk społecznych mających wpływ na pracę szkoły, umiejętność kontaktowania się z dziećmi oraz wywieranie na nich właściwego wpływu¹³.

---

1. H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008r., s. 28.↩

2. Tamże, s. 28.↩

3. Tamże, s. 29.↩

4. J. Rutkowiak, Rozwój zawodowy nauczyciela a szkoła, Instytut Kształcenia Nauczycieli, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981r. s.10.↩

5. Tamże, s. 11.↩

6. Tamże, s. 57.↩

7. Tamże, s. 59.↩

8. Tamże, s. 61.↩

9. Tamże, s. 63.↩

10. Tamże, s. 65.↩

11. Tamże, s. 65.↩

12. Tamże, s. 66.↩

13. Tamże, s. 67.↩