WSPÓŁCZESNE SYSYTEMY POLITYCZNE

Jacek Knopek

Wykład I

POJĘCIE PRZEDMIOTU I ZAKRES SYSTEMU POLITYCZNEGO

HISTORYCZNOŚĆ SYSTEMU POLITYCZNEGO

W pierwszych epokach ustrój państwa i stosunki społeczne były oparte na kulcie władzy.

Wraz z rozwojem stosunków społecznych kwestia podziału władza- społeczeństwo zaczęła się zmieniać. Rozpoczęło się kształtowanie nowych grup i warstw społecznych ( od XV/XVI w.), które zaczęły się rozwijać zwłaszcza ekonomicznie (duże majątki, finanse> zainteresowanie losem ich pieniędzy przekazywanych na rzecz państwa) Pojawienie się stanu trzeciego zaczęło wprowadzać zmiany w życiu społeczności

Z czasem miasta stały się coraz bardziej intratne ( w samej Francji w epoce napoleońskiej po roku 1815 do 1827/28 PNB potroił się) to spowodowało, że nowa grupa zaczęła poszerzać swoje możliwości i prawa, z czasem zaczęły powstawać pewne grupy polityczne (partie kanapowe)> partie masowe.

IDENTYFIKACJA SYSTEMU POLITYCZNEGO

DAVID EASTON- w 1953 wydał książkę pod tytułem „Systemy polityczne”- próba ujęcia tego co można było zauważyć w latach 50-tych przez pryzmat społeczeństwa amerykańskiego (nowa formą życia społeczno- politycznego ten nowy produkt E. Nazwał systemem politycznym).

MODEL ESTONA

Wejście> przetworzenie> wyjście

Impulsy- każdego dnia ich setki milionów bombardują społeczeństwo i władzę

W systemie- organy państwowe, partie polityczne, instytucje odpowiedzialne za przetworzenie impulsów w taki sposób, aby z systemu wyszła jak najbardziej adekwatna decyzja dla życia danego społeczeństwa

W takim systemie muszą występować określone idee, normy i wartości charakterystyczne dla danego modelu.

Książka Estona (’53) wywołała pewną burzę metodologiczną, zaczęły pojawiać się przeciwstawne poglądy, nowe ośrodki, jednak model amerykański szybko się przyjął i terminologia upowszechniła w większości państw świata, ale nie zawsze w ten sam sposób> 100 definicji „systemu politycznego”.

3 podstawowe koncepcje grupujące definicję systemu politycznego

1. Systemowo- funkcjonalna

• Główny propagator amerykański politolog Easton

• System polityczny powinien mieć określone funkcje ( 3 które decydują o jego istnieniu)

  • Mieści wspólnotę polityczną

  • Występuje tam reżim o charakterze politycznym

  • Instytucje o charakterze politycznym

• Np. kultura polityczna- Tajwan, Południowa Korea, Japonia, Rosja

1. Strukturalno- instytucjonalna

• Twórca- Fiodor Burłacki, radziecki socjolog

• Wyszedł z założenia, że można mówić tylko o systemach społecznych- bo społeczności tworzą pewną zbiorowość, gdzie istnieje pewny system społeczny i dopiero z niego wykształcają się inne podsystemy,

• O systemie politycznym można mówić dopiero wówczas gdy będą występowały konkretne elementy:

  • Struktura polityczna- określone instytucje, organy

  • Normy polityczne i prawne

  • Stosunki polityczne

  • Świadomość polityczna Kultura o charakterze politycznym

1. Instytucjonalno- normatywna

• Bardziej o charakterze prawniczym

• Twórca- Adam Łopatka, polski prawnik, podszedł do tej kwestii ze strony prawniczej

• O systemie politycznym można mówić gdy zostaną spełnione 3 warunki:

  • W systemie istnieją idee i wartości polityczne

  • Organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju

  • Normy regulujące i organizujące wcielanie w Zycie pewnych idei i wartości

Wokół tych trzech koncepcji tworzą się i kształtuje poszczególne pojęcia czy tez definicje związane z systemem politycznym. Najczęściej jest tak, że jaką dana strona reprezentuje profesję ( socjolog, prawnik, politolog) będzie się wokół niej obracała.

MODEL KNOPKA

SYSTEM POLITYCZNY- OGÓŁ RELACJI ZACHODZĄCYCH MIĘDZY SPOŁECZEŃSTWEM A WŁADZĄ PAŃSTWOWĄ PRZY UDZIALE INSTYTUCJI POŚREDNICZĄCYCH O CHARAKTERZE POLITYCZNYM

Funkcje systemu politycznego- zamiarem funkcji są działania zmierzające do podtrzymywania istniejącego stanu rzeczy, jak również dalszego rozwoju systemu:

• Regulacyjna- sterowanie procesami politycznymi według reguł przyjętych w danym systemie politycznym Mediacyjna- rozwiązywanie konfliktów oraz mediacje dotyczące sprzecznych interesów grupowych

• Adaptacyjna- usprawnianie działania In sytuacji, poszerzanie bazy funkcjonowania danego systemu politycznego, odnosi się chociażby do wymiany administracji publicznej lub rządowej

• Innowacyjna- wprowadzanie do otoczenia systemu politycznego nowych reguł i mechanizmów działania

Wykład II

OTOCZENIE SYSTEMU POLITYCZNEGO

Systemy polityczne posiadają swoje własne otoczenie, które można podzielić na:

• Wewnętrzne- dotyka tych kwestii problemowych, które będą w łonie samego systemu

• Zewnętrzne- te reguły, normy i instytucje, które będą w jego najbliższym otoczeniu funkcj9onowały, kształtowały czy też rozwijały lub oddziaływały na system

Ryc. Knopka

1. Otoczenie geograficzne

• Występowanie państwa w określonym regionie świata, charakterystycznym dla określonej profesji systemu politycznego

• Geograficzne- standardowe postępowanie badawcze

• Położenie geograficzne wymusza pewne określone postępowanie względem poszczególnych instytucji państwowych

  • Europa, Ameryka Północna, Antypody (Australia, Nowa Zelandia)-model demokracji skonsolidowanej

  • Azja Środkowa, Bliski Wschód- system muzułmański po części arabski

  • Ameryka Łacińska ( I ćwiartka XX wieku powstają nowe państwa)

• Otoczenie geograficzne wpływa na otoczenie ekonomiczne i gospodarcze, kulturowe, religijne i aksjologiczne

1. Otoczenie kulturowe

• Powiązane z otoczeniem geograficznym

• Kultura będzie miała charakter materialny, bądź niematerialny

• Kultura to również idee wytworzone przez dane społeczności ( Koran- zasady zachowania, formuły rodzinne, na pustyni wody się nie odmawia)

1. Otoczenie religijne

• Religia historycznie i współcześnie wywiera poważny wpływ na życie poszczególnych społeczności>

• Już w przeszłości między państwem a religia istniało zgodne współistnienie, często wspieranie się

• W niektórych systemach dopuszczono kapłanów do współrządzenia, przez co kapłani zaczęli uzasadniać istniejący ład polityczny

• Te współzależności spowodowały, że kościoły związki wyznaniowe w większym lub mniejszym stopniu wpływały na ustrój polityczny, potem na system polityczny i odwrotnie (s.p.> r.)

• We współczesnych państwach demokratycznych obowiązuje zasada nieingerowania państwa w sprawy organizacji kościelnych

1. Otoczenie aksjologiczne

• Aksjologia- nauka o wartościach

• W każdym systemie muszą występować pewne idee, wartości, ogólnie przyjęte normy, czy też zasady współistnienia dla dobra wszystkich żyjących w danej zbiorowości

• Właśnie podsystem aksjologiczny będzie miał znaczenie, wpływ na podstawowe zachowania związane np. z kulturą polityczną np. zasady Konfucjusza wywierały stopniowo wpływ na społeczeństwo chińskie, elementy zachowania są widoczne do chwili obecnej ( zachowanie polityczne, gospodarcze, społeczne, pracowitość, cierpliwość, szacunek, łapówki)

6. Otoczenie ekonomiczne i gospodarcze

• Rozwój gospodarczy warunkuje to w jakim zakresie społeczeństwo będzie mogło sobie pozwolić na zakup określonych dóbr. To nie tylko określanie przez miano PKB per capita, ale również określenie jak następnie PKB będzie dzielone na ogół społeczeństwa

• Model regulowanej gospodarki rynkowej zaczął obowiązywać w trzech zasadniczych odmianach:

  • Wizja liberalna- we współczesnym świecie już praktycznie niewystępująca, można ja odnieść do wersji neoliberalnej społecznej polityki ( każdy jest winny swojego losu) w w. XVIII/ XIX

  • Chrześcijańsko- demokratyczna- charakterystyczny model, przede wszystkim dla Włoch, od lat 70-tych zaczął kształtować się nurt budowy państwa dobrobytu społecznego, co przyniosło zmiany w kontekście europejskim w postaci zwycięstwa ugrupowań socjaldemokratycznych ( RFN, FR- zwycięstwa partii pracy), obowiązywał do lat 80-tych gdzie przechylał się albo w stronę konserwatyzmu albo w stronę wizji chrześcijańsko-demokratycznej

  • Socjalliberalna polityka kształtowania państwa dobrobytu społecznego

6. Otoczenie wewnętrzne> prawa grup interesu i grup nacisku

We współczesnym systemie, państwie demokratycznym wykonywanie władzy państwowej wymaga użycia ciał pośredniczących .

W systemie politycznym partie będą występowały jako dobrowolne organizacje, których głównym celem będzie przejęcie bądź utrzymanie władzy w państwie w celu realizacji określonego programu politycznego czy wyborczego.

Głównym celem powołania do życia grupy interesów i jej uczestnictwa w systemie politycznym jest uzyskanie jak najkorzystniejszych rozwiązań legislacyjnych, socjalnych czy gospodarczych, wywieranie wpływu na władzę.

Aktywizując się by uzyskać cel g.i. zapraszane mogą być do udziału w procesie legislacyjnym poprzez to, że przygotowują i rozpowszechniają odpowiednio ukierunkowane informacje, z jednej strony będą te informacje kierowały w stronę władzy państwowej, a z drugiej- takie informacje będą też przekazywały ze strony państwa odbiorcom.

Wykład III

DEMOKRATYCZNE PAŃSTWA PRAWA- SYSTEMY POLITYCZNE DEMOKRACJI SKONSOLIDOWANEJ I NIESKONSOLIDOWANEJ

W okresie międzywojennym w całej szeroko pojętej Europie Środkowej (od Finlandii , aż po Grecję) tylko Czechosłowacja pozostawała na wskroś demokratyczna. Najgorsza sytuacja dla reżimów demokratycznych istniała w czasie II WŚ, kiedy to w roku 1942 tylko 12 państw na świecie było demokratyczne.

Na kanwie podziału świata na Wschód i Zachód kształtowała się nowa siła- system państw niezaangażowanych, która tak samo tworzyła nowa sytuację polityczną. Z jednej strony nowe państwa chciały wybić się na niepodległość, a z drugiej zastanawiały się jak to zrobić, jaki wariant rozwoju ustrojowego wybrać, jaki budować system polityczny. Najprościej byłoby skopiować model albo z bloku zachodniego, albo z bloku wschodniego, niekiedy próbowano stworzyć coś na kanwie jednego i drugiego- tzw. Trzecia droga, stworzona chociażby w Afryce , jeszcze w roku 1955, kiedy to powstało pierwsze państwo na mocy dekolonizacji- Ghana, jej przywódca-…., rzucił hasło budowy trzeciej drogi, czyli drogi, która można by było tworzyć własny model systemowy.

TYPOLOGIA WSPÓŁCZESNYCH SYSTEMÓW DEMOKRATYCZNYCH ( kryterium geograficzne)

Po roku 1991 można zauważyć , że systemy demokracji skonsolidowanej będą charakterystyczne dla pewnych kręgów, regionów świata. Dalej do tego modelu możemy dodać po II WŚ budowę demokracji w państwie Izrael oraz w Cesarstwie Japońskim, pod wpływem USA.

Jeżeli pod uwagę weźmiemy Amerykę Łacińską (od Meksyku, aż po Argentynę i Chile) widać, że w wieku XX obszar ten cechowała typowa destabilizacja, (Hamilton- raz falą kształtowano systemy demokratyczne, po czy od tego odchodzono w stronę, najczęściej, do autorytaryzmu, i sytuacja wracała do stanu wyjścia)- typowe elementy destabilizacji Ameryki łacińskiej, które można zaobserwować już od pierwszej ćwiartki XX wieku.

Afryka z racji późnego rozwoju politycznego, będzie przykładem destabilizacji (typowe dla rozkładu systemu kolonialnego). Jednocześnie proces dekolonizacji doprowadził do pewnej próby stworzenia demokratycznych systemów politycznych, ale najczęściej kończyło się to budowa takiego typowego autorytaryzmu, bądź tez autokracji o różnym charakterze (Afryka arabska, na północ od Sahary, tu demokracja nie będzie podstawową siłą napędową modelu; Afryka czarna- przed przybyciem białego człowieka budowano państwa, ale były one raczej oparte na silnych rządach).

Największe zróżnicowania ustrojowe dla kontynentu azjatyckiego również wynikają z kilku czynników. Na terenie Azji istniały cywilizacje czy też państwa, które stały się podstawą do kształtowania cywilizacji już na długo przed pojawieniem się chrześcijan .

W Azji można wyróżnić państwa , które wkraczają na drogę demokracji (Korea Południowa, Filipiny, Tajwan Singapur), takie które pozostają komunistycznymi dyktaturami, reżimy teokratyczne, dyktatury autokratyczne , systemy arabskie, sułtanizm

Cechy systemu, który można zaliczyć do systemu demokratycznego:

• Wybory, pełnią funkcję mechanizmu umożliwiającego dostęp do władzy, a jednocześnie stanowią rodzaj sprawdzianu dla rządzących

• Wybory maja charakter rywalizacyjny, cykliczny, zapewniają równe traktowanie wszystkich podmiotów w procesie wyborczym

• Wybory będą uznawane przez rządzących, a ci ostatni nie będą podejmowali żadnych kroków by ograniczyć możliwość alternacji władzy

• Swoboda zrzeszania się dla celów politycznych

• Wolność głoszenia poglądów politycznych

• Możliwość krytyki władzy i rządu

• Wolność osobista, oponenci rządu nie będą podlegali represjom

• Podmiotowość obywatelska

Demokracje skonsolidowane

• Występowały w określonej przestrzenie

• Nieskrępowana , rywalizacyjna władza polityczna

• Co najmniej od 25 lat (jednego pokolenia) nie doszło do zamachu stanu

• Różnego typu przeciwieństwa

  • monarchizmy( Szwecja, Monako, Japonia-cesarstwo, Luxemburg-wielkie księstwo) – republiki (Francja, Portugalia, RFN, Szwajcaria);

  • postać federalna( złożona) (USA, Kanada, Szwajcaria)- status systemów unitarnych (FR, Grecja, Portugalia);

  • forma rządów parlamentarnych- prezydenckich- semiprezydenckich;

  • parlamenty ;

  • dwupartyjne - wielopartyjne;

  • system wyborczy: większościowy (USA, GB)- proporcjonalny (Francja, kraje skandynawskie)- mieszany

  • model demokracji konsensualnej (polegający na współpracy partii dla dobra ogółu (Szwajcaria)- rywalizacja większościowa

  • partie rządzą samodzielnie lub przyjmują różnego typu koalicje

• elementy łączące wszystkie systemy polityczne

  • otoczenie systemowe (państwa o ustabilizowanej demokracji znajdują się w podobnych uwarunkowaniach gospodarczo- ekonomicznych)

  • stosunkowo wcześnie doszło do przemian politycznych, które umożliwiły także manifestowanie swej niezależności (np. prawa wyborcze kobiet)

Systemy demokracji nieskonsolidowanej

• Cechy wspólne

  • Przejmowanie prezydenckiej formy rządów lub opartej na silnej egzekutywie

  • Nie ma systemów monarchicznych tylko republikańskie

  • Nieustabilizowane systemy wielopartyjne ( niewyprofilowane i nieugruntowane partie polityczne)

  • Wśród instytucji funkcjonują takie, które nie pochodzą z wyborów ( ZZ, Kościoły, instytucje wojskowe)

  • Otoczenie o charakterze społecznym , ekonomicznym, kulturowym ( silne rozwarstwienie ekonomiczne, niewprowadzanie liberalizmu do otoczenia kulturowego i religijnego, nie wszystkie instytucje będą pochodziły z wyborów wolnych i powszechnych

WYKŁAD IV

SYSTEMY TOTALITARNE

Reżim totalitarny, to taki system który usiłuje kontrolować i spływać na wszystkie dziedziny życia społecznego.

Cechy charakterystyczne systemu totalitarnego:

• Autokratyczna struktura władzy skupiona w rękach jednostki lub grupy osób ( kult jednostki pomaga kształtować taki porządek)

• Rozbudowany system kontroli,

• Nadmierne wykorzystywanie instytucji tajnej policji oraz służb bezpieczeństwa

• Powszechna indoktrynacja, oddziaływanie na ludzką świadomość

• Dominacja celów państwa nad życiem

• Konieczność stałego umacniania państwa

• Uniformizacja życia społecznego

• Ujednolicenie organizacji, instytucji i działań społecznych

• Centralizacja systemu gospodarczego

Reżimy te wykształciły się w wieku XX, przede wszystkim była to odpowiedź na załamanie się Europy i świata po I WŚ, załamanie się pewnej równowagi, która po Kongresie Wiedeńskim została dla świata ustalona. To spowodowało, że cześć osób odczuwało taka tęsknotę, za tym, że niegdyś wszystko było uporządkowane, określone, i każdy miał swoje miejsce- był potrzebny.

Z całą odpowiedzialnością można wskazać na totalitaryzm w przypadku hitleryzmu niemieckiego, bo :

• Rządy monopartyjne

• Monopolistyczne kształtowanie oficjalnej doktryny, która została wyłożona w „mojej walce” i dalej profilowana

• Szczelna kontrola mediów komunikacji społecznej

• Powszechny terror nadzorowany przez policję zapewniający nadzór nad życiem publicznym i prywatnym społeczeństwa

• Centralizacja i biurokratyzacja państwa, która bardzo szybko objęła gospodarkę

• Totalitaryzm niemiecki wykorzystywał nowoczesne techniki, które były zaproponowane przez doktora Gebelsa (powszechne wprowadzenie do obiegu gazety, przemówienia, radio)

Totalitaryzm stalinowski oparty był na innych założeniach niż niemiecki. Budowa systemu stalinowskiego było prowadzone poprzez kolektywizację, w szczególności rolnictwa, jak i nacjonalizacje przemysłu. Szybko pojawił się terror w postaci monopartii partii bolszewickiej, równie szybko stworzono podstawy tajnej policji, robotniczo- chłopskiej armii czerwonej, tajnej policji, której założycielem był Feliks Dzierżyński.

Do końca lat 20-tych w ZSRR został podporządkowany cały wymiar życia społeczno, poza jednym rolnictwem i w tym tkwił zamiar kolektywizacji. Stalin zdawał sobie sprawę , że pod kontrolą znajdowały się poszczególne grupy społeczne, ale nie chłopi, wolni czy na wpół wolni żyjący na wielkim obszarze > przesiedlania chłopów

WYKŁAD VI

UNITARYZM, FEDERALIZM I KONFEDERALIZM W SYSTEMACH POLITYCZNYCH

Podział systemu politycznego ze względu na jego strukturę administracyjno-terytorialną:

• Systemy unitarne

• Systemy złożone

  • Federacyjne

  • kontrfederacyjne

SYSTEMY PROSTE (UNITARNE)

• system wewnętrznie jednolity, spójny, jego jednostki administracyjno-terytorialne są ściśle podporządkowane organom centralnym oraz nie posiadają żadnej politycznej samodzielności; taka spójność, jednolitość powoduje, że w chwili obecnej jest to najbardziej popularna forma rządzenia współczesnym państwem

• jednolity system prawa materialnego i formalnego

• jednolite obywatelstwo

• jednorodny system organów ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych

wśród systemów unitarnych można wyróżnić dwa podstawowe modele:

• System unitarny scentralizowany

• System unitarny zdecentralizowany

• System unitarny zdekoncentrowany (dodatkowy)

System unitarny scentralizowany:

• Podporządkowanie centrum decyzyjnemu organów regionalnych osiąga się najczęściej poprzez wyznaczenie odpowiednich urzędników przez władze centralne ( Finlandia, Holandia)

• Zakres spraw pozostawionych do kompetencji władz centralnych będzie stosunkowo szeroki

System unitarny zdecentralizowany:

• Organy regionalne są formowane niezależnie od organów centralnych, co najwyżej po wyborach władze regionalne przesyłają informacje do centrum decyzyjnego, że w myśl danej procedury zostały wybrane dane osoby i będą zarządzały w danym regionem

• Decentralizacja państwa ma miejsce wówczas kiedy to organy centralne nie mogą bezpośrednio decydować o sprawach przekazanych do kompetencji organów terenowych

System unitarny zdekoncentrowany:

• Wszystkie systemy unitarne, których nie można zakwalifikować ani jako modelu scentralizowanego, ani jako zdecentralizowanego

SYSTEMY ZŁOŻONE

Występują w takich państwach gdzie regiony lub tez części składowe zachowały pełny lub też ograniczony zakres suwerenności, każda cześć ma wówczas ograniczone kompetencje, zachowuje najczęściej własny system organów prawodawczych, wykonawczych oraz sądowniczych

Historycznie systemy złożone realizowano w różny sposób, najczęstszą formą , już od średniowiecza, były unie o charakterze personalnym i realnym. Najbardziej charakterystyczna i najczęściej stosowana była unia personalna.

Do systemów złożonych należą także systemy konfederacyjne. Historia wykazuje duże nietrwałości takiej formy, która co prawda jest widoczna jeszcze od czasów średniowiecza, jednak najczęściej takie systemy konfederacyjne po latach funkcjonowania bądź się rozpadały na systemy unitarne lub współpraca się zacieśniała i kształtował się system federacyjny. (teraźniejsze- konfederacja- Senia Gambijska, próba powołania konfederacji na obszarze BiH( Senegambia –konfederacja senegambijska istniała w latach1982-1989, powołanie do życia konfederacji planowano od roku 1965 na wskutek wspólnego położenia w Afryce Zachodniej, wąskim klinem Gambia(GB) nad rzeką Gambia wciska się w Senegal( spuścizna francuska)> utrudnione kontakty między północą a południem Senegalu; BiH >kształtowany w roku 1995 plan Wanta i Owena przewidywał, że BiH ma składać się z 2 regionów politycznych, które mają zachować jedność, z jednej strony występowała Republika Serbska BiH a z drugiej Federacja Chorwacko-Muzułmańska BiH, która została podzielona na 10 kantonów , na czele powołanej konfederacji miało z kolei stać kolegium 3 przywódców etnicznych, decyzje w tym kolegium miały być podejmowane jednomyślnie

SYSTEMY FEDERACYJNE

Federacja jest państwem związkowym, oznacza to, że części składowe federacji posiadają samodzielność prawną oraz określony zakres samodzielności politycznej, dla wyróżnienia tej odrębności poszczególne części maja odrębne nazwy, często historyczne. Te części składowe są nazywane podmiotami federacji, maja własne nazwy, najczęściej posiadają własny podział administracyjny i terytorialny . Współcześnie jest to najczęściej spotykana złożona postać systemowa.

Przyczyny tworzenia systemów federalnych:

• Przekształcenie się kontr federacji w system federacyjny Dobrowolna umowa pomiędzy państwami, systemami unitarnymi , włączenia Hawajów w skład USA ( 1959)

• Zakup pewnych terytoriów

• Skutek konfliktu zbrojnego, wojny

• Wcielenie określonego terytorium do jednolitego państwa, poprzez umowę międzynarodową ( po II WŚ Nowa Funlandia do Kanady)

• Pełna decentralizacja systemu unitarnego

Cechy systemów federacyjnych:

• Terytorium państwa federacyjnego pod względem polityczno-administracyjnym nie będzie jednolitą całością, model będzie składał się z podmiotów federacji pozbawionych prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych i z reguły nie mających prawa do secesji

• Podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą, wykonawczą

• Części składowe federacji mogą mieć i najczęściej maja własne systemy prawne i sądownicze

• Istnieje podwójne obywatelstwo

• Bikameralizm (dwuizbowy parlament) interesy podmiotów federacji będą realizowane przez izbę wyższą (drugą), a interesów narodowych będzie strzegła izba niższa (pierwsza) - zasada równego przedstawicielstwa , zasada zróżnicowanego przedstawicielstwa (zasada współczesna, pojawiła się po II WŚ kiedy zauważono, że występują duże dysproporcje ludnościowe pomiędzy podmiotami federacji, w zależności pod liczby mieszkańców formuje się izbę wyższą, RFN- każdy naród jest reprezentowany przynajmniej przez 3 senatorów,

• Podział kompetencji między federacją a jej częściami składowymi

WYKŁAD VII

SYSTEMY AUTONOMICZNE i SYSTEMY MONARCHICZNE

AUTONOMIA- wewnętrzne samozarządzane terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o znaczeniu lokalnym bądź regionalnym.

Przyczyny tworzenia się systemów autonomicznych:

• Z historycznego punktu widzenia były to przede wszystkim uwarunkowania geograficzne (Grenlandia ( należała kiedyś do wspólnoty Europejskich, wystąpiła z nich na podstawie aktu o regionalnym znaczeniu pod koniec tej dekady- nie jest już członkiem UE; Wyspy Azerskie )

• Kontekst ekonomiczny- różnice w tempie rozwoju, zapobieganie separatyzmom (przykład relatywnego rozwoju- Kraj Basków i wspólnota Katalońska w Hiszpanii od lat 70-tych

• Podejście historyczne- przeszłości na niektórych obszarach istniały samodzielne kraje, podmioty państwowe, posiadające własne księstwa, królestwa, chanaty. W związku z tym wystąpiły odmienności kulturowe, normatywne, prawne, religijne, językowe. Dlatego tez w tych regionach utrzymywały się silne tendencje separatystyczne, podtrzymywano świadomość narodową.

• Kwestie narodowe- w każdym państwie występują jakieś zróżnicowania narodowe i etniczne o różnym natężeniu. Jeśli w regionie występuję szczególnie silna sytuacja etniczna, wypośrodkowana pomiędzy dwie grupy etniczne, najprostsza forma zachowania takiej grupy narodowościowej czy etnicznej w łonie jednego państwa będzie przydzielenie jej autonomii.

• Językowe

• Religijne

• Prawne

Autonomia daje:

• Ograniczoną samodzielność

• Głównym aktem prawnym, który będzie stanowił taką autonomię będzie autonomiczny status . Jeżeli organ ogólnopaństwowy przygotowuje taki status do życia, jest jasne, że w każdej chwili, taki statut może zostać zmieniony przez organ centralny.

• Systemy autonomiczne nie będą się zbytnio różniły od systemów złożonych. W jednostkach autonomicznych może istnieć zarówno parlament, autonomiczny rząd

• wspólnoty autonomiczne najczęściej działają pod nadzorem organów centralnych, które najczęściej będą wyznaczały urzędnika, instytucje, bądź też organ odpowiadający za przyglądanie się jak dana wspólnota autonomiczna pracuje (GB- minister ds. Irlandii Północnej)

W ostatnim czasie można mówić nie tylko o wspólnocie o charakterze polityczno-prawnym, ale i także o charakterze politycznym (kraje skandynawskie- Lapończycy ( głównie Szwecja i Finlandia), społeczności sanów ( północ Norwegii, po II WŚ siłą naturalizowani, w dekadzie XIX w. w ramach rekompensaty doszło do wytworzenia wspólnoty politycznej, na północy Norwegii funkcjonuje parlament i rząd Sanów(2007, 2008)

SYSTEMY MONARCHICZNE

Systemy monarchiczne występują wówczas kiedy to na czele władzy suwerennej stoi monarcha i najczęściej dzierży ją dożywotnio. Zarówno historycznie jak i współcześnie mogliśmy wyróżniać:

• Monarchie dziedziczne

• Monarchie elekcyjne-

• Niekiedy zdarzały się też elekcje w monarchii dziedzicznej, kiedy to odpowiednie grenia decydowały o tym, który syn ma zostać królem

Historycznie kształtowały się monarchie o charakterze:

• Absolutnym

• Parlamentarnym

• Konstytucyjnym

W świecie wyróżniamy trzy główne modele kształtowania systemów monarchicznych:

• Europejski (księstwa, elektoraty, …, przetrwały tylko księstwa: Monako, Lichtenstein, wielkie księstwa: Luxemburg, kiedyś Finlandia połączona unia personalną ze Szwecją, a potem z carską Rosją, królestwa: Dania, Norwegia, Szwecja, Hiszpania, GB, Belgia, Holandia, do IWŚ występowały cesarstwa: cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, niemiecki, francuskie)

• Azjatycki (powstawały księstwa- na półwyspie indyjskim księstwami były poszczególne prowincje, na czele których najczęściej stawał maharadża, określany na wzór europejski księciem, w warunkach mongolskich systemy monarchiczne najczęściej określano mianem chanatów, na czele których stał chan; dla Azji bardzo charakterystyczne były cesarstwa)

• Arabski ( na najniższym szczeblu wyróżnia się emiraty ; sułtanaty; królestwa)

WYKŁAD IX

SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH

WŁADZA USTAWODAWCZA W SYSTEMACH POLITYCZNYCH WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA

Wyrazem państwa we współczesnym świecie jest parlament (legislatywa). Fakt obecności parlamentu wśród organów, instytucji państwowych nie stanowi o tym, że dany system ma charakter demokratyczny i nie pozwala na odróżnienie systemu demokratycznego od parlamentarnego (parlament występuje nie tylko w systemach demokratycznych, ale jest też częścią sprawczą systemów autorytarnych, a nawet totalitarnych, gdyż służy przede wszystkim do zapewnienia ciągłości władzy, legitymizowania jej, pokazania na zewnątrz, że instytucja ta istnieje i tworzy wokół niej osnowę „wolności”).

Parlamenty różnią się między sobą pod kilkoma względami. Można rozróżnić ich:

• nazwy,

• potencjał liczbowy i jakościowy,

• strukturę wewnętrzną, sposobem powoływania,

• uprawnienia,

• aktywność w zakresie życia politycznego,

• stosunek do egzekutywy,

• możliwości podejmowania w systemie politycznym realnych czy też półrealnych decyzji

Parlamenty we współczesnym świecie mogą pochodzić z:

• rywalizacyjnych wyborów charakterystycznych

• nominacji

Parlamenty we współczesnym świecie mogą spełniać rolę

• kreatora decyzji politycznych

• inspiratora egzekutywy

• kontrolną

• doradczą

Funkcjonowanie parlamentów we współczesnym świecie, także powinno spełniać określone funkcje (funkcje władzy ustawodawczej):

• w parlamentaryzmie władza ustawodawcza jest najczęściej instytucją, która dysponuje demokratyczną legitymacja do sprawowania władzy w imieniu narodu

• specyficzne miejsce do debaty o sprawach publicznych, o wspólnym interesie, potrzebach społecznych i narodowych

• Mimo różnych odmian systemów rządowych parlament pełni rolę faktycznego ośrodka decyzyjnego

• W parlamencie kształtują się pewne krytyczne oceny wobec egzekutywy,

Faktyczna pozycja polityczna parlamentu, a także funkcje pełnione we współczesnym świecie często są efektem wielowiekowej ewolucji. Historycznie parlamenty były wyrazem szlacheckiego sprzeciwu wobec kształtowania się czy też utrzymywania absolutyzmu. Często były też symbolem uzyskania czy też odzyskania podmiotowości państwowej. W XIX wieku parlamenty stanowiły miejsce debat, ale wąskich grup społecznych. Na przełomie XIX i XX stulecia przekształcił się w stosunkowo łatwo dostępna arenę konfrontacji różnych idei politycznych.

Współcześnie funkcje parlamentu, jakie pełni w systemie politycznym można rozpatrywać w dwojaki sposób:

• Rozwiązania polityczno-prawne

Rozpatrując funkcje od strony normatywnej należy, że to typowych, podstawowych obowiązków, funkcji parlamentu będą należały te najbardziej znane z podstawowych podręczników:

• Ustawodawcza

  • Prawo do uchwalania budżetu

  • Prawo ustanawiania podatków

Stąd też jak to wskazują niektóre przykłady, w szczególności Wielkiej Brytanii, decyzje podjęte przez większość parlamentarną są ostateczne i niepodważalne. W niektórych państwach decyzje podejmowane przez parlament mogą być zakwestionowane przez władzę wykonawczą, która jest wyposażona w prawo weta (USA, Francja, większość modeli parlamentarno gabinetowych). Istnieje tez możliwość kwestionowania przez opozycję poprzez zakwestionowanie istniejącego porządku prawnego ( Niemcy, Austria, Hiszpania, Turcja)

• Kontrolna działalności innych organów państwowych, zwłaszcza władzy wykonawczej

W przypadku parlamentaryzmu istnieje możliwość udzielenia wotum nieufności. Klasyczne działanie w systemie rządów parlamentarno-gabinetowych, nie występuje w systemie rządów kanclerskich- tylko możliwość powołania i odwołania samego kanclerza.

• Kreacyjna

Polega na powoływaniu i odwoływaniu konstytucyjnych organów państwa, a niektórych przypadkach na powoływaniu i odwoływaniu ich personalnej obsady. Stąd też w reżimach parlamentarnych powoływanie i odwoływanie poszczególnych jego członków należy do niezbywalnych uprawnień większości parlamentarnej. Chociaż w przypadku Niemiec i Austrii zarówno Bundestag jak i Rada Narodowa powołuje i odwołuje jedynie kanclerza, który sam dobiera zależnych od siebie pomocników. Z kolei amerykańska wersja prezydencjonalizmu ogranicza prawo parlamentu do wyrażania zgody i rady na nominacje na stanowiska ministerialne, o tym fakcie prezydent powiadamia senat. Jednak niektóre przykłady ukazują, że parlament może być takiego prawa pozbawiony (Kenia, Zimbabwe gdzie przyjęto prezydencjonalizm, Federacja Rosyjska)

• Płaszczyznę empiryczną

mniej literatury, ale wywiera bardzo ważny wpływ na kształtowanie funkcji współczesnego parlamentu, dotyka ona przede wszystkim realnych możliwości, kształtowania i adaptacji wzorców i instytucji systemu politycznego- opracowania Filipa Nortona, który stwierdza, że wszystkie parlamenty spełniają jedna kluczową funkcję- w imieniu wspólnoty wyrażają zgodę na podejmowanie wiążących działań. Z kolei Robert Pakenham analizując przykład parlamentaryzmu brazylijskiego tworzącego się do lat 60-tych i później wyróżnia poza funkcja legitymizacyjną inne o charakterze behawioralnym :

• Socjalizacyjna

• Rekrutacyjna

Spełniana przez nowoczesne państwa. Przykład Ottona von Bismarcka, parlament jako platforma do kształtowania i wyłaniania liderów politycznych, kształtowania poglądów, zdobywania umiejętności oratorskich

• Decyzyjna

  • Prawo nieograniczonej regulacji ustawowej- inicjatywa ustawodawcza należy wyłącznie do parlamentu

  • Model francuski, bardziej charakterystyczny dla modelu kontynentalnego europejskiego, gdzie prawnie uregulowano działalność legislatywy i egzekutywy szczególnie w zakresie kształtowania ustawodawstwa

Według Pakenhama funkcja decyzyjna jest słabsza od pozostałych, na podstawie modelu westminsterskiego wykształtowanego w GB, w którym zdecydowana większość parlamentarna podejmuje decyzje ,ale takie, które byłyby zgodne z inicjatywą rządu, szczególnie gabinetu, jako prezydium partii politycznej praz głównego zarządu tej partii.

Współczesne przykłady rezygnacji z instytucji parlamentu, jako narodowej reprezentacji, legislatywy są stosunkowo rzadkie, a jeśli już się zdarza występuje na okres czasowy lub przejściowy, do czasu uregulowania pewnych spraw wewnętrznych.

Kraje, w których parlament nie funkcjonował przez dłuższy czas (minimum jedna kadencja) należą do mniejszości, a wśród nich można wyróżnić takie kraje jak Erytrea, Somalia, Ruanda, Zair, Birma i Afganistan rządzony przez Talibów.

W państwach gdzie istnieją parlamenty bardziej o charakterze opiniodawczym może istnieć opozycja, ale będzie ona pozbawiona realnych możliwości do stanowienia prawa czy zabierania głosu w debatach politycznych ( Portugalia w ostatnich latach dyktatury Salazara, ilościowa limitacja opozycji we współczesnych państwach północnoafrykańskich). W wielu parlamentach funkcjonujących w systemach autorytarnych opozycja w ogóle nie jest dopuszczana do głosu. Przez długi czas w Kuwejcie, Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratach Arabskich działalność partii politycznych była w ogóle zakazana, sytuacja zmieniała się w ostatnim czasie jedynie w Kuwejcie, gdzie nawet dopuszczono do kandydowania do parlamentu kobiety wywodzące się z Kuwejtu. Z kolei w Iraku rządzonym przez Saddama Husajna o członkowstwo w parlamencie mogli ubiegać się jedynie członkowie partii Baask oraz jej zwolennicy. W Syrii w 250 osobowym parlamencie 167 miejsc gwarantowanych jest dla przedstawicieli partii Narodowego Frontu Postępu. W Iranie wszyscy kandydaci startujący w wyborach muszą uzyskać pozytywną opinię od Rady Strażników

W przypadku podjętej transformacji systemowej w Europie Środkowej i Wschodniej parlamenty również wywarły bardzo pozytywny wpływ na te zmiany, gdyż to w ich łonie dokonywały się najistotniejsze zmiany ustrojowe. Parlament w łonie młodych demokracji spełniał ważną funkcję rekrutacyjną- np. w systemie komunistycznym elity mogły być profilowane tylko poprzez partię komunistyczną, stąd też brak liderów politycznych. Podobny problem dotknął Wenezuelę w końcu lat 90-tych XX wieku, kiedy to w wyniku wyborów parlamentarnych przeprowadzonych w XI 1998 ukształtowała się podzielona legislatywa, w której żadna z partii nie uzyskała wyraźnej przewagi. Miesiąc później miały miejsce wybory prezydenckie, które wygrał Hugo Haves (przywódca nieudanego puczu z ’92).