Niedostosowanie społeczne sięga zarania dziejów ludzkich. Należy do tych negatywnych zjawisk, których obecność odczuwa się coraz dotkliwiej w miarę postępu rozwoju społecznego.

Niedostosowanie można często uważać za stan braku równowagi psychicznej,
spowodowanej tym, że w toku interakcji jednostki ze środowiskiem to ostatnie nie zaspokaja potrzeb jednostki. Nie powstaje ono w sposób nagły lecz stopniowo narasta. Początkowo zachowanie dziecka jest normalne. Anormalne jest natomiast jego środowisko. Ono właśnie przyczynia się do stopniowego zakłócenia u dziecka procesów regulacji wewnętrznej, do pojawienia się coraz głębszych zaburzeń emocjonalnych i konfliktów z otoczeniem.

Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają poważne trudności wychowawcze w rodzinie i w szkole. Nie przestrzegają podstawowych norm i zasad postępowania .
Nie jest to chwilowy bunt, lecz uogólniona postawa którą cechuje negacja autorytetów i społecznie aprobowanych wartości. Dziecko takie charakteryzuje się brakiem lub trudnościami w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. Poprzez to żywi do nich raczej uczucia negatywne:
strach,
- gniew,
- zazdrość.

Rodzaje niedostosowania społecznego według Konopnickiego:

1. Zachowanie demonstracyjno-wrogie:
   -reakcje gwałtowne, nieadekwatne do bodźców,
   -agresja werbalna i niewerbalna,
   - bójki,
   - bezczelność w zachowaniu,

2. Zachowanie zahamowane:
   -stany depresyjne,
   -zamknięcie w sobie,
   -brak kontaktu z otoczeniem,

3. Zachowanie niekonsekwentne:
   - działanie pod wpływem najsilniejszego bodźca,
   - reakcja spontaniczna, natychmiastowa, bez przemyślenia,
   - kłopoty w nauce,
   - nadmierna pobudliwość,

4. Zachowanie aspołeczne:
   -egoizm,
   -impulsywność,
   -agresywność,
   -brak poczucia obowiązku moralnego i prawnego,
   -dezorganizują zajęcia lekcyjne,
   -tendencje sadystyczne.

Ustalenie przyczyn niedostosowania społecznego jest równie ważnym etapem jak diagnoza. Można o nich mówić w dwóch aspektach:
- ogólnym,
- indywidualnym.

Czynniki wywołujące problem niedostosowania tkwią w:
1.Środowisku domowym:
- warunki kulturalne i materialne domu, braki w tej dziedzinie,
- atmosfera domowa i stosunek rodziców do siebie (awantury, alkoholizm),
- stosunki panujące między dziećmi a rodzicami i ich poczucie bezpieczeństwa,
3. Środowisku szkolnym:
- stosunek nauczyciela do dziecka i odwrotnie,
- wzajemne stosunki dziecka z innymi,
- opóźnienie w nauce,
4. Przyczynach środowiskowo – wrodzonych:
- życie płodowe,
- moment narodzin.

Agresja i przemoc

Z psychologicznego punktu widzenia agresja to takie zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub ich własności, którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Agresywne zachowanie wynika z określonego stanu emocjonalno - motywacyjnego, jest uzewnętrznieniem tego stanu. Na powstanie agresji mają wpływ głównie emocje dziecka (złość, gniew, zazdrość, zawiść, nienawiść, chciwość) oraz lęk i poczucie winy. Decydujący wpływ na powstanie emocji ma interpretacja sytuacji, w której człowiek się znajduje.

Można wymienić różne formy agresji, w zależności od dominacji określonego czynnika. Jeśli jednostka dąży do osiągnięcia celu, zaspokojenia własnych korzyści mamy do czynienia z agresją  instrumentalną. Kiedy poprzez obserwację otoczenia uczy się zachowań agresywnych i je powiela, wówczas mówimy o agresji naśladowczej. Ograniczenie swobody czy utrudnianie działań prowadzić może z kolei do tzw. agresji emocjonalnej, frustracyjnej, która kierowana będzie bezpośrednio na źródło frustracji lub zostanie przemieszczona (skierowana na obiekty zastępcze). Jest również agresja, która ma na celu jedynie wykonanie samego aktu agresywnego, np. niszczenie; w psychologii traktuje się ją jako agresję spontaniczną.

Pewne zachowania agresywne pojawiają się jako wyraz odczuwanej pustki wewnętrznej.  Jest to próba ucieczki od przykrych stanów emocjonalnych.

Najczęściej stosowanym podziałem ze względu na formy, w jakich agresja jest przejawiana, to podział na agresję fizyczną i agresję słowną.

Agresję fizyczna - atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami zadając ból lub wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji. Wyraża się ona w biciu kogoś lub znęcaniu się nad kimś, wymuszaniu pieniędzy, zamykaniu, niszczeniu własności.

Agresja słowna - agresor, posługując się bodźcami werbalnymi, szkodliwymi dla osoby atakowanej, wywołuje u niej strach, poczucie krzywdy czy też odrzucenie uczuciowe. To ubliżanie, ośmieszanie, przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, grożenie, straszenie, plotkowanie, namawianie się, szantaż, izolacja.

Na podstawie obserwacji zachowań dzieci, wyodrębniono również agresję bezpośrednią i pośrednią. W pierwszym przypadku chodzi o bezpośrednie ataki na osoby czy przedmioty będące źródłem frustracji, jak bicie, przewracanie, podstawianie nogi, przezywanie, wyśmiewanie. Natomiast w formie pośredniej agresja zmierza do wyrządzenia szkody w sposób okrężny. Ofiara często nie wie, kto jest agresorem. Może to być donosicielstwo, skarżenie, poniżanie kogoś za jego plecami.

Źródła agresji

Frustracja odgrywa ważną rolę w powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci. Powodem frustraci mogą być trudne warunki materialne w domu rodzinnym, stosowanie zbyt surowych kar przez rodziców i inne. Doznanym frustracjom towarzyszy gniew, rozdrażnienie, poczucie zawodu za doznane krzywdy, pobudzające do agresywnego zachowania się.

Frustracja jest następstwem blokady , czyli braku zaspokojenia określonych potrzeb. Jak świadczą wyniki badań A. Bandury i R. Waltersa (1968) jak tez Z. Skornego ( 1968) w powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci szczególnie ważną rolę odgrywa blokada potrzeby afiliacji, potrzeby uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności. Potrzeba afiliacji jest następstwem odrzucenia emocjonalnego ze strony określonych osób. Bywa to spowodowane stosowaniem przez rodziców zbyt surowych kar fizycznych, przejawianiem oziębłości w stosunku do dziecka, unikaniem w postępowaniu z nim wszelkich objawów serdeczności i życzliwości.

Blokada potrzeby uznania społecznego jest powodowana brakiem aprobaty oraz negatywna oceną zachowania się przez rodziców, wytykanie różnych jego wad i braków może być powodem blokady oraz powstałych na tym tle zaburzeń w zachowaniu się.

Blokada potrzeby samodzielności jest następstwem zbyt licznych zakazów i nakazów, wywołujących nadmierne ograniczanie aktywności dziecka. Może to być źródłem konfliktów z dorosłymi. Frustracja może powodować wystąpienie agresji bezpośredniej lub przemieszczonej.
Frustracje spowodowane stosowaniem przez ojca zbyt surowych kar fizycznych nie wywołuje agresji skierowanej przeciw niemu ; w sytuacji takiej może nastąpić agresja przemieszczona na dzieci słabsze , na których rozładuje się stan napięcia emocjonalnego wywołany doznanymi frustracjami.

Agresywne zachowanie się dzieci może być następstwem mimowolnego naśladownictwa agresywnego zachowania się. Dziecko nie uświadamia sobie , że zachowuje się agresywnie , ani tez nie zdaje sobie sprawy ze związku miedzy własnym zachowaniem się a oddziaływaniem odpowiednich modeli.

Wpływem modeli agresywnego zachowania się można tłumaczyć agresywne zachowanie się dzieci występujące w różnych sytuacjach życiowych . Modelem może być zachowanie się ojca, matki lub innych domowników. Z modelami agresywnego zachowania dziecko styka się również za pośrednictwem takich środków masowego przekazu jak film, telewizja czy tak popularne dzisiaj gry komputerowe.

Wpływ modeli na powstawanie agresywnego zachowania się zaznacza się szczególnie wyraźnie wtedy , gdy są nimi ,, osoby znaczące’’, budzące podziw i uznanie tzw.,, idole’’

Przy powstawaniu agresji frustracyjnej funkcje motywów agresywnego zachowania się spełniają zablokowane potrzeby natomiast agresja instrumentalna jest uzależniona od motywującego wpływu celów działania oraz odpowiadającym im procesów percepcyjno – poznawczych. Agresja spełnia wtedy funkcję narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu. Z agresją instrumentalną mamy do czynienia u dziecka , które grozi rodzicom, że w razie odmowy spełnienia jego żądań przestanie się uczyć . Również tolerowanie przez rodziców agresywnego zachowania się dziecka sprzyja wytworzeniu się u niego przeświadczenia o bezkarności oraz przyczynia się do utrwalenia nawyku agresywnego zachowania się.

Sposoby redukowania agresji.

1. Argumentacja rozumowa, która przynosi efekty pozytywne we wczesnych fazach rozwoju człowieka, wtedy gdy jest połączona z rodzicielską techniką tłumaczenia  i pozytywnymi  postawami rodzicielskimi.

2. Kara skutkuje jedynie na pewien czas i w sposób powierzchowny, gdyż nie eliminuje reakcji  agresywnej, a tylko chwilowo ją tłumi. Zachowanie to po jakimś czasie ponownie wystąpi, zwłaszcza gdy nie będzie groźby kary. W dalszej perspektywie kara ma skutki odwrotne do  zamierzonych. W obawie przed karą dzieci kłamią i przynajmniej chwilowo zapewniają sobie  poczucie bezpieczeństwa.

3. Nagradzanie pozytywnych zachowań, a ignorowanie agresywnych zachowań dziecka. Takie postępowanie może modyfikować reakcje dziecka także w sytuacjach dla niego trudnych.

4. Wypracowanie i przestrzeganie ustalonych wspólnie norm klasowych.

5. Trening  głośnego myślenia, celem którego jest nauczenie rozwiązywania problemów w sposób dojrzały, a przez to zmniejszenie zachowania agresywnego. Kształtowanie umiejętności  porozumiewania się i podejmowania właściwych decyzji.

6. Rozwijanie u dziecka empatii, czyli zdolności jednostki do rozumienia myśli i uczuć drugiej  osoby

7. Modyfikacja postaw rodzicielskich w treningach -  tego typu rodzice korygują dawne i uczą się nowych form komunikacji z dziećmi. Uczą się ograniczać negatywne uwagi  i agresywne  zachowania, a w ich miejsce wprowadzać komunikaty pozytywne i słowną aprobatę  prospołecznych zachowań dzieci.

Negatywnym konsekwencjom agresji ludzkiej możemy przeciwdziałać, gdy posiadamy wiedzę o jej przyczynach i mechanizmach. Przedziwdziałanie agresji i przemocy powinno obejmować- oprócz oddziaływań skierowanych do młodzieży i ludzi dorosłych – także dzieci i to najmłodsze, bowiem w tym wczesnym okresie życia kształtują się elementarne nawyki emocjonalne, elementarne strategie oraz podstawy wiedzy o świecie.

Konflikty

Na układ stosunków interpersonalnych jednostki składają się zarówno kontakty pozytywne, jak i negatywne. Te ostatnie uważane za sytuacje konfliktowe mają znaczący wpływ na rozwój społeczny, emocjonalny jednostki. Mając na uwadze, że stymulacja rozwoju dziecka jest priorytetem pracy wychowawczej i dydaktycznej, niewątpliwie problem rozwiązywania konfliktów jest istotny i znaczący w procesie wychowania młodego pokolenia. Konflikty są zjawiskiem dość powszechnym zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym, kiedy dziecko w sposób burzliwy wyraża swoje emocje. Strach, złość gniew mają wyraźną przyczynę i są skierowane ku określonemu przedmiotowi. Ze względu na rozwój społeczny , moralny, emocjonalny dziecka w młodszym wieku szkolnym konflikty między nimi występujące wybuchają nagle i gwałtownie, obserwuje się ich niewielkie nasilenie , a ze względu na silne uzewnętrznienie ich objawów mamy do czynienia z dużą łatwością dostrzegania tego zjawiska.

Analizując problem zauważamy, że szereg konfliktów wynika z zaburzeń zachowania takich jak: słabego uspołecznienia, agresywności, nieustępliwości i nadpobudliwości w sferze emocjonalnej.

Istotne jest abyśmy zdali sobie sprawę , że aby właściwie organizować proces zmierzający do ograniczenia liczby konfliktów musimy dokładnie rozpoznać ich przyczyny. Spotykamy w literaturze różnego rodzaju klasyfikacje. Oto jedna z nich:

1. Wystąpienie u dziecka zachowań nieakceptowanych przez rówieśnika. Często pojawia się w momencie zniszczenia jakiegoś przedmiotu, chwilowej nieuwagi lub bezmyślności.

2. Istotną rolę odgrywa czynnik rzeczowy. Obserwujemy często, gdy dziecko nie chce zgodzić się na określoną rolę w zabawie, lub wykonać czynności narzuconej przez kolegów lub nauczyciela.

3. Czynnik kompetencyjny. Zdarza się, że chęć wykonywania określonych zadań i prac w klasie zgłasza więcej uczniów niż zaistniała potrzeba.

4. Przesłanki charakterologiczne. Pewne cechy dziecka stwarzają nieustannie powody do sprzeczek i zatargów w zespole klasowym.

5. Efekt osobistych urazów i niechęci wywołanych wcześniejszymi konfliktami lub negatywnymi doznaniami dziecka.

Obserwacja dzieci w młodszym wieku szkolnym wykazała , że konflikty w tym wieku pojawiają się znacznie częściej niż w innych okresach rozwojowych. W związku z dość dużą labilnością uczuć objawiają się gwałtownie, a ponieważ w tym czasie wzrasta samokontrola i samoświadomość łatwiej dostrzegalne są konflikty sytuacyjne, rzeczowe, kompetencyjne, charakterologiczne. Trudniej zauważamy natomiast, te które wyłaniają się na tle osobistych urazów i niechęci.

Oczywiście konfliktów i antagonizmów nie potrafimy mimo najlepszych chęci zlikwidować z dnia na dzień. Nie jest to sprawa jednorazowa , lecz wymagająca systematycznej pracy nauczyciela.

Jak należy postępować?

1. Nadrzędną zasadą, która się nam narzuca to , że nie należy przechodzić obok konfliktu obojętnie. Zostawianie spraw swojemu biegowi na pewno będzie miało negatywne następstwa, dla rozwoju społecznego uczniów.

2. Duża rolę odgrywa wykazanie taktu, życzliwości dla uczestników konfliktów, bowiem odnoszenie się z wrogością, a co gorsze karanie uczestników zatargu nie przyniesie rezultatów, a nasze wpływy zostaną ograniczone.

3. W zetknięciu się z konfliktem należy ustalić jego przyczynę, a także określić stopień jego nasilenia.

4. W miarę szybko, jeżeli to możliwe zlikwidować przedmiot sporu lub znaleźć sporne punkty widzenia , potrzeby, dążenia uczestników.

5. Następnie doprowadzamy do ustalenia kompromisu, którego efektem będzie zadowolenie obu stron i poczucie odniesienia przez nie sukcesu.

6. Jeśli przyczynę konfliktu stanowią cechy charakteru dziecka , musimy podejmować próby kształtowania osobowość wychowanka, zwłaszcza niwelować te cechy, które są konfliktogenne.

7. Podejmować działania profilaktyczne:

   • Gry i zabawy integracyjne, scalające zespół klasowy, wzmacniające empatię , wytwarzające chęć do zgodnego funkcjonowania.

   • Drama, która uczy wyrażania emocji i umiejętności słuchania , rozumienia pozostałych członków zespołu.

   • Trening interpersonalny , który ćwiczy wrażliwość społeczną poprzez eksponowanie przeżyć , postaw i motywów partnerów.

Przy systematycznej pracy można osiągnąć naprawdę duże efekty. Dla sprawdzenia skuteczności oddziaływań można po upływie czasu pozwolić dzieciom na samodzielne rozwiązywanie konfliktów, oczywiście pełniąc w nich rolę obserwatora i koordynatora. Będziemy mieli możliwość nie tylko sprawdzenia konsekwencji własnych oddziaływań, ale również wyciągnięcia wniosków do dalszej pracy.

Bibliografia:

Pelcowa Maria, Uspołecznianie dzieci rozpoczynających naukę szkolną.

Pospiszyl Kazimierz i Żabczyńska Ewa, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie.

Szuman Stefan, Psychologia wychowania wieku szkolnego.

Zaborowski Zbigniew, Stosunki społeczne w klasie szkolnej.

Zaborowski Zbigniew, Psychspołeczne problemy wychowania.

Przetacznikowa Maria, Psychologia wychowania.

Żebrowska Maria (red), Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży.

Z.Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży

M. Szczygielska, Agresja i sposoby jej redukowania. Wszystko dla szkoły. 2003 nr 9

Bandura A., Walters B., Agresja u dzieci w okresie dorastania.