Osoby głuche i niedosłyszące

Ponad milion osób w Polsce ma uszkodzony słuch w takim stopniu, że utrudnia im to normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Większość z nich to osoby niedosłyszące, które na co dzień posługują się mową i korzystają z aparatów słuchowych oraz z innych urządzeń ułatwiających słyszenie. Około 50 tyś to osoby głuche od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa, dla których podstawowym językiem jest język migowy.

Narząd wzroku na wielostronne znaczenie w życiu człowieka, polegające przede wszystkim na poznawaniu otaczającej rzeczywistości i bezpośredni m zdobywaniu doświadczenia, ponadto umożliwia m.in. orientacje przestrzenną, samodzielne poruszanie się, wykonywanie czynności samoobsługowych, pracy zawodowej, ekspresję emocjonalną, komunikowanie się itp. Dysfunkcja narządu wzroku, czyli uszkodzenie jego struktury anatomicznej i czynności w stosunku do stanu normalnego może być skutkiem zadziałania czynników wewnętrznych lub zewnętrznych:

- czynników genetycznych (dziedziczna zaćma-karatakta, krótkowzroczność)

- czynników wrodzonych (spowodowanych głównie chorobami matki w czasie ciąży)

- chorób oczu, które mogą wystąpić w każdym okresie życia (jaska, zaćma, nowotwory oka)

- chorób ogólnych (cukrzyca, gruźlica, zapalenie opon mózgowych, guz mózgu)

- niewłaściwej diety (niedobór witaminy A w pożywieniu)

- urazów mechanicznych

Uszkodzenie może wystąpić w różnym stopniu i zakresie, a całkowita dysfunkcja wszystkich czynności narządu wzroku prowadzi do ślepoty.

Rozwój somatyczny i motoryczny osób niewidomych i niedowidzących

U dzieci z deficytem wzrostu charakterystyczne są nieprawidłowości w budowie układu ruchu, a także kształtowanie złych nawyków w rozwoju lokomocji. Poziom rozwoju motorycznego dziecka zależy od stopnia i okresu utraty wzroku. Osoby niewidome od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa wykazują gorszą sprawność fizyczną niż ich pełnosprawni rówieśnicy, dzieci słabo widzące, czy ociemniałe.

Zdrowe niemowlę zaczyna unosić głowę w pierwszym miesiącu życia, niewidome zaś około czwartego miesiąca. Wiek, w którym dzieci samodzielnie stoją to u pełnosprawnych około 11, a u niewidomych około 13 miesiąca, zaś chodzić zaczynają odpowiednio około 12-15 miesiąca i około 20 miesiąca życia. Dzieci niewidome nie tylko później siadają, wstają, zaczynają chodzić ale też nie osiągają takiej sprawności jak widzący. Dotyczy to także bardziej złożonych form przemieszczania się w przestrzeni, takich jak skakanie, bieganie, wspinanie się itp.

Nieprawidłowości w rozwoju motorycznym przejawiają się również w braku precyzji (dokładności) i wolniejszym tempie uczenia się czynności ruchowych.

Brak pewności w poruszaniu się osób niewidomych eliminuje dynamiczną pracę mięśni kończyn dolnych, co powoduje, że są one słabo umięśnione lub przykurczone (najczęściej zginacze podudzia), czasem dochodzi nawet do atrofii mięśni ud i podudzi.

Najczęściej obserwowane wady postawy u dzieci z dysfunkcją narządu wzroku to: pogłębienie lordozy szyjnej na skutek nadmiernego wysuwania głowy do przodu, powiększenie kifozy piersiowej, skolioza, koślawość lub szpotawość kolan i stóp, płaskostopie.

W porównaniu z dziećmi niewidomymi i widzącymi, osoby niewidzące charakteryzują się mniej szą odpornością na stres, mniejszym zrównoważeniem emocjonalnym oraz niemożnością sprostania w pełni wymaganiom i oczekiwaniom środowiska. Specyficzne problemy emocjonalne oraz nieprawidłowy stosunek społeczeństwa do słabo widzących pośrednio wpływa na złe przystosowanie społeczne, obniżony poziom rozwoju somatycznego i motorycznego.

Kompensacja funkcji analizatora wzrokowego

Brak wzroku przyczynia się do powstania trudności w zakresie samorealizacji. Świat doznań dziecka z deficytem wzroku oparty jest na rażeniach i ”spostrzeżeniach” dotykowych, słuchowych, smakowych i węchowych. Doznania te jednak nie zapewniają możliwości spostrzegania barw, perspektywy czy dokładnego poznawania otaczającego świata. Kompensacja, czyli zastąpienie funkcji analizatora wzrokowego, umożliwia niewidomym percepcje zjawisk oraz adekwatne, jakkolwiek zubożałe o elementy wizualne, odzwierciedlenie rzeczywistości. Im więcej strukturalnych połączeń wytwarza się w zakresie pozostałych zmysłów, tj. dotyku, słuchu, węchu, smaku, zmysłu kinetycznego, tym kompensacja jest pełniejsza. Rolę dominującą w tworzeniu wyobrażenia powinien odgrywać ten z receptorów, który w najbardziej właściwy sposób odbiera bodźce płynące ze środowiska (np. ustalając kształt przedmiotu najważniejszą funkcje spełnia zmysł dotyku i kinestezji.

Do jednych z najważniejszych zmysłów w poznawaniu świata przez niewidomych należą słuch i dotyk. Zmysł słuchu jest głównym źródłem zdobywania informacji w procesie kształcenia oraz w rozwoju intelektualnym osób niewidomych, ale również w orientacji przestrzennej.

Wrażenia dotykowe mają najbardziej realny i prawdziwy charakter. Za pomocą analizatorów dotykowych osoba niewidoma może ustalić formę, kształt przedmiotu, poczuć opór, ciężar i twardość. Dlatego dotyk jest podstawowym zmysłem do tworzenia się elementarnych wyobrażeń przestrzennych, a schematy dotykowe odgrywają znaczącą rolę w poznawaniu świata i w rozwoju myślenia, a co szczególnie ważne, umożliwiają posługiwanie się pismem punktowym Braile’a.

Zmysł termiczny pozwala na odczuwanie ciepła lub zimna i ma duże znaczenie dla ”zmysłu orientacji” osób niewidomych. Chłodne lub ciepłe powietrze może służyć za podstawę orientowania się w przestrzeni zwłaszcza, gdy zawodzą inne zmysły.

Zmysł kinestetyczny ma duże znaczenie w lokomocji, utrzymaniu równowagi, a także w orientacji. Czas trwania ruchu mierzony liczbą kroków umożliwia wytworzenie wrażenia przebytej drogi. Pamięć kinestetyczna umożliwia i ułatwia wykonywanie wielu czynności takich jak: wchodzenie, schodzenie po schodach.

Zmysł węchu pozwala uzupełnić osobie niewidomej wiedzę o otoczeniu – węch pozwala wyczuć bliskość np. osoby, ale również lasu, łąki, wody itp.

”Zmysł przeszkód” – nie jest typowym zmysłem, jest równoważnikiem percepcji wzrokowych ludzi widzących, pozwala osobie niewidomej wyczuć stojącą lub zbliżającą się przeszkodę znajdującą się na wysokości twarzy.

Doskonalenie się zmysłów w wyniku różnych doświadczeń osób niewidomych określa się jako wikariat zmysłów. Osoba niewidoma potrafi lepiej skoncentrować uwagę na swoich doznaniach, co pozwoli wykrywać jej pewne szczegóły, uchodzące uwadze osób widzących, a także potrafi dokładnie analizować bodźce oddziałujące na zmysły.

Klasyfikacja osób niewidomych i niedowidzących

Najczęściej jako niewidomą określa się osobę, która jest pozbawiona całkowicie lub częściowo wzroku, a przez to informacji optycznych płynących ze świata zewnętrznego. Granica między osobami uważanymi za niewidome i słabo widzące jest bardzo płynna. Według innej klasyfikacji do niewidomych zalicza się dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od urodzenia albo od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek widzieli, a do ociemniałych zalicza się wszystkich bez względu na wiek, którzy posługiwali się wzrokiem, lecz go całkowicie utracili po 5 roku życia. Podział i definicja wg WHO opiera się a kryteriach medycznych, uwzględniających uszkodzenia podstawowych czynności wzrokowych, czyli osłabieniu ostrości wzroku (V) i zaburzeniu pola widzenia.

W sporcie osób z dysfunkcją narządu wzroku stosowana jest klasyfikacja medyczna oparta na wynikach badań okulistycznych, w których uwzględnia się ostrość wzroku oraz pole widzenia. Są to klasy:

B1 – zawodnicy całkowicie niewidomi z całkowitym brakiem percepcji światła w obu oczach lub częściową percepcją nie pozwalającą na rozpoznanie przedmiotów lub ich zarysów.

B2 – zawodnicy ze zdolnością rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów

B3 – zawodnicy z ostrością wzroku od 2/60 do 6/60.

Aktywność ruchowa osób niewidomych i niedowidzących

Głównym zadaniem rehabilitacji tej grupy osób jest rozwijanie maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych, codziennych zajęć, przygotowanie się do pracy zawodowej oraz kontaktowania się z otoczeniem. Zajęcia rehabilitacyjne mają na celu uzyskanie przez osoby niewidome jak najwyższej sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej, a ostatecznym i nadrzędnym celem rehabilitacji jest pełna integracja ze społeczeństwem.

W prowadzeniu zajęć ruchowych z osobami z dysfunkcją narządu wzroku należy pamiętać, że na możliwości funkcjonalne osób niewidomych i niedowidzących mają wpływ m.in. stopień utraty wzroku, czas utraty wzroku, osobowość, wiek, doświadczenie, współistnienie innej choroby.

Na lekcjach wychowania fizycznego dla osób z dysfunkcja narządu wzroku stosuje się generalnie podział na dwie grupy. Do pierwszej grupy zalicza się osoby, u których ostrość wzroku została ustalona i stan ten nie ulegnie pogorszeniu. Są to uczniowie z dużą nadwzrocznością, małooczem, zanikiem nerwu wzrokowego. W drugiej grupie są osoby, u których może nastąpić pogorszenie wzroku, doprowadzające nawet do całkowitej ślepoty, dlatego w zależności od jednostki chorobowej istnieją różne przeciwwskazania medyczne w zakresie aktywności ruchowej. Wśród najważniejszych wymienia się:

- wysoka krótkowzroczność – wykluczony wzmożony wysiłek, skłony głowy, przewroty, zwisy i podpory, skoki, wstrząsy, ćwiczenia siłowe

- wodoocze (jaskra dziecięca) – całkowite przeciwwskazania

- garbiak rogówki lub twardówki – wyklucza skłony i ćwiczenia powodujące napięcia mięśni szyi oraz wstrząsy

- podwichnięcie lub zwichnięcie soczewki – całkowite przeciwwskazania

- stan po operacji na gałce ocznej (do 3 lat)

- jaskrę – wykluczone ćwiczenia siłowe, podpory, zwisy, gimnastyka przyrządowa, wiosłowanie, nurkowanie, ćwiczenia na bezdechu, napięcia mięśni klatki piersiowej.

Metodyka nauczania czynności ruchowych

W nauczaniu prawidłowego wyobrażenia ruchu i opanowanie całości ruchu podstawę stanowi metoda analityczno-syntetyczna. W instruowaniu osób niewidomych korzysta się z kanału słuchowego (komunikacja werbalna) oraz z dotyku. Ważne jest aby w nauczaniu czynności ruchowych osób niewidomych zachować właściwą kolejność, która jest odmienna w nauczaniu osób pełnosprawnych, tj:

1. Podanie nazwy czynności i wyjaśnienie czemu ma ona służyć.

2. Pokaz z objaśnieniem (zapoznanie się z ruchem poprzez dotyk)

3. Próba wykonania czynności ruchowej z pomocą instruktora

4. Samodzielne wykonanie czynności ruchowej pod kontrolą instruktora, np. kontrola słowa

5. Samodzielne wykonanie czynności ruchowej oraz doskonalenie czynności poprzez wielokrotne powtarzanie.

Ponadto do najważniejszych zadań instruktora, czy nauczyciela wychowania fizycznego w pracy z osobami niewidomymi należy zapewnienie bezpieczeństwa.

Sport osób niewidomych i niedowidzących

Osoby niewidome i niedowidzące uprawiają różne dyscypliny sportu, które zostały zaadaptowane do ich potrzeb i możliwości, a propagowane są przez różne organizacje w Polsce i na świecie.

Do najbardziej wszechstronnych form usprawniania osób z dysfunkcją narządu wzroku zalicza się gimnastykę, lekkoatletykę i pływanie. Różnorodne środki treningowe w wymienionych dyscyplinach mogą pozytywnie wpłynąć na rozwój fizyczny dzieci oraz młodzieży niepełnosprawnej. Zwłaszcza gimnastyka zapewnia dzieciom poznanie podstawowych ćwiczeń, które są podstawą do nabywania nowych, bardziej skomplikowanych czynności ruchowych. Odpowiednio dobrane ćwiczenia gimnastyczne przez nauczyciela mogą mieć znaczenie korekcyjne, mogą również wpływać na kształtowanie poprawnej sylwetki u osób niewidomych i niedowidzących.

Ważną rolę w podnoszeniu sprawności fizycznej oraz aktywizacji ruchowej niewidomych odgrywają specyficzne gry zespołowe. Gry z piłkami dźwiękowymi – goalball, piłka bramkowa, piłka nożna rozwijają ogólną sprawność, zwłaszcza koordynacje, orientacje przestrzenną, a także uczą współdziałania w zespole.

Jazda na rowerze – tandemie, specjalnie przystosowanym dla osób niewidomych, daje im możliwość kontaktu ze środowiskiem, bezpośredniego odczuwania szybkości, pędu powietrza.

Różne formy taneczne mają bardzo pozytywny wpływ na proces rewalidacji niewidomych, korzystnie działają na cechy psychofizyczne, poprawę pamięci kinestetycznej, słuchowej, dokładność wykonywania ruchów. Z kolei łucznictwo, strzelectwo i gra w kręgle wymagają dobrej koncentracji uwagi, koordynacji, rozwijają zmysł równowagi, kinestezji.

Inne formy aktywności ruchowej, które pozwalają na bliski kontakt z przyrodą, to turystyka piesza, jeździectwo, kajakarstwo, żeglarstwo. Jeździectwo można stosować w formie hipoterapii, zwłaszcza u dzieci niewidomych, które przeszły porażenie mózgowe, bądź są upośledzone umysłowo. Coraz popularniejszy w tej grupie osób staje się również sport jeździecki. Wszystkie formy aktywności ruchowej w środowisku wodnym (m.in. kajakarstwo, żeglarstwo) mają bardzo pozytywny wpływ na rozwój zmysłu kinestetycznego. Rozwój koncentracji uwagi, myślenia zapewniają niezwykle popularne w tej grupie osób szachy, brydż, warcaby.