J.S. Mill

Angielski filozof zapisał się na kratach historii głównie jako piewca utylitaryzmu (zasada użyteczności). Z utylitaryzmem wiąże się również główne założenie etyki Milla – „Każdy człowiek, wychowany w sposób właściwy, może, choć w nierównym stopniu mieć rzetelne osobiste przywiązania i może być szczerze przejęty dobrem publicznym. Każdy kto spełnia te skromne warunki

moralne i intelektualne, może spędzić życie

godne pozazdroszczenia w świecie

, w którym jest tyle rzeczy interesujących, tyle rzeczy, którymi można się cieszyć, a ponadto tyle rzeczy do poprawienia i udoskonalenia ”.

Jednym słowem, utylitaryzm to kierowanie się w życiu tym, co użyteczne, robienie tylko tych rzeczy, które przyniosą pozytywny efekt. Według Milla utylitarnym było to, co było dobre dla całego społeczeństwa, a nie jednostki. Właśnie dzięki takiemu postępowaniu owa jednostka stawała się użyteczna dla ogółu ludności, czyli utylitarna.

H. Spencer

Decydujący wpływ na dorobek tego angielskiego filozofa miała teoria ewolucji Karola Darwina. Spencer poddał ją analizie, efektem czego było wniosek, iż ewolucja dotyczyła nie tylko organizmów żywych, ale wszystkiego. Spencer stworzył nowy system

filozoficzny, nazywany ewolucjonizmem, którego założenia Michał Kuziak opisał w następujący sposób: „(…) wszechświat podlega powszechnemu prawu ciągłego rozwoju, który polega na różnicowaniu się części całości, zarazem na ich coraz ściślejszym wiązaniu się ze sobą oraz uporządkowaniu i określaniu. W ten sposób rozwój staje się postępem”.

Zdaniem Spencera zasady rządzące społeczeństwem ludzkie wywodzą się wprost z przyrody. Dowodził, iż człowiek, który nie jest z natury

istotą społeczną, dzięki instytucjom nabywa zdolności do życia i funkcjonowania w zbiorowości.

Podobnie jak inny angielski filozof, Mill, Spencer opowiadał się za liberalizmem. Starał się udowodnić, iż ustrój ten jest idealny, ponieważ wywodzi się wprost z prawa natury. W liberalizmie jednostka stanowi o sobie poprzez swoją aktywność lub jej brak. Uważał, że państwo miało przypominać zakład pracy, w którym wszystkich obowiązywałby podział pracy.

H. Taine

Hipolit Taine przeszedł do historii dzięki swojej metodzie badania literatury metodą naukową.

Postulował trzy aspekty analizy dzieła:

- rasa twórcy (nie chodzi tu o rasę sensu stricte, lecz o „wrodzone i dziedziczone dyspozycje”),
- środowisko (bezpośrednie otoczeni artysty – klimat, terytorium, warunki

społeczno-polityczne, itp.)
- moment historyczny (jak tłumaczył sam Taine: „charakter narodowy i otaczające warunki nie działają

na tablicę pustą, lecz pokrytą znakami”).

Te trzy terminy były powszechnie znane jako race, milieu et moment. Taine dowodził, iż dzieło literackie można zrozumieć dopiero wtedy, gdy przeanalizuje się pochodzenie i otoczenie autora, oraz okoliczności historyczne, w których ono powstawało. „Możemy więc sformułować zasadę, iż po to, by zrozumieć dzieło sztuki, artystę, grupę

artystów, należy dokładnie odtworzyć ogólny stan umysłów i obyczajów epoki, do której artyści należeli”, pisał Taine.

Główni przedstawiciele filozofii A. COMTE "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna - filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem; - cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną; - wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja; - przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można. HERBERT SPENCER "Wstęp do socjologii" - EWOLUCJONIZM - był uczniem Darwina; - propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; - ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości; - u podstaw jego myśli leży biologia. HIPOLIT TAINE "Rasa, środowisko, moment" - DETERMINIZM - uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino"  znaczy "ograniczam"; - zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz; - "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje). JOHN STUART MILL "Co to jest utylitaryzm?" - UTYLITARYZM - głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury; - wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens); - na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm. Kierunki filozoficzne MONIZM PRZYRODNICZY - jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom; - konsekwencją stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji. SCJENTYZM - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy. PRAKTYCYZM - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary". AGNOSTYCYZM - zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących; - są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; - opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki. ORGANICYZM - pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; - społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje. RELATYWIZM - głosi, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne). MINIMALIZM - człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania. NATURALIZM - krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet "rynsztokami życia"; - obrazy Powiśla w "Lalce"; - pisarze przyjmują postawę uczonych-badaczy przyrody; - podstawowy postulat - obiektywizm (dydaktyzm odchodzi w dal).

Scientyzm - pogląd, według którego prawdziwą i uzasadnioną wiedzę o świecie można uzyskać przez poznanie naukowe. Na tym podłożu rodzą się: socjologia i psychologia. Łączy się on z empiryzmem Davida Hume’a a odchodzi od metafizycznych nurtów filozofii oraz religii.

Ewolucjonizm - kierunek inspirowany teorią ewolucji Darwina, której głównym założeniem jest zmienność i postępowość rozwoju rzeczywistości. Herbert Spencer uważał, iż są to procesy ciągłe, stopniowe i jednokierunkowe, dotyczą zarówno całej ludzkości jak i danych społeczeństw. Hipolit Taine - na kulturę mają wpływ wydarzenia dziejowe. Ewolucjonizm poszukiwał prawidłowości rozwoju.

Utylitaryzm - oświeceniowy pogląd rozwinięty przez Johna Stuarta Milla. Istniała proporcjonalność między szczęściem jednostki, a ogółu. Największymi wartościami były: kult pracy, tolerancja, liberalizm i demokratyzm. Miarą przydatności człowieka stał się wkład w rozwój społeczno-gospodarczy. Literaturę cechowała tendencyjność - podporządkowanie wartościom dydaktycznym. Później pojawił się realizm krytyczny.

Agnostycyzm - negował możliwość poznania świata i praw nim rządzących - szczególnie istoty bytu i zjawisk o charakterze metafizycznym - nie można było określić ich celowości. Pogląd sprzyjał postawom areligijnym i indyferentym.

Realizm - Powieść wykształciła nurt „wielki”, „dojrzały”, „krytyczny”. Stworzony został przez Honore Balzaca. Przedstawicielami polskimi byli E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus. Głównym założeniem realizmu jest prawdziwe ukazanie rzeczywistości; codziennego życia człowieka, jego środowiska, a także praw rządzących światem. Literaturę powinno cechować nastawienie poznawcze oparte na rzetelności i doświadczeniu, prawdopodobieństwo wizji świata przedstawionego, dobór postaci i sytuacji reprezentatywnych dla środowiska ukazanego w powieści oraz dążenie do uszczególnienia i indywidualizacji obrazu. Realizacji tych założeń sprzyjał język utworu, w którym dominują formy komunikatywne i potoczne. Realiści byli przekonani o możliwości poznania świata. Narrator jest wszechwiedzący, obdarzony moralnym autorytetem, często ukryty za światem przedstawionym. Literatura dotyczy problematyki współczesnej, społecznoobycza f0e jowej, psychologicznej, historycznej.

Przykładem powieści z literatury powszechnej jest „Ojciec Goriot” Balzaca. Ukazuje ona so-cjologiczny obraz Paryża i tragedię ojca, który wszystko poświęcił karierze swych córek - Anastazji i Delfiny. One zaś nie przyszły nawet na jego pogrzeb. Umierając, powiedział, iż „pieniądz daje wszystko nawet dzieci”. Akcja toczy się w pensjonacie pani Vauquer. Mieszkał tam ubogi szlachcic Eugeniusz Rastignac. Początkowo marzył o zawodzie prawnika, później chciał zrobić karierę wśród arystokracji i liczył na protekcję Delfiny de Nucingen. Tajemniczy zbrodniarz Vautrin jest zbuntowany, pełen pogardy dla rzeczywistości. Twierdzi, że powodze-nie zapewniają mu spryt, przebiegłość i brak skrupułów - tak chce zniszczyć świat.

Naturalizm - powstał we Francji, twórcami byli Emil Zola autor powieści „Germinal”, „Powieść eksperymentalna”, Guy de Maupassant i twórcy skupieni wokół „Grupy Medanu”. Zola domagał się „naukowości” literatury, która miała polegać na zachowaniu obiektywizmu w przedstawianiu świata bez skrępowania zakazami moralnymi. Na jego poglądy wywarła wpływ teoria ewolucji Darwina; motywacja biologiczna. Dlatego też rzeczywistość w utworach naturalistycznych jest pesymistyczna - światem rządzą kapitalistyczne prawa, społeczeństwo cechuje bezwzględna walka i przemoc, a jednostkę - popęd i instynkt. Powieść miała być studium socjologicznym, a pisarz - fotografem, obserwatorem (podawać fakty) i eksperymentatorem (ukazać, że ich następstwo determinują różne czynniki - zależności społeczne, przyroda). Narrator tylko ukazuje, nie komentuje; nie ocenia zdarzeń i bohaterów. Uczucia wyrażane są poprzez rozbudowany dialog. Literatura dotyczy problematyki życia miejskiego warstw przeciwnych arystokracji.