Europejskie i polskie rozumienie terminu

„pozytywizm”

Pozytywizm jest doktryną filozoficzną zainicjowaną przez Augusta Comte’a (Kurs filozofii

pozytywnej), kontynuowaną przez Johna Stuarta Milla, Herberta Spencera, Hanry’ego Thomasa
Buckle’a, od około 1860 r. Wzbogacona o nowe przemiany w rozwoju nauk przyrodniczych.
Założenia nurtu opierały się na zaufaniu do nauki, na metodzie empirycznej i całej ówczesnej
wiedzy przyrodniczej. Pozytywistów łączyła niechęć do metafizyki oraz przekonanie, iż rozwój
społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu.
G

ł ówne cechy ideologii pozytywistycznej:

Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się

metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez
umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i
sprawdzalnych empirycznie. Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste -
siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala
człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw
rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych. Pozytywiści widzą społeczeństwo jako
wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek
organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą w rozwoju nauki,
która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności
i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w
tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin
tworzy podstawy teorii ewolucji. Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka,
dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii.

Ideologia pozytywizmu na gruncie polskim była początkowo związana z programem

ekonomiczno-społecznym tzw. pracy organicznej. Kierunek ten pojawił się już w okresie
międzypowstaniowym – najpierw w zaborze pruskim, potem w Galicji (Lwów). Jego wzmocnienie
nastąpiło po upadku powstania styczniowego. Wówczas nawiązano bezpośrednio do wymienionych
wyżej francuskich i angielskich myślicieli. Od tego momentu program pozytywistyczny ogarniał
coraz to nowe dziedziny, przede wszystkim zaś literaturę, zdominowana dotąd przez twórczość
romantyczną. Dla polskiego pozytywisty literatura staje się dogodnym narzędziem służącym do
upowszechniania zadań o charakterze ogólnospołecznym, a także formą zapoznania czytelnika z
kształtująca się cywilizacją i kulturą. Jest to tym skuteczniejsze, że unowocześniają się sposoby
publikacji tekstów i rośnie rola prasy. Światopogląd pozytywistyczny sprzyjał rozwojowi realizmu
w literaturze, a także jej celom dydaktycznym i założeniom tendencyjnym. Dlatego w Polsce nazwa
pozytywizm zaczęto posługiwać się nie tylko dla określenia światopoglądu i programu
społecznego, lecz również jako nazwę epoki literackiej.

Zjawiska literackie, charakterystyczne dla światopoglądu epoki, zostały objęte terminem

„pozytywizm” w literaturze polskiej. W literaturze europejskiej funkcjonują terminy: realizm,
naturalizm, parnasizm. Recepcja polskiego pozytywizmu została zapoczątkowana rozprawą ks.
Franciszka Krupińsiego „Szkoła pozytywna” (1868). Chronologię rozwoju myśli pozytywistycznej
wyznaczają wypowiedzi programowe Aleksandra Świętochowskiego. Pozytywizmw literaturze
polskiej był związany z ideologiczno-społecznymi hasłami pracy u podstaw, legalizmu
organicznikowskiego (manifesty pozytywistyczne, praca organiczna), egalitaryzmu, utylitaryzmu,
scjenyzmu oraz monizmu przyrodniczego. Tak więc w programie estetycznym polskiego
pozytywizmu mieściły się postulaty ilustrowania przez sztukę prawd zdobytych w wyniku
naukowego poznania. Nowe gatunki literackie musiały zawierać określone tendencje perswazyjne i
moralizatorskie oraz manifestować ideę harmonijnego podążania ludzkości ku postępowi.