SPIS TREŚCI
Informacje ogólne str.3
Funkcje państwa str.3
[Tabela 1] Zawodności rynku str.4
Regulacje państwa str.5
Narzędzia polityki państwa str.5
Metody interwencji państwa str.5
Podsumowanie str.7
[Tabela 2] Stosunek do interwencji w ujęciu szkół ekonomicznych str.8
Bibliografia str.9
INFORMACJE OGÓLNE
Rola państwa w gospodarce od wieków była pełna kontrowersji. John Maynard Keynes, twierdził że gospodarka pozostawiona sama sobie nie będzie zdolna sprawnie funkcjonować, jednak jego sposób zarządzania stracił skuteczność w połowie lat 70.
Jego miejsce zajęły postulaty głoszone przez liberalizm, którego celem jest dążenie do osiągnięcia jak największej wolności we wszystkich sferach życia w społeczeństwie. Liberalizm odrzuca ograniczenia, które krępują rozwój gospodarki. Argumentem głoszonym przez tą idee jest działanie niewidzialnej ręki – zaspokajanie własnych potrzeb przez jednostki, może wpływać na realizację potrzeb społecznych. (czyt. Tabela 2, str. 8)
Przeciwieństwem tej liberalizmu jest interwencjonizm – „polityka państwa polegająca na angażowaniu się w życie gospodarcze poprzez decydowanie o cenach niektórych artykułów, cłach, dotacjach, podatkach itp., prowadzona w celu przyśpieszenia wzrostu gospodarczego” [H. Zgółkowa, str.334].
„We wzajemnych relacjach między gospodarką i sektorem publicznym nadrzędnymi powinny być interesy gospodarki. Przestrzeganie tej zasady powoduje, że niezależnie od systemu politycznego, gospodarka może być bardzo skutecznie wspomagana przez sektor publiczny – niwelujący niedoskonałości rynku, budujący wielkość i strukturę wydatków dostosowaną do potrzeb rozwoju gospodarczego – i może rozwijać się w sposób trwały pomagając realizować cele społeczne i polityczne” [J. Kleer, str.123].
FUNKCJE PAŃSTWA
Państwo interweniuje w wielu obszarach życia na wszelaki sposób. Podstawowym celem polityki państwa jest ograniczenie wpływu efektów zewnętrznych, ochrona praw własności, czy ochrona środowiska. Państwu przypisuje się trzy podstawowe funkcje:
Alokacyjna - umożliwia utrzymanie prawidłowej alokacji zasobów, poprzez bezpośrednie zarządzanie strategicznymi gałęziami gospodarki, wspomaganie rozwoju gospodarczego, dostarczanie dóbr publicznych, regulowanie działalności monopoli, a także politykę w zakresie ochrony środowiska:
Redystrybucyjna - jej działanie służy przede wszystkim wyrównywaniu różnic płac, pomocy finansowej ludziom starszym i chorym. Jest realizowana głównie poprzez system podatkowy i system ubezpieczeń społecznych, wydatki z budżetu oraz oddziaływanie na system cen i opłat. Jest to zatem efektywność społeczna. „Wydając pieniądze na bezrobotnych, ludzi starych i biednych, państwo stara się przynajmniej złagodzić rażące dysproporcje w podziale dochodu i bogactwa, wynikające z niczym nieskrępowanego działania wolnego rynku” [D. Begg, str.469].
Stabilizacyjna - jej głównym celem jest obniżenie inflacji i bezrobocia, ograniczenie wahań produktu narodowego brutto przez równoważenie poziomu produkcji, zatrudnienia i cen. Działania państwa w tym zakresie bardzo często są przyczyną kontrowersji, ze względu na regulację koniunktury, której wynik wiąże się przeważnie z wysokimi kosztami, a sama jej regulacja wymaga precyzyjnych posunięć.
Innego podziału funkcji państwa dokonuje Bank Światowy. Rozróżnia on:
Funkcje minimalne, do których zaliczamy dostarczenie czystych dóbr publicznych, obronę, prawo, porządek i ochronę praw własności, działanie na rzecz równości, zarządzanie makroekonomicznej, system opieki zdrowotnej
Funkcje pośrednie, w tym ograniczenie wpływów efektów zewnętrznych, edukację, środowisko, prawa antymonopolowe, przeciwdziałanie niepełnej informacji, ubezpieczenia, regulację finansową i ubezpieczenia społeczne
Funkcje aktywne, do których są zaliczane strategie rozwoju przemysłowego i redystrybucja dóbr.
ZAWODNOŚCI RYNKU
Mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do zrównoważenia rynku. Jeżeli występują jakieś nieprawidłowości, wówczas interweniuje państwo – jest to uzasadnione zawodnością rynku. Powszechnie zakłada się, że rynek rozwiąże każdy problem ekonomiczny. Czasami jednak istnieją uzasadnione powody, by rząd nie sugerował się jedynie rynkową grą podaży i popytu.
Tabela 1: Korygowanie działań mechanizmów rynku
| Słabość „niewidzialnej ręki rynku” | Interwencja państwa | Przykłady działań polityki ekonomicznej |
|---|---|---|
Nieefektywność -niedoskonała konkurencja, monopole -koszty zewnętrzne (społeczne), np. powodowane przez firmy prywatne naruszenie stanu środowiska naturalnego -brak zainteresowania przedsiębiorców pewnymi dziedzinami działalności, zwłaszcza w sferze tzw. dóbr publicznych |
Interwencja na rynku | -ustawodawstwo antymonopolowe, decyzje urzędów antymonopolowych -wprowadzenie przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego, warunków technicznych itp. -budowa i rozbudowa urządzeń infrastruktury (dróg, kanałów itd.) |
Nierówność dochodów -uznane za nadmierne rozpiętości w poziomie dochodów i warunków życia ludności |
Redystrybucja dochodów | Progresja podatkowa, zasiłki społeczne |
Niestabilność gospodarki -wahania koniunktury, recesja i niskie tempo wzrostu, bezrobocie |
Oddziaływanie stabilizujące polityki makroekonomicznej | Regulacja podaży pieniądza, zachęty w systemie podatkowym dla inwestorów, inwestycje publiczne itp. |
Źródło: podręcznik „Polityka gospodarcza”, red. Bolesław Winiarski, PWN, Warszawa 2002, str. 37
REGULACJA
„Na regulację składają się rządowe przepisy lub bodźce rynkowe, których celem jest kontrola ceny, sprzedaży lub decyzji produkcyjnych firm” [P. A. Samuelson, str. 505].
Wyróżniamy dwie formy regulacji
Regulacje ekonomiczne –dotyczą regulacji monopoli, ochrony konkurencji i konsumentów, obejmuje kontrolę cen warunków wejścia i wyjścia i standardów obsługi w konkretnej gałęzi.
Regulacje społeczne – służą łagodzeniu lub usuwaniu negatywnych efektów zewnętrznych działań gospodarczych, pomagają przezwyciężyć niekompletność i niedoskonałość informacji, wykorzystywane są do ochrony środowiska oraz zdrowia i bezpieczeństwa pracowników i konsumentów. „Do najbardziej znanych przykładów regulacji społecznej należą programy oczyszczania powietrza i wody lub zapewniania bezpieczeństwa energetyki jądrowej leków czy samochodów” [P. A. Samuelson, str. 505]
GŁÓWNE NARZĘDZIA POZWALAJĄCE REALIZOWAĆ POLITYKĘ INTERWENCJONALIZMU
„W nowoczesnej gospodarce krajów uprzemysłowionych nie ma takiej dziedziny życia gospodarczego, która byłaby całkowicie wyłączona spod wpływu państwa. Możemy wskazać trzy główne narzędzia wykorzystywane przez rząd do oddziaływania na prywatną działalność gospodarczą” [P.A. Samuelson, str. 467]
Podatki – poprzez wzrost podatków, rząd zapewnia środki przeznaczone na wydatki publiczne kosztem ograniczenia przez społeczeństwo wydatków prywatnych.
Wydatki i płatności transferowe – rząd przeznacza odpowiednie sumy pieniężne na wszelkiego typu dofinansowania, pomoc społeczną i socjalną.
Regulacja lub kontrola – wpływa na podejmowanie pewnych działań przez społeczeństwo.
METODY INTERWENCJI PAŃSTWA
Interwencja państwa może przybierać różne formy:
Nakazowe rozbijanie naturalnych i wymuszonych monopoli, które zagrażają utrzymaniu prawdziwej konkurencji. „Państwo może poddawać te przedsiębiorstwa regulacji, stosując kontrolę cen (…), państwo interweniuje za pomocą przepisów o ochronie konkurencji, której celem jest jej ożywienie, a także zapobieganie monopolizacji i innym praktykom służącym kontroli podaży” [D. Begg, str. 106].
Kontrola cen niektórych towarów, poprzez nakładanie ceny odpowiadającej kosztom przeciętnym. Istnieje również inna możliwość interwencji, która „polega na tym, że państwo nie tylko ustala i kontroluje ceny, lecz także kupuje i sprzedaje pewne ilości dóbr, uzupełniając w ten sposób prywatny popyt lub podaż” [D. Begg, str.94] .
Informowanie konsumentów o produktach, czyli testowanie leków i wyrobów farmaceutycznych – do sprzedaży są dopuszczane tylko te, których bezpieczeństwo i skuteczność zostały udowodnione, muszą też być one odpowiednio oznakowane – mieć etykiety z niezbędnymi informacjami.
Ingerencja w rynek walutowy - zakup lub sprzedaż waluty krajowej w celu utrzymania stałego kursu walutowego, utrzymanie kursu własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym.
Niektóre inwestycje gospodarcze są bezpośrednio finansowane z kasy państwowej, np. budowa dróg i autostrad. Z tym wiąże się również kolejna regulacja, która obejmuje zezwolenia lokalizacyjne, czyli określa sposób, w jaki można wykorzystywać grunty i miejsca lokalizacji wyżej wymienionych inwestycji.
Państwo wpływa na alokację zasobów – w znacznym stopniu decyduje co jest wytwarzane (począwszy od wydatków obronnych, poprzez oświatę, kończąc na wspieraniu sztuki), jak są produkowane dobra oraz dla kogo są one wytwarzane. Wpływ na poziom produkcji w poszczególnych dziedzinach mają podatki zawarte w cenach (np. subsydia). *
Udzielanie preferencyjnych kredytów, oddłużanie i ewentualne przejmowanie upadłych przedsiębiorstw przez państwo na rzecz skarbu państwa. Dofinansowanie to może pochodzić z różnych programów strukturalnych
„Państwo może być odpowiedzialne za ochronę środowiska naturalnego i zasobów naturalnych, poprzez ustalenie i egzekwowanie określonych zasad działalności związanej z tą dziedziną” (http://www.newtrader.pl). Może ustalać przepisy ograniczające wielkość emisji zanieczyszczeń w przedsiębiorstwach. W celu ochrony globalnego środowiska, konieczna jest współpraca z innymi krajami, czyli prowadzenie międzynarodowej polityki gospodarczej (w przypadku Polski wszystkie regulacje są odgórnie ustalone przez Unię Europejską). **
Państwo dokonuje płatności transferowych (czyli wypłat, w zamian za które nie są świadczone żadne bezpośrednie usługi), np. ubezpieczenia społeczne, zasiłki dla bezrobotnych, dotacje do opieki zdrowotnej, które przesuwają środki do osób fizycznych.
Płatności transferowe i zakupy dóbr są możliwe dzięki podatkom, jakie nakłada państwo. Podatki, takie jak VAT czy podatek dochodowy są uzupełniane przez podatki lokalne, których wysokość zależy od rozmiarów lub wartości gospodarstwa domowego czy majątku.
Współczesne państwa angażują się w redystrybucję dochodów na duża skalę. Kiedy państwo interweniuje, zmieniając podział dochodów, wtedy poprawia sytuację pewnych grup ludności kosztem innych grup [D. Begg, str,106]. Aby zwiększyć skalę redystrybucji, państwo będzie zmuszone podnieść stopy podatkowe. Jest to związane z drugim twierdzeniem Pareta (przy spełnieniu pewnych warunków, w tym odpowiedniej redystrybucji początkowych zasobów, każde optimum Pareta jest stanem równowagi w warunkach konkurencji). „Przy odpowiedniej dokonanej przez państwo redystrybucji początkowego wyposażenia w zasoby każdy stan optymalny w rozumieniu Pareta może być osiągnięty dzięki działaniu konkurencyjnych rynków. (…)Wszelkie nierówności w redystrybucji byłyby eliminowane dzięki działaniu państwa” [N. Acocella, str.102-103].
„Państwo poprzez odpowiednią politykę fiskalną i monetarną może stabilizować gospodarkę zapewniając stały i równomierny wzrost gospodarczy” [http://www.newtrader.pl]. Państwo często podejmuje próby ingerencji na przebieg cyklu koniunkturalnego (polega on na „wahaniach rozmiarów produkcji społecznej, czyli PKB, którym towarzyszą zmiany poziomu bezrobocia oraz stopy inflacji”). W celu ograniczenia inflacji, bank centralny może zmniejszyć stopę wzrostu podaży pieniądza. Za pomocą tych środków państwo próbuje stabilizować gospodarkę. „Podniesienie podatków i ograniczenie wydatków z reguły zmniejsza PNB; wzrost podaży pieniądza zwiększa PNB i podnosi ceny. Polityka państwa może albo pogłębić cykl koniunkturalny, wydłużając okres recesji i powodując inflację, albo przeciwnie – przyczynić się do zmniejszenia wahań cyklicznych” [D. Begg, str. 103].
Interwencja państwa występuje też w handlu zagranicznym, dlatego też został wprowadzony system ceł i dotacji. Celem tej ingerencji jest ochrona produkcji krajowej przed konkurencją z zagranicy.
Uczestniczenie przez państwo w grze na rynkach finansowych poprzez posiadanie pakietów akcji wybranych przedsiębiorstw oraz emisję własnych pakietów wartościowych.
*Przykład [D. Begg, str. 102]
„Opodatkowując papierosy, rząd może ograniczyć ilość wypalanych papierosów i przez to poprawić stan zdrowia społeczeństwa. Opodatkowując dochody uzyskane z pracy, rząd wpływa na ilość czasu, jaki ludzie chcą przeznaczyć na pracę.”
**Przykład [D. Begg, str. 104-105]
„Rozważmy problem zanieczyszczenia środowiska. Przedsiębiorstwo wytwarza chemikalia i odprowadza ścieki do jeziora. Ścieki zatruwają lokalne ujęcia wody, zabijają rybi i ptactwo oraz wydzielają odrażający zapach. Te szkodliwe efekty uboczne stanowią społeczny koszt wytworzenia chemikaliów i powinny znaleźć właściwe odzwierciedlenie w ich cenie rynkowej. Może się jednak zdarzyć, że to nie nastąpi. Dopóki przedsiębiorstwo chemiczne nie płaci za szkody związane z zanieczyszczeniem środowiska, dopóty cena rynkowa jego produktów będzie niższa od rzeczywistego społecznego kosztu ich wytworzenia. Produkcja chemikaliów powoduje efekt zewnętrzny. (…)Występowanie efektów zewnętrznych oznacza, że ceny rynkowe nie odzwierciedlają całości społecznych kosztów i korzyści związanych z produkcją danego dobra. Interwencja państwa może poprawić funkcjonowanie gospodarki, czego przykładem jest wprowadzenie nakazu poddawania przez przedsiębiorstwa własnych odpadów określonym działaniom przed pozbyciem się ich. Ponieważ efekty zewnętrzne są spowodowane brakiem pewnych rynków, można je zwalczać za pomocą rozwiązań typu rynkowego. Państwo może pobierać od przedsiębiorstw opłaty odpowiadające szacowanym stratom powodowanym przez zanieczyszczanie środowiska lub zezwolić na pewną ilość zanieczyszczeń, a następnie umożliwić przedsiębiorstwom kupno i sprzedaż praw do owych zanieczyszczeń.”
PODSUMOWANIE
Nie ulega wątpliwości fakt, że państwo odgrywa znaczącą rolę w ingerencji niemalże wszystkie sektory społeczno – gospodarcze. Nabywa dobra i usługi, dokonuje płatności transferowych, ściąga podatki, reguluje działalność gospodarczą, próbuje wyeliminować cykle koniunkturalne oraz zawodności rynku. Aspekty, takie jak rozwiązywanie problemów związanych z informacją, społecznie akceptowana dystrybucja dochodów i dóbr społecznie pożądanych, ustalanie ilości dóbr publicznych, uzasadniają rolę państwa w gospodarce. Aktualnie praktycznie wszystkie państwa na świecie stosują różne formy interwencjonalizmu, które w mniejszym lub większym stopniu przyczyniają się do rozwoju gospodarki.
BIBLIOGRAFIA:
David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch „Mikroekonomia”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996
Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus, “Ekonomia” tom 1, PWN, Warszawa 2004
Urszula Kalina-Prasznic (red.), “Regulowana gospodarka rynkowa. Wybór materiałów do studiowania polityki gospodarczej”, Oficyna a Wolters Kluwer Business, Kraków 2007
Andrzej Wojtyna „Ewolucja keynesizmu a główny nurt ekonomi”, PWN Warszawa 2000
Elżbieta Czarny, Ewelina Nojszewska, „Mikroekonomia”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000
Bolesław Winiarski (red.), ” Polityka gospodarcza”, PWN, Warszawa 2002
Nicola Acocella, „Zasady polityki gospodarczej”, PWN, Warszawa 2002
Jerzy Kleer (red.), „Sektor publiczny w Polsce i na świecie. Między upadkiem a rozkwitem”, CeDeWu.PL Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2005
Halina Zgółkowa (red.), „Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny”, wyd. Kurpisz, Poznań 1988
http://www.newtrader.pl
http://www.wiedzainfo.pl – wykład pt: „Państwo i rynek” – Mirosława Klamut