Rola i funkcje rekreacji
Praktycznie przez cały okres antropogenezy gatunek ludzki przystosowywał się do warunków środowiska naturalnego, zaś życie naszych przodków nastawione było głównie na zaspokojenie potrzeb biologicznych. Dopiero w relatywnie krótkim czasie, w ciągu ostatniego wieku, nastąpiły globalne zmiany warunków egzystencji ludzkiej populacji. Zauważa się to zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Zmiany te, obejmujące zarówno środowisko fizyczne, jak i społeczno-kulturowe, przez swą ogromną dynamikę i eksplozyjno-rewolucyjny charakter, przekroczyły możliwości adaptacyjne organizmu człowieka. Negatywne skutki rozwoju współczesnej cywilizacji już dzisiaj dają wyraźnie znać o sobie w postaci: deficytu ruchu (hipokinezji), deprywacji szeregu potrzeb, chorób cywilizacyjnych, przeciążeń psychicznych, stresów. Oprócz tego powszechnie występują: zanieczyszczenie środowiska, plagi społeczne (alkoholizm, narkomania, terroryzm), zaburzenia w systemie wartości człowieka, dezintegracja rodziny, zachwianie naturalnych rytmów biologicznych. Współczesna cywilizacja zrodziła także zjawisko alienacji, przejawiające się poczuciem osamotnienia, zagubienia, wyobcowania, z towarzyszącym przeświadczeniem, że społeczeństwu obojętny jest los zwykłego człowieka. Zjawisko to, szczególnie widoczne wśród mieszkańców dużych miast, przyczynia się z kolei do utraty przez człowieka sensu i celu życia, staje się źródłem patologii.
Jak się wydaje, skutecznym antidotum na te wszystkie zjawiska, ma szansę być rekreacja fizyczna, dlatego wśród różnych wartości naszego życia coraz większą rolę przypisuje się właśnie rekreacji. Wynika to - jak słusznie twierdzi J. Penc - " z potrzeb codziennego życia, konieczności przywracania równowagi między zużywaniem sił fizycznych i energii a ich biologiczną i psychiczną odbudową. Właśnie rekreacja ma zapewnić człowiekowi odprężenie, poprawę sprawności kondycji psychicznej, utrzymanie dobrego stanu zdrowia i zdolności do pracy, stymulować i wzmacniać rozwój jego uzdolnień i doskonalenia osobowości." Szczególna rola przypisywana jest jej w rozwoju i doskonaleniu osobowości, który to proces dokonuje się w toku całego życia człowieka. Może on przebiegać w sposób naturalny, nie kontrolowany przez samą jednostkę, lub w sposób twórczy, to znaczy wtedy, gdy jednostka świadomie przejmie inicjatywę w kierowaniu własnym rozwojem. W obu przypadkach aktywność w czasie wolnym może stanowić wartościowy środek tego rozwoju, a jej rola polega na:
1. Kształtowaniu równowagi pomiędzy spontanicznością a samokontrolą, co stanowi niezbędny warunek harmonijnego rozwoju emocjonalnej sfery osobowości człowieka.
2. Zaspokajaniu potrzeb zdeprywowanych w codziennym życiu, co sprzyja utrzymaniu równowagi funkcjonalnej organizmu.
3. "Otwarciu" nowych przestrzeni dla rozwoju osobowości oraz dostarczeniu nowych sposobów autorealizacji człowieka.
4. Stymulacji samego procesu rozwoju przez dostarczenie nowych form ekspresji osobowości, co przyczynia się do "odreagowania" i usuwania zahamowań i barier rozwojowych. Taniec na przykład może niektórym osobom umożliwić przełamanie swojej nieśmiałości w kontaktach towarzyskich, co zwiększa wiarę w siebie i poczucie własnej wartości oraz kształtuje bardziej otwartą, aktywną i optymistyczną postawę do świata. Ponadto, poprzez udział we wspólnej imprezie, zawodach itp. nawiązują się trwałe więzi społeczne. Interakcje zachodzące pomiędzy uczestnikami takich form wynikają z pełnej dobrowolności udziału i wspólnoty zainteresowań, co gwarantuje ich trwałość i korzystny wpływ na członków grupy, kształtując ich uczucia do ludzi i świata.
Rekreacja w życiu człowieka spełnia dzisiaj wiele funkcji i jest źródłem tych wszystkich jego wartości, bez których stosowanie nawet najnowszych rozwiązań technicznych i organizacyjnych nie może być w pełni efektywne, jako że największą wartością jest sam zdrowy człowiek - jego walory intelektualne, emocjonalne i somatyczne oraz motywy, którymi kieruje się w dążeniu do lepszej pracy i postępu.
Trzy zasadnicze funkcje rekreacji tj. regeneracyjna (wypoczynkowa), rozrywkowa i rozwojowa, zawarte są właściwie w definicji czasu wolnego, sformułowanej przez francuskiego socjologa J. Dumazediera, według którego czas wolny to "różnorodne zajęcia, które człowiek może wykonywać dobrowolnie jako wypoczynek, rozrywkę lub dla rozwoju zasobu wiadomości, dla bezinteresownego kształcenia, dla spontanicznego udziału w życiu społecznym po wypełnieniu obowiązków zawodowych i społecznych"
Oprócz powyższych, aktywność rekreacyjna może spełniać również szereg innych funkcji, takich jak: kompensacyjna, kreacyjna i katartyczna.
Funkcja kompensacyjna wynika z możliwości wyrównywania, poprzez uprawianie rekreacji, szeregu braków występujących w życiu współczesnego człowieka. Odnosi się to szczególnie do braku aktywności fizycznej, braku kontaktu ze środowiskiem naturalnym oraz niezaspokojenia potrzeb ambicjonalnych i emocjonalnych.
Funkcja kreacyjna wiąże się z dostarczaniem jakościowo nowych wrażeń i emocji, tworzeniem nowych systemów postaw, pomnażaniem zdrowia, jednym słowem kreowaniem nowych wartości w życiu człowieka.
Funkcja katartyczna (od gr. katharsis - oczyszczenie) polega na "ucieczce" za pośrednictwem rekreacji od codziennych kłopotów, obniżeniu poziomu samotności, uwolnieniu (odreagowaniu) stłumionych popędów i emocji. Następuje więc swoiste "wewnętrzne oczyszczenie organizmu".
Aktywność rekreacyjna jest również sposobem na uwolnienie się od całego szeregu narzuconych człowiekowi przez współczesną cywilizację zakazów i nakazów (prawnych, moralnych, etycznych) i pozwala na swoiste odreagowanie związanych z nimi napięć. Bardzo istotną wydaje się być funkcja integracyjna rekreacji, która jest przecież jednym ze skutecznych sposobów nawiązywania niejednokrotnie trwałych więzi interpersonalnych, opartych na stosunkach nieformalnych, integrujących ludzi o wspólnych zainteresowaniach, upodobaniach i nawykach spędzania wolnego czasu. Rekreacja, podobnie jak wychowanie fizyczne - spełnia również funkcję adaptacyjną, polepszając i ułatwiając przystosowanie się człowieka do szybko zmieniających się warunków środowiska życia, funkcję stymulacyjną, wspomagając i pobudzając rozwój psychofizyczny człowieka oraz funkcję korektywną, niwelując lub likwidując szereg odchyleń w rozwoju. Słusznie więc podkreśla się obecnie ogromne znaczenie zdrowotno-profilaktyczne rekreacji fizycznej, która może być skutecznym antidotum na wiele chorób współczesnej cywilizacji ujawniających się zarówno w sferze somatycznej, jak i psychicznej.
Wartą podkreślenia jest jeszcze funkcja, jaką może spełniać rekreacja w skali makrospołecznej, czyli w stosunku do ogółu społeczeństwa. I tak na przykład, poprzez politykę ograniczania lub popierania kontaktów sportowych, przez wprowadzanie ułatwień lub utrudnień w turystyce międzynarodowej, poprzez utrudnianie lub ułatwianie przepływu informacji można skutecznie kształtować nie tylko postawy indywidualne obywateli danego państwa, ale także ich świadomość zbiorową. Tym samym szeroko pojęta rekreacja, jako instrument celowej polityki państwa, może pełnić ważną funkcję społeczno-ideologiczną.
W sytuacji, gdy znikają granice między państwami, pojawiają się wielkie możliwości migracji wzorców zachowań, w tym i zachowań w sferze rekreacji. Dzięki temu można mieć nadzieję, że ze względu na swoją rolę i wielość funkcji, w coraz szerszych kręgach polskiego społeczeństwa będzie się utrwalał trend podejmowania działalności rekreacyjnej na taką skalę, jak ma to miejsce w krajach zachodnich. Będzie to namacalny dowód na to, że potrafimy sprostać wyzwaniu, jakim jest konieczność pielęgnowania i pomnażania zdrowia.
BIBLIOGRAFIA
R.W. Winiarski "Wstęp do teorii rekreacji", Kraków 1989
J. Penc "Społeczne i ekonomiczne wartości rekreacji", "Kultura Fizyczna" nr 3-4/1989
J. Bielski "Życie jest ruchem", Warszawa 1996
Joffre Dumazedier, "Vers une civilisation du loisir?", 1962