Proces reprodukcji społecznej

Wiele czynników składa się na proces reprodukcji społecznej – wychowanie, kapitał kulturowy, język. Dzieci poprzez odtwarzanie pozycji społecznej i poziomu wykształcenia rodziców poprzez naśladownictwo, stają się tacy jak oni. Ogromne znaczenie w wychowaniu dzieci i ich dalszym życiu ma język, którym na co dzień się posługujemy. Sposób (mniej lub bardziej rozbudowany), w jaki ktoś wypowiada się na temat tego, co widzi wokół, co czuje, myśli lub analizuje może być wynikiem społecznego pochodzenia lub otoczenia, którym człowiek nasiąkł w toku życia. Posługiwanie się kodem językowym ma charakter nieświadomy, to znaczy dany typ języka naturalnie wypływa z człowieka – w zależności, w jakiej rodzinie się wychował – takim kodem będzie się posługiwał. Twórcą teorii kodów językowych jest Basil Bernstein, który wyróżnił dwie jego odmiany: kod ograniczony, charakterystyczny dla klasy robotniczej oraz kod rozwinięty – charakterystyczny dla klas średnich i wyższych.

Rodzina jest podstawowym środowiskiem, w którym „uczymy się mówić, nazywać i określać świat wokół siebie, a także nabywamy przyzwyczajeń językowych.” W zależności od „rozkładu władzy i przyjętego w niej systemu komunikacji rozróżniamy rodziny osobowe i pozycjonalne.” Rodziny te posługują się kodami językowymi, które „przekazują kulturę, czyniąc tym samym koniecznym pewien typ zachowania.” (Bernstein, s.135) Rodziny osobowe należą do rodzin z wyższym statusem społecznym i materialnym, „wszyscy członkowie niezależnie od wieku mają prawo wypowiadać swoje poglądy, posługują się kodem rozwiniętym. Natomiast w rodzinach pozycjonalnych, mających niższy status społeczny, komunikacja ma charakter zamknięty i nie każdy członek rodziny może w równym stopniu wyrażać swoje poglądy i opinie. W rodzinach pozycjonalnych wykorzystywany jest kod ograniczony.

W czasie uczestnictwa w życiu społecznym, ludzie nabywają wiedzę, umiejętności i przedmioty o wartościach kulturowych. Określić to można jako kapitał kulturowy, a pojęcie to wprowadził francuski socjolog Pierre Bourdieu. Według Bourdieu kapitał kulturowy występuje w trzech podstawowych formach: ucieleśnionej, zinstytucjonalizowanej oraz uprzedmiotowionej. „Kapitał kulturowy może być konwertowany na dwie inne formy kapitału wyróżnione przez Bourdieu: kapitał społeczny i kapitał ekonomiczny.” Rodziny osobowe, z wyższym kapitałem kulturowym, znają formy kultury wysokiej, konwencji kulturowych i towarzyskich, mają dobre maniery i na takich zasadach, od najmłodszych lat wychowywane są dzieci. Wyżej wymienione długotrwałe predyspozycje ciała i umysłu określane są jako forma ucieleśniona kapitału kulturowego. Do formy zinstytucjonalizowanej należą sformalizowane wykształcenia w postaci dyplomów prestiżowych uczelni, a do formy uprzedmiotowionej – wszystkie dobra kulturowe pod postacią książek, obrazów i tym podobnych. Dzieci pochodzące z rodzin osobowych mają więc na starcie dużą przewagę. Już od pierwszych chwil życia, dziecko inteligenta ma większe szanse życiowe niż potomek robotnika. Rodziny z wyższym statusem społecznym i materialnym, wychowują swoje pociechy posługując się bardzo rozbudowaną, elastyczną składnią, pełną barwnych określeń językowych. Dzieci te mówią pełnymi zdaniami i bogato argumentują swoje wypowiedzi, „nie doświadczają trudności o charakterze dydaktycznym,” ale są przez to czasem gorzej rozumiane przez rówieśników i odpychane na bok w trakcie wspólnego spędzania czasu na podwórku. Dzieci od najmłodszych lat są zapatrzone w swoich rodziców, są wręcz ich idolami, chcą być tacy jak oni. Odtwarzają ich pozycję społeczną i poziom wykształcenia poprzez naśladownictwo. Oczywiście zdarzają się wyjątki, ale większość przypadków kończy się tym, że dziecko prawnika zostaje prawnikiem, a dziecko lekarza – lekarzem.

Dzieci pochodzące z rodzin pozycjonalnych mają mniejsze szanse życiowe, trudniej im osiągnąć dobrą pozycję społeczną i ekonomiczną. Rodzice nie posiadają wyższego wykształcenia, komunikacja między nimi a dziećmi ma charakter zwięzły, „większość wypowiedzi formułowana jest w trybie orzekającym i rozkazującym, nie zaś przypuszczającym czy pytającym, jak w kodzie rozwiniętym.” Ponadto wypowiedzi w kodzie ograniczonym charakteryzują się sztywnością składni i słownictwa, co ułatwia ich rozumienie. Dzieciom z rodzin pozycjonalnych ciężko się przystosować w szkole, gdyż mają mniejszy zasób werbalny niż ich rówieśnicy. W szkołach, od początku zachęca się dzieci do posługiwania się kodem rozwiniętym, co dla dziecka przyzwyczajonego do skrótowości, jednoznaczności wypowiedzi może stanowić kłopot. Uczniowie szybko spotykają się z trudnościami w edukacji, których źródłem są problemy ze zrozumieniem języka podręczników szkolnych oraz komunikaty, którymi posługują się nauczyciele podczas prowadzenia lekcji. Proces odtwarzania pozycji społecznej poprzez naśladownictwo rodziców prowadzi do przypisania dziecku pochodzącemu z niewykształconej rodziny niższych aspiracji intelektualnych, a wyniku tego przerwaniem edukacji. Osoby wychowane w rodzinach pozycjonalnych często bardzo szybko idą po ukończeniu szkoły zawodowej do pracy, nie mają ambicji i motywacji ze strony rodziców na dalszą naukę. Różne zawody wymagają mniejszych lub większych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji, jak i również krótszego lub dłuższego treningu, co wiąże się z pewnymi wyrzeczeniami, nakładami finansowymi, motywacją czego rodziny pozycjonalne nie zawsze mogą zapewnić. Młodzież z tych że rodzin woli pracę w jakimś prostym zawodzie od podjęcia studiów.

Bardzo ważna jest świadomość nauczyciela w szkole, powinien on wiedzieć z jakim dzieckiem ma do czynienia. Dziecko z rodziny osobowej uczone jest od początku posługiwania się kodem rozwiniętym, więc w szkole nie ma problemu, aby uargumentowało swoje stanowisko, używając rozwiniętych, złożonych zdań. Natomiast dziecko, pochodzące z rodziny pozycjonalnej będzie miało już z tym problem, bo nie tego było uczone w domu. Świadomość nauczyciela jest więc bardzo ważna, powinien on przystosowywać poziom i styl wypowiedzi do możliwości wychowanka. Nie oznacza to, że nauczyciel nie powinien rozwijać słownictwa dziecka i kształtowania „właściwych nawyków werbalnych i komunikacyjnych.” musi to jednak robić stopniowo, aby być pewnym, że dziecko rozumie sens jego wypowiedzi. Powinien być wyrozumiały dla swoich uczniów, aby wprowadzić ich w świat wiedzy i wszystko było dla nich zrozumiałe. „W procesie kształcenia pozbawia się habitusu, (…) który określa przynależność społeczną jednostki, wyznaczając zarazem ramy jej tożsamości.” Termin „habitus, polega na sterowaniu działaniami zmierzającymi do określonego celu, mimo że cel ów nie jest, a w każdym razie nie musi być uświadomiony” (str.14 reprodukcja)Dziecku z rodziny pozycjonalnej trudno zmienić swoje przyzwyczajenia językowe, ponieważ nie rozumie co się do niego mówi, przez co doświadcza społecznego wykluczenia. Takie wpajanie kolejnym pokoleniom określonych wartości jest jednym z dwóch aspektów przemocy symbolicznej, dzieli się ona na kształtowanie habitusu oraz mechanizmy i szanse awansu szkolnego. W przypadku gdy dziecko, nie rozumie komunikatów ze strony nauczyciela, może wyłączyć się z procesu edukacji i zacząć zbierać najgorsze stopnie. Sens edukacji polega na stopniowym przechodzeniu od kodu ograniczonego do rozwiniętego, „ale pełna kompetencja komunikacyjna obejmuje umiejętność posługiwania się obydwoma w określonych sytuacjach społecznych.”

Wychowanie w procesie reprodukcji społecznej ma wielkie znaczenie. W zależności od tego, w jakiej rodzinie się wychowaliśmy, jaki mieliśmy status społeczny i jakim kodem językowym się posługiwaliśmy i jak rodzina ukształtowała naszą osobowość – staniemy się ludźmi podobnymi do naszych rodziców. Dzieciom, które całe życie przebywały w otoczeniu osób niewykształconych, trudno wybić się i dostać w dorosłym życiu do klas wyższych, bardziej uprzywilejowanych. Dlatego (w większości przypadków) dziecko robotnika zostaje robotnikiem, a dziecko inteligenta – inteligentem. Wiele czynników wpływa na ten proces, jednak ciężko się wyłamać.