Systemy wyborcze

Celem mojego referatu jest wyjaśnienie poszczególnych systemów wyborczych. Zastanowimy się też nad tym jaki mają wpływ na cały proces głosowania i jaka jest ich istota i funkcje.

Zacznę od tego, że podstawową formą uczestnictwa politycznego we współczesnych demokracjach są wybory. Oznaczają one podjęcie przez ogół uprawnionych obywateli (najczęściej ogół osób dorosłych) decyzji o tym kto personalnie – w ich imieniu – jest uprawniony do podejmowania wiążących decyzji na arenie parlamentarnej, w czasie wyznaczonym przez granice kadencji.

Bezpośrednim efektem wyborów jest ukształtowanie się określonego układu sił politycznych w parlamencie. Obejmuje on:

- partię (bądź koalicję partii), która jest zdolna do utworzenia rządu;

- zintegrowaną lub niezintegrowaną opozycję.

Wybory są podjęciem zbiorowej decyzji o zaistnieniu określonych partii politycznych na arenie parlamentarnej oraz o rozmiarze reprezentacji owych partii, a więc decyduje się o osiągnięciu przez partie progu reprezentacji.

Wybory mają określone funkcje. Wyróżniamy więc:

- funkcję kreacyjną – jest to podstawowa funkcja wyborów, której istotą jest wyłonienie reprezentacji parlamentarnej, która odwzorowuje w jak najbardziej wierny sposób polityczne i personalne upodobania wyborców i która jest zdolna do efektywnego działania politycznego. To efektywne działanie polityczne obejmuje możliwość utworzenia rządu posiadającego niezbędne poparcie parlamentarne, a także sprawność w postępowaniu legislacyjnym.

- funkcję legislacyjną – polega na tym, że wyborcy poprzez swoje głosowanie legitymują zwycięską partię. Związane z tym uczestnictwo polityczne obywateli polega na ogólnym legitymowaniu wszystkich decyzji podejmowanych przez wybranych reprezentantów, a nie na stworzeniu dodatkowego źródła prawomocności danej decyzji.

Jak wspomniałam wcześniej, z pojęciem wyborów ściśle związane są systemy wyborcze. Pod pojęciem systemów wyborczych rozumie się zespół reguł rządzących procesem artykulacji preferencji wyborczych wyrażonych w postaci głosów oraz transformacją proporcji głosów oddanych na poszczególne partie w liczbę uzyskanych przez nie mandatów.

Systemem wyborczym określa się także zbiór norm prawnych ustanawiających prawo wyborcze obywateli oraz regulujących organizację i tryb przeprowadzenia wyborów oraz wzajemne stosunki między deputowanymi a wyborcami.

Każdy system wyborczy powinien dążyć do osiągnięcia następujących celów:

- wyłonienie organu władzy ustawodawczej, którego skład będzie odzwierciedleniem podstawowych podziałów politycznych panujących wśród wyborców

- utworzenie rządu, który będzie odpowiadał życzeniom wyborców odczytanym z rozkładu głosów

- zapewnienie rządowi stabilności i trwałości

- wyselekcjonowanie ludzi na podstawie ich osobistych możliwości i zdolności, które będą kwalifikować ich do realizowania zadań należących do legislatywy i egzekutywy.

Na tej podstawie wyróżniamy następujące elementy systemu wyborczego, które wywołują określone konsekwencje polityczne:

• Kształt okręgu wyborczego. Jeżeli mówiąc o okręgu wyborczym mamy na myśli ogół wyborców zamieszkujących określone terytorium, uprawnionych do głosowania na tych samych kandydatów, to mówiąc o jego kształcie opisujemy strukturę socjoekonomiczną i demograficzną wyborców na danym terenie (np. czy dany okręg jest miejski czy wiejski, czy przeważają w nim ludzie młodzi czy w podeszłym wieku itp.) Tak zwana geografia wyborcza czyli manipulowanie granicami okręgów, umożliwia wywołanie efektu nad – lub podprezentacji określonych kategorii elektoratu (np. nadreprezentacji ludności wiejskiej kosztem mieszkańców dużych miast, co może być korzystne dla partii typu agrarnego).

• Rozmiar okręgu wyborczego. Jest to ilość mandatów, które rozdziela ta sama grupa wyborców. Wyróżniamy okręgi najmniejsze, czyli takie, w których obsadza się tylko 1 mandat. Maksymalny rozmiar okręgu wyznacza, przynajmniej teoretycznie, ilość miejsc w parlamencie. Jeżeli te dwie liczby są równe, to oznacza to, że okręgiem wyborczym jest cały kraj. Przeciętny rozmiar okręgu można wyliczyć, dzieląc ilość miejsc w parlamencie przez liczbę okręgów wyborczych.

• Przeciętny „koszt” uzyskania jednego miejsca w parlamencie. Mierzymy go liczbą głosów potrzebnych do jego zdobycia. Jest określany następującym wzorem: nr1. Wzór ten pokazuje, że przeciętny „koszt” zdobycia miejsca w parlamencie wzrasta z liczbą oddanych głosów (a więc ze wzrostem frekwencji wyborczej), maleje natomiast, wraz ze zwiększaniem się rozmiaru okręgu wyborczego i liczby rywalizujących partii. Można założyć że ów koszt będzie relatywnie najniższy (a więc zdobycie stosunkowo niewielkiej liczby głosów może pozwolić na uzyskanie mandatu) wtedy, gdy będziemy mieli do czynienia z dużymi okręgami wyborczymi i dużą liczbą zgłoszonych partii, przy dość niskiej frekwencji wyborczej. Sytuacja, kiedy koszt zdobycia mandatu jest niski, przynosi korzyści partiom małym , które łatwiej mogą wtedy pokonać „barierę reprezentacji” i znaleźć się w parlamencie.

• Uprawnienia wyborcy w akcie głosowania. Wyróżniamy dwa typy głosowania:

- głosowanie kategoryczne - polega na tym, że wyborca, który posiada jeden głos może go oddać na jednego kandydata lub jedną listę partyjna.

- głosowanie porządkujące – obywatel ma możliwość oznaczenia kolejności kandydatów na liście, jej przedstawienia, kumulacji większej ilości posiadanych głosów w stosunku do osoby jednego kandydata. Można nadmienić, że skrajną formą głosowania porządkującego jest istniejąca możliwość tworzenia przez wyborcę tzw. Składanki (panachage) czyli zestawienia kandydatów z kilku różnych list partyjnych. Taka forma istnieje w systemie wyborczym Szwajcarii.

Najczęściej stosuje się głosowanie kategoryczne, ponieważ partie polityczne zazwyczaj starają się ograniczyć do minimum wpływ wyborców na swoje decyzje nominacyjne (np. o kolejności nazwisk na liście wyborczej decydują z reguły samodzielnie liderzy partii).

• Formuła wyborcza. Jest to zespół reguł decydujących o tym, który kandydat zostaje wybrany w danym okręgu oraz w jaki sposób następuje przeliczenie liczby uzyskanych przez dana partię głosów w liczbę przypadających jej mandatów. Formuła wyborcza występuje w kilku wariantach i często utożsamiana jest z typem systemu wyborczego. Jest też podstawowym kryterium, według którego klasyfikuje się systemy wyborcze. Stanowi też główne źródło nieuniknionych deformacji wyniku wyborczego.

• Klauzula zaporowa. Oznacza sztuczny próg poparcia, którego przekroczenie jest niezbędne do uczestnictwa w podziale mandatów. Ta instytucja jest niekorzystna dla partii małych. Klauzula zaporowa znajduje zastosowanie między innymi w RFN, Szwecji, Norwegii, Austrii i Włoszech.

• Wyrównawcza dystrybucja mandatów. Oznacza, że możliwe jest zastosowanie korekty wyników głosowania na poziomie krajowym, aby zmniejszyć straty partii poszkodowanych na poziomie okręgów wyborczych i będących z tego powodu podreprezentowane. Jest to korzystne dla partii małych. To rozwiązanie stosuje się między innymi w Danii, Islandii, RFN, Belgii i Grecji.

We współczesnych państwach demokratycznych funkcjonuje wiele systemów wyborczych, które często bardzo różnią się od siebie. Nie ma idealnej formuły, która by pozwoliła na wierne odtworzenie w parlamencie podziałów politycznych istniejących w społeczeństwie. Każdy system wyborczy powinien z jednej strony zapewnić możliwie maksymalną reprezentatywność parlamentu, z drugiej powinien umożliwiać powstanie stabilnego i trwałego rządu.

Jest wiele czynników decydujących o tym, jaki system wyborczy funkcjonuje w danym państwie. Do nich zaliczamy np. stan kultury politycznej społeczeństwa, charakter podziałów społecznych, poziom rywalizacji politycznej, kształt systemu partyjnego, czy aktualny układ sił politycznych. Trzeba wspomnieć, że nie ma systemów „lepszych” i „gorszych”, a jedynie bardziej i mniej efektywne w swoim funkcjonowaniu z punktu widzenia konkretnych społeczeństw.

Podstawowym kryterium, które najczęściej klasyfikuje systemy wyborcze jest formuła wyborcza. Bogdanor wyróżnił cztery podstawowe typy systemów wyborczych:

• System pluralistyczny, czyli systemy większości względnej. Występują w dwóch różnych odmianach, które wyróżniono na podstawie liczby mandatów obsadzanych w okręgu wyborczym:

- wariant klasyczny – gdzie głosowanie przeprowadzane jest w jednomandatowych okręgach wyborczych, które pokrywają swym zasięgiem terytorium całego państwa w liczbie wynikających z ilości mandatów obsadzanych w danych wyborach. Każdy wyborca ma tylko jeden głos, który oddaje na jednego kandydata startującego w jego okręgu wyborczym. Mandat zdobywa ten kandydat, który zdobędzie więcej głosów niż inni. Redystrybucja mandatów w okręgach odbywa się niezależnie od wyników głosowania zarówno w innych okręgach, jak i w skali kraju. Do zalet tego systemu zalicza się : łatwość w stosowaniu, przejrzystość dla odbiorcy, odbywanie walki pomiędzy osobami a nie ugrupowaniami, a także wytworzenie się więzi między kandydatami a wyborcami poprzez zabieganie o poparcie mieszkańców. Wariant ten daje dużą możliwość wyboru osób popularnych, zwiększa też poziom ogólnej stabilności politycznej. Taki wariant spotyka się między innymi w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a także w Polsce podczas wyborów samorządowych w latach 1990 i 1994 (w gminach do 40 tys. mieszkańców).

- wariant drugi – gdzie głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych. Wyborca posiada tyle głosów, ile mandatów jest do obsadzenia w danym okręgu. Wariant ten stosuje się między innymi w Turcji i w Polsce w wyborach do Senatu.

Z systemem większości związane jest prawo Duverger’a, które zakłada, że stosowanie systemu większości względnej prowadzi w konsekwencji do wykształcenia systemu dwupartyjnego. System ten promuje partie silne wyborczo, zdolne do pokonania swoich konkurentów w jak największej liczbie okręgów, niezależnie od sumy głosów zdobytych w skali całego kraju. Do przejęcia rządów w państwie wystarczy, że dana partia zdobędzie o jeden mandat więcej niż wynosi liczba równa połowie wszystkich okręgów wyborczych. Wówczas partie, które mają poparcie jednym lub w kilku regionach są wręcz wyłączone z walki o władzę. Im większa ilość startujących w danym okręgu, tym mniejsza liczba głosów jest potrzebna do uzyskania mandatu. Poważnym mankamentem systemów pluralistycznych jest to, że większość wyborców z danego okręgu może nie być reprezentowana, gdyż oddali swój głos na kandydatów, którzy przegrali, a więc dochodzi do deformacji wyników wyborów i do nadreprezentacji partii dużych kosztem małych lub średnich ugrupowań politycznych. System ten nie jest odporny i w pewnych sytuacjach sprzyja głosowaniom strategicznym, niekiedy wbrew własnym upodobaniom na przedstawicieli najsilniejszych partii.

• System większości absolutnej, czyli systemy większości bezwzględnej. Wybory przeprowadzane są w okręgach jednomandatowych. Kandydat musi zdobyć poparcie ponad 50% głosujących w danym okręgu. W przypadku, gdy o mandat ubiega się kilku kandydatów może zdarzyć się, że żaden z nich nie uzyska wymaganej liczby głosów. Wówczas stosuje się:

- system powtórnego głosowania - przeprowadza się II turę głosowania. O mandat mogą ubiegać się kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów w I turze (nie mniej jednak niż 12,5% głosów oddanych w danym okręgu). Zwycięzcą w powtórnym głosowaniu zostaje ten kandydat, który uzyska najwięcej głosów (nie obowiązuje już bariera 50%+1). Procedura ta wymusza na partiach politycznych, zwłaszcza tych o zbliżonych programach, przeprowadzenia taktycznych uzgodnień przed II turą głosowania. Przykładem uzgodnienia taktycznego jest następująca sytuacja:

Do II tury przeszło 3 polityków – jeden z ugrupowania lewicowego i dwóch z ugrupowania prawicowego. Jeden z prawicowych polityków rezygnuje z dalszej walki o władzę, aby nie doszło do podziału głosów między polityków tej samej frakcji, a tym samym aby partia prawicowa mogła odnieść zwycięstwo. Takie zagranie realnie zwiększa szanse na zwycięstwo przykładowej partii prawicowej. System głosowania powtórnego funkcjonuje między innymi we Francji w wyborach do Zgromadzenia Narodowego i w wyborach prezydenckich

- system alternatywnego głosowania - nie jest konieczne przeprowadzanie drugiej tury, natomiast wyborca musi dokonać wyboru w specyficzny sposób. Jeżeli w danym okręgu zgłoszono kilku kandydatów, głosujący powinien wskazać którego z nich preferuje w kolejności pierwszej, drugiej, trzeciej i tak dalej (to jest wyżej wspomniane głosowanie porządkujące). Suma tych preferencji pozwala ostatecznie na ustalenie, który z kandydatów cieszy się największym poparciem, przy czym w każdej kolejnej rundzie obliczeń eliminuje się kandydata z najmniejszą ilością głosów. Ten system głosowania zilustruję przykładem (nr2):

W danym okręgu wyborczym zgłoszono 6 kandydatów. Oddano 109 269 głosów, a więc wymagana większość to 54 635 głosów.

W pierwszej rundzie obliczeń sumuje się ilość „pierwszych miejsc” uzyskanych przez poszczególnych kandydatów na kartach do głosowania. Jak widać, żaden z kandydatów nie uzyskał na razie wymaganej liczby głosów. W tej sytuacji eliminuje się kandydata F. W drugiej rundzie obliczeń uzyskane przez niego 9205 głosów rozdziela się między pozostałych kandydatów, biorąc uzyskane przez nich ”drugie miejsca” na tych kartkach do głosowania, na których na pierwszym miejscu figurował kandydat F. Ponieważ nadal żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości, dokonuje się dalszych obliczeń eliminując kolejno „najsłabszych” kandydatów. Przypadające na nich głosy rozdziela się między pozostałych, kierując się porządkiem określonym przez wyborców na kartach do głosowania. W naszym przykładowym okręgu mandat otrzymał ostatecznie kandydat C, mimo że na początku zajmował dopiero trzecią pozycje pod względem uzyskanych „pierwszych miejsc”. Opisany system alternatywnego głosowania stosowany jest w Australii.

System większości bezwzględnej jest stosowany bardzo często w wyborach organów jednoosobowych (np. prezydentów), gdzie wymogiem jest uzyskanie faktycznej akceptacji większości głosujących, co daje zawsze mocną demokratyczną legitymację. Powstał po to, aby zapobiec sytuacji, kiedy to wybór deputowanego dokonuje się głosami mniejszości. Każdy wyborca ma tylko jeden głos, który oddaje na jednego kandydata startującego w danym okręgu wyborczym. Gdy system ten wykorzystywany jest jako system wyborczy do parlamentu, wówczas cechuje się silną deformacją wyników wyborów. Konieczność uzyskania bezwzględnej większości głosów jest korzystna dla kandydatów akceptowanych przez większość, a więc o umiarkowanych poglądach, najczęściej z dużych partii politycznych. System większości bezwzględnej nie spełnia kryterium racjonalności. Stosowany jest między innymi we Francji, Austrii, Polsce czy Portugalii.

• System semiproporcjonalny , zwany też czasem systemem SNTV (The Single Non-Transferable Vote) - polega na tym, że każdy wyborca dysponuje tylko jednym głosem, głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych, a mandaty otrzymują kandydaci, którzy uzyskali kolejno największą liczbę głosów. System ten ze względu na możliwość rozproszenia głosów zmusza partie polityczne do ostrożnego nominowania kandydatów, z reguły w liczbie mniejszej, niż wynosi liczba mandatów w okręgu. Stosowany jest w wyborach parlamentarnych w Japonii.

• Systemy proporcjonalne – są najczęściej występującymi systemami wyborczymi we współczesnej demokracji. Wyróżnia się dwa rodzaje systemów proporcjonalnych:

- system list wyborczych- takie, w których partie, a nie wyborcy, zachowują pełną kontrolę nad uszeregowaniem preferencji dla zamieszczonych na liście kandydatów. Występują one w kilku odmianach, różniących się pod względem poziomu, na którym dokonuje się repartycja mandatów między listy, lub pod względem zakresu wyboru, jakiego może dokonać obywatel w ramach listy. Istotną rzeczą jest również obecność lub brak barier zaporowych oraz stosowanie metody transformacji głosów w mandaty.

Jeśli chodzi o pierwsze kryterium, można wyróżnić systemy list wyborczych, w których:

- cały obszar państwa to jeden okręg wyborczy, partie biorące udział w wyborach zgłaszają „listy krajowe”, a podział mandatów odbywa się na szczeblu ogólnokrajowym ( z takim systemem mamy do czynienia np. w Holandii i Izraelu),

- istnieją listy regionalne lub lokalne (na poziomie okręgu wyborczego), ale podział mandatów dokonuje się na szczeblu ogólnokrajowym,

- istnieją listy regionalne lub lokalne, a podział mandatów dokonuje się na szczeblu okręgu wyborczego.

Jeśli chodzi o możliwość określenia przez wyborcę preferencji personalnych w ramach listy, można wyróżnić systemy, w których:

- dokonywanie wyboru kandydatów w ramach listy jest wykluczone, wyborca może tylko wskazać listę, na którą głosuje (np. w wyborach do niemieckiego Bundestagu),

- wyborca ma prawo do wskazywania preferowanych kandydatów w ramach jednej listy (np. wybory do Izby Deputowanych we Włoszech),

- wyborca ma prawo głosować na kandydatów z list różnych partii, a więc praktycznie układać własną listę kandydatów (np. wybory do Rady Narodowej w Szwajcarii).

Jeśli chodzi o kwestię barier zaporowych, znajdują one zastosowanie w niektórych krajach europejskich (np. RFN, Danii, Szwecji, Hiszpanii), aby wyeliminować z areny parlamentarnej małe ugrupowania polityczne. Aby partia mogła brać udział w podziale mandatów, musi osiągnąć określone procentowe minimum poparcia elektoratu. Bariera może obowiązywać na poziomie okręgu wyborczego lub całego kraju. Gdy obowiązuje jedynie na poziomie okręgu, to wówczas podziału mandatów dokonuje się w okręgu wyborczym biorąc pod uwagę te partie, które na danym terenie uzyskały niezbędne poparcie. Może się więc zdarzyć, że dana partia w jednych okręgach przekroczy barierę, a w innych nie. Jednak tę możliwość stosuje się rzadko. Najczęściej przekroczenie bariery zaporowej wymaga zdobycia określonego odsetka głosów w skali całego kraju. Inaczej dana partia w ogóle nie jest brana pod uwagę przy podziale mandatów, niezależnie od tego, czy repartycja jest dokonywana na szczeblu ogólnokrajowym, czy w okręgach wyborczych.

W każdym systemie wyborczym można obliczyć tzw. próg naturalny, wyznaczający minimalny odsetek głosów, jaki w normalnych warunkach pozwala na zdobycie miejsca w parlamencie. Do obliczeń tych można wykorzystać zaprezentowany wcześniej wzór określający „koszt” jednego miejsca w parlamencie. Najważniejszym parametrem jest tu wielkość okręgu wyborczego. Zwiększanie jego rozmiaru powoduje obniżenie progu naturalnego.

Najważniejszym kryterium, które różnicuje systemy list partyjnych jest metoda transformacji głosów w mandaty. Wśród wielu procedur pozwalających jak najdokładniej odzwierciedlić wolę wyborców najbardziej znana jest metoda d’Hondta.

Metoda d’Hondta – jest jedną z metod podziału mandatów z grupy największych liczb. Według niej mandaty są przyznawane sekwencyjnie. W danym kroku mandat otrzymuje ta partia, której średnia liczba głosujących w przeliczeniu na mandat jest w danym momencie największa. Metoda ta w każdym etapie rozdziału mandatów uwzględnia, która partia w danej chwili jest uprawniona do otrzymania mandatu. A więc, w celu dokonania transformacji głosów na mandaty, liczbę ważnie oddanych głosów na każdą listę partyjną w danym okręgu wyborczym dzieli się przez kolejne liczby całkowite (1,2,3,4 itd.) tak długo, aż uda się w ten sposób uszeregować tyle następujących po sobie ilorazów, ile jest mandatów do obsadzenia w danym okręgu. Każda lista otrzymuje tyle mandatów, ile w wyniku tej operacji przypadło jej ilorazów. Metoda d’Hondta jest przykładem formuły obciążonej na korzyść dużych partii (sprzyja silnym wyborczo ugrupowaniom). Prowadzi to do nadreprezentacji dużych partii kosztem słabszych ugrupowań, które otrzymują mniej mandatów, niż wynika to z uzyskanej przez nich liczby głosów. Metoda ta ma zastosowanie między innymi w Austrii, Bułgarii, Czechach, Danii, Hiszpanii, Holandii, Polsce i Portugalii.

Metoda d’Hondta cechuje się małoskomplikowanym i praktycznym algorytmem podziału głosów na mandaty, faworyzowaniem dużych partii, a także odpornością na paradoksy wyborcze. Transformację głosów na mandaty przedstawię na przykładzie: nr3.

Znane są inne, zbliżone metody transformacji głosów w mandaty, różniące się od systemu d’Hondta tylko sekwencją stosowanych dzielników. Są to:

- metoda St. Lague, w której liczbę głosów oddanych na listy partyjne dzieli się przez kolejne liczby nieparzyste – 1,3,5,7,9,11, itd. (nr4)

- metoda St. Lague zmodyfikowana, która różni się od wersji oryginalnej jedynie tym, że pierwszym dzielnikiem jest liczba 1,4; (nr5)

- metoda „duńska”, w której liczbę głosów oddanych na listy partyjne dzieli się kolejno przez 1,4,7,10,13 itd. (nr6)

Praktycznym skutkiem zastosowania jednej z trzech wymienionych przed chwilą metod jest to, że ograniczają one nieco, w porównaniu do metody d’Hondta zjawisko nadinterpretacji partii zwycięskich, a więc są przez to nieco korzystniejsze dla partii małych. Metoda St. Lague ma zastosowanie w Łotwie, Nowej Zelandii oraz w Polsce w wyborach samorządowych w 2006r. Natomiast zmodyfikowaną metodę St. Lague stosuje się w Danii, Norwegii, Szwecji i w Polsce w wyborach do Sejmu w 2001r.

Inne stosowane w systemie list partyjnych metody transformacji głosów w mandaty, które charakteryzuje inna procedura obliczeniowa. Przebiega ona w 4 etapach:

- Etap I to obliczanie tzw. ilorazu wyborczego (I). Bierze się tutaj pod uwagę liczbę mandatów do obsadzenia w parlamencie (M) oraz liczbę wszystkich ważnych głosów oddanych w wyborach (V). Stosuje się rozmaite metody obliczania ilorazu wyborczego. Różnice między nimi przedstawię na przykładzie. (nr7)

- Etap II polega na tym, że liczbę głosów uzyskanych przez poszczególne listy partyjne dzieli się przez obliczony uprzednio iloraz wyborczy.

- Etap III polega na przydzieleniu poszczególnym listom odpowiedniej liczby mandatów. Jest ona równa liczbie całkowitej uzyskanej w wyniku dzielenia liczby głosów oddanych na daną listę przez iloraz wyborczy.

- Etap IV polega na obsadzeniu tych mandatów, które pozostały wolne po zastosowaniu wyżej opisanej procedury. Najczęściej rozdziela się je według zasady „największych reszt” (chodzi oczywiście o reszty z dzielenia wykonanego w etapie drugim), czasami do obsadzenia tej części miejsc w parlamencie dokonuje się przy pomocy metody d’Hondta.

Metoda Hagenbacha – Bischoffa – zwana też metodą skorygowanego ilorazu. Liczbę mandatów przypadających poszczególnym partiom oblicza się, dzieląc liczbę głosów oddanych na poszczególne listy partyjne przez kwotę Droopa. Liście przyznaje się tyle mandatów, ile pełnych kwot mieści się w liczbie głosów uzyskanych przez poszczególne listy. Otrzymane liczby całkowite (bez uwzględniania reszt) określają liczbę mandatów przypadających każdej liście, natomiast część mandatów z reguły pozostaje nieobsadzona. Pokażę to na przykładzie (nr8).

Metoda Hare – Niemeyera – jest to zmodyfikowany wariant metody Hare’a. Ta metoda jest najbardziej korzystna dla partii średnich i małych. Przy zastosowaniu tej metody wynik głosowania ustala się następująco:
- Liczbę głosów oddaną na każdą z list wyborczych dzieli się przez sumę ważnie oddanych głosów na wszystkie listy.
- Otrzymane wyniki mnoży się przez liczbę mandatów przypadających do obsadzenia w danym okręgu.
- Liczba mandatów przyznanych poszczególnym listom odpowiada liczbie całkowitej otrzymanej w rezultacie powyższego działania.
- Pozostałe nieobsadzone mandaty rozdziela się według zasady największej reszty, a w przypadku gdy reszty są równe rozstrzyga przeważnie losowanie. Pokażę to na przykładzie: (nr9)

Metoda Hare’a – jest wcześniejszą wersją metody Hare’a Niemeyera. Nazywana jest metodą największych reszt z kwotą prostą. Jest to jedna z najprostszych i najbardziej proporcjonalnych metod. Powoduje najmniejsze deformacje wyników wyborów. Również każde osiągnięcie przez listę każdej pełnej kwoty gwarantuje uzyskanie mandatu. W pierwszym etapie mandaty są przyznawane w ilości wynikającej z osiągnięcia pełnych wielokrotności kwoty prostej przez poszczególne listy partyjne w danym okręgu wyborczym. Następnie te mandaty, które nie mogły zostać w ten sposób obsadzone przydziela się kolejno na podstawie największych reszt uzyskanych z ilorazu liczby głosów oddanych na poszczególne listy wyborcze. Pokażę to na przykładzie (nr10).

Powyższa metoda wiąże się z pojęciem ilorazu Hare’a, czyli tzw. kwoty prostej. Wyznacza się ją w następujący sposób:

- sumujemy liczbę głosów ważnych oddanych na wszystkie listy partyjne walczące w danym okręgu o mandaty

- uzyskaną wartość dzielimy przez łączną liczbę mandatów obsadzanych w danym okręgu wyborczym.

Uzyskana w ten sposób kwota może już posłużyć do częściowej redystrybucji mandatów w okręgu. Jej zastosowanie jednak nie chroni przed wykorzystaniem podziału strategicznego przez partie liczące na uzyskanie większej liczby mandatów.

Kwota Droopa - jest jedną z częściej stosowanych kwot dla kwotowych metod podziału mandatów. Wyróżnia się obecnie dwa rodzaje formuł Droopa. Pierwszy z nich jest identyczny jak kwota Hagenbacha – Bischoffa. Wylicza się ją następująco:

- sumuje się liczbę głosów ważnych oddanych na wszystkie listy partyjne walczące w danym okręgu wyborczym o mandaty

- uzyskaną wartość dzielimy przez łączną liczbę mandatów obsadzanych w danym okręgu wyborczym powiększoną o jeden.

Druga wersja kwoty Droopa różni się tym, że do wartości wersji pierwszej dodaje się jeden. Jednak różnice między nimi są bardzo niewielkie i nie mają znaczenia przy ostatecznym podziale mandatów. W porównaniu do kwoty prostej obniżeniu ulega liczba głosów uprawniająca do uzyskania mandatu. Druga wersja kwoty Droopa sprzyja przede wszystkim dużym partiom. Zastosowanie kwoty Droopa przeciwdziała możliwości wykorzystania strategicznego podziału przez partie, które zyskałyby dodatkowe mandaty przy zastosowaniu kwoty prostej.

- system STV (The Single Transferable Vote) – zwany jest też systemem pojedynczego głosu przenoszonego to kolejny rodzaj systemów proporcjonalnych. Umożliwia on wyborcy wyrażenie swoich preferencji personalnych w dużo szerszym zakresie, niż w przypadku systemu list partyjnych. Celem STV jest elekcja zespołu najbardziej preferowanych kandydatów, przez możliwie największą część elektoratu.

może być stosowany tylko w okręgach wielomandatowych. Wyborca musi w trakcie głosowania poszeregować poszczególnych kandydatów w kolejności od najbardziej do najmniej preferowanego, podobnie jak w omówionym poprzednio systemie głosowania alternatywnego. Następnie dla każdego okręgu dokonuje się obliczenia ilorazu wyborczego według formuły Droopa. Dystrybucja mandatów jest dokonywana w następujący sposób:

- jeżeli po obliczeniu uzyskanych przez kandydatów „pierwszych miejsc”, żaden z nich nie przekroczy ilorazu wyborczego, eliminuje się kandydata z najmniejszą ilością głosów, a uzyskane przez niego głosy rozdziela się między pozostałych według uzyskanych przez nich „drugich miejsc”,

- jeżeli jeden z kandydatów przekroczy określoną przez iloraz wyborczy liczbę głosów, wówczas uzyskuje mandat, a nadwyżkę (czyli różnicę między ilością uzyskanych przez niego głosów a ilorazem wyborczym) rozdziela się między pozostałych odpowiednio według liczby uzyskanych „drugich miejsc”. Ten sposób „przenoszenia” pojedynczych głosów jest specyficzną cechą omawianego systemu.

Stosując odpowiednio opisane wyżej reguły, dąży się do obsadzenia wszystkich mandatów przypadający na dany okręg wyborczy.

Niniejszy system postaram się przedstawić na przykładzie (nr11).

W 3-mandatowym okręgu ubiegało się o mandat 6 kandydatów reprezentujących 4 partie.

Oddano 27 411 głosów. Iloraz wyborczy wynosił 6 853. Po I etapie (suma pierwszych miejsc na kartkach do głosowania), żaden z kandydatów nie osiągnął pułapu wyznaczonego przez iloraz wyborczy. W tej sytuacji odpadł kandydat nr 4 z najmniejszą ilością głosów. Uzyskane przez niego głosy rozdzielono na tych kandydatów, których wyborcy umieścili na drugich miejscach. Między innymi 117 głosów uzyskał w ten sposób kandydat nr5, który dzięki nim przekroczył iloraz wyborczy i on jako pierwszy w tym okręgu, zdobył mandat. 22 nadwyżkowe głosy, które zdobył (6875-6853=22) rozdzielono odpowiednio między pozostałych kandydatów (III etap). Mimo to żaden nie uzyskał wymaganej liczby głosów. W tym momencie najmniej głosów miał kandydat nr3, który został wyeliminowany, a jego głosy w większej części przeszły na kandydata nr2, który dzięki temu uzyskał drugi mandat (IV etap). Po przeliczeniu nadwyżkowych 2510 głosów kandydata nr2, najwięcej przypadło kandydatowi nr6, który w ten sposób uzyskał trzeci mandat. W tym momencie procedura została zakończona.

Jest to skomplikowana procedura, gdyż do obsadzenia tylko trzech mandatów należało wykonać pięciostopniowe obliczenia.

Systemy proporcjonalne pojawiły się później niż większościowe. W Europie do końca XIX wieku przeważały systemy większości bezwzględnej, z głosowaniem w dwóch lub więcej turach. System proporcjonalny najwcześniej wprowadzono w Belgii w 1899r. Obecnie systemy proporcjonalne są najbardziej rozpowszechnione w Europie Zachodniej, gdzie jedynie Wielka Brytania i Francja przejęły czysty system większościowy.

Systemy proporcjonalne są krytykowane za czynnik mnożenia się nowych partii i podziału partii już istniejących na frakcje, co może być przyczyną destabilizacji politycznej, czego przykładem może być np. upadek Republiki Weimarskiej.

Kraje o najwyższej efektywnej liczbie partii, np. Finlandia, Belgia, czy Dania stosują systemy proporcjonalne, a trwałość ich gabinetów, a więc stabilność polityczna jest niska. Z kolei Austria, czy Grecja, które cechują się wysoką stabilnością polityczną, chociaż stosują system proporcjonalny.

Przedstawię teraz zalety systemu większościowego oraz systemu proporcjonalnego.

Do zalet systemu większościowego zaliczamy:

- ochronę przed rozdrobnieniem partyjnym, ponieważ małe partie mają niewielkie szanse uzyskania mandatu.

- wspieranie koncentracji partii w kierunku kształtowania się systemu dwupartyjnego

- wspieranie stabilnych rządów w formie partyjnych rządów większościowych

- wspieranie politycznego umiarkowania, gdyż partie polityczne, które wzajemnie konkurują i walczą o umiarkowany elektorat środka. Tak więc muszą stworzyć program odpowiednio do swojego elektoratu i wizji władzy.

- popieranie zmiany w sprawowaniu rządu, ponieważ małe zmiany w sile partii według głosów wyborców mogą spowodować duże zmiany w rozkładzie mandatów

- fakt, że o przywództwie rządowym decydują bezpośrednio wyborcy w wyborach, a nie przez partie w układach koalicyjnych po wyborach.

Z kolei do zalet systemu proporcjonalnego możemy zaliczyć:

- reprezentowanie w parlamencie możliwie wszystkich poglądów i interesów w zależności od ich siły wśród elektoratu

- możliwość uniknięcia sztucznych politycznych większości, które nie są odzwierciedleniem większości rzeczywistej, a są jedynie wynikiem ingerencji w proces tworzenia woli politycznej.

- wspieranie zgodnej większości przez negocjacje i kompromisy, w których udział biorą różne siły społeczne i grupy.

- możliwość uniknięcia ekstremalnych politycznych zwrotów, które są następstwem zmian preferencji politycznych wyborców oraz zniekształcenia wywołanego przez system wyborczy

- uwzględnienie zmian społecznych oraz nowych prądów politycznych, które mogą reprezentować parlament

- uniemożliwienie kartelizacji partii urządzonych i dominujących systemów partyjnych, w których partia zawdzięcza swoją mocną pozycję systemowi wyborczemu i bardzo utrudnia demokratyczną zmianę.

Podsumowując mój referat chciałabym powiedzieć, że w państwach Europy Zachodniej przeważają obecnie systemy wyborcze oparte na okręgach wielomandatowych, głosowaniu kategorycznym oraz proporcjonalnej formule wyborczej. Jest jednak kilka wyjątków. W Irlandii, Włoszech i Szwajcarii obowiązuje głosowanie porządkujące, we Francji i Wielkiej Brytanii różne warianty systemu większościowego. W Polsce po roku 1989 zastosowano różne odmiany systemu większościowego (wybory do Senatu w latach 1989, 1991, 1993, wybory samorządowe w 1990r. w gminach do 40 tys. mieszkańców, wybory prezydenckie w 1990r.) oraz proporcjonalnego (w wyborach samorządowych w dużych gminach zmodyfikowana formuła St. Lague, w wyborach do Sejmu w 1991r- formuła Hare-Niemeyera bez klauzul zaporowych, w wyborach do Sejmu 1993r – formuła d’Hondta z klauzulami zaporowymi na szczeblu ogólnokrajowym).

Wszystkie systemy – niezależnie od liczby i rozmiaru okręgów, charakteru głosowania oraz formuły wyborczej – powodują deformację wyników wyborów. Polega ona na tym, że jedne partie są nadreprezentowane (czyli uzyskują większy procent mandatów niż oddanych na nie głosów), inne natomiast są podreprezentowane. W związku z tym M. Duverger wyróżnił:

- mechaniczny efekt prawa wyborczego, polegający na tym, że wszystkie uczestniczące w wyborach partie, z wyjątkiem dwóch najsilniejszych, są permanentnie podreprezentowane.

- psychologiczny efekt prawa wyborczego, polegający na tym, że wyborcy są skłonni głosować na partie silniejsze, ponieważ obawiają się obniżenia znaczenia swego głosu.

Duverger również stworzył syntetyczny wskaźnik, tzw. indeks proporcjonalności, który oblicza się według następującego wzoru: (nr12).

Jeżeli chcemy doprowadzić do sytuacji, w której parlament będzie możliwie wiernie odzwierciedlał zasadnicze podziały polityczne wśród obywateli, to musimy pamiętać, że:

- deformacja wyniku wyborczego jest słabsza w systemach proporcjonalnych, silniejsza zaś w systemach opartych na formule większościowej.

- proporcjonalność wzrasta wraz ze zwiększeniem rozmiaru okręgu wyborczego

- rezygnacja z klauzul zaporowych umożliwia wejście do parlamentu także niektórym mniejszym partiom, co podnosi jego reprezentatywność.

- indeks proporcjonalności wzrasta wraz ze stabilnością systemu partyjnego i redukcją efektywnej liczby partii

- większej reprezentatywności parlamentu sprzyja także zastosowanie formuł wyborczych korzystniejszych dla partii małych (St. Langue, Hare-Niemeyera, Imperiali).

Trzeba powiedzieć, że jednomandatowe okręgi wyborcze i formuła większości względnej wzmacniają system dwupartyjny, zaś utrzymanie takiego systemu wyborczego leży w interesie obu wielkich partii. Z kolei duże okręgi wyborcze i formuła proporcjonalna faworyzuje wielopartyjność, zaś interes partii małych skłania je do powiększania, w miarę możliwości, rozmiaru okręgów i stosowania korzystnych dla nich formuł wyborczych.

W każdej elekcji liczba partii uczestniczących w wyborach jest większa niż liczba partii, które ostatecznie znalazły się w parlamencie. Dzięki temu, niezależnie od innych okoliczności, partie najsilniejsze są zawsze, w mniejszym lub większym stopniu, nadreprezentowane. Jak już wspomniano, liczba partii, które nie przekroczyły bariery reprezentacji wzrasta przy zastosowaniu formuły większościowej lub klauzul zaporowych.

Taka sytuacja doprowadza czasami do powstania tzw. sztucznych większości. Doszło do tego w Hiszpanii i w Wielkiej Brytanii. W innych krajach europejskich obserwujemy istnienie tzw. naturalnych mniejszości, a więc sytuację, w której żadna partia nie osiąga bezwzględnej większości ani mandatów.

Można więc powiedzieć, że podstawowe konsekwencje polityczne systemów wyborczych polegają na:

- powodowaniu efektu dysproporcjonalności, oznaczającego nadreprezentację najsilniejszych partii i podreprezentację partii słabszych,

- redukowaniu efektywnej liczby partii reprezentowanych na arenie parlamentarnej w stosunku do efektywnej liczby partii uczestniczących w wyborach,

- tworzeniu sztucznych większości, tj. niewynikających z faktu zdobycia bezwzględnej większości głosów.