Kryzys gospodarczy 1929-1933

Wielki kryzys, który nazywany jest również wielką depresją uważany jest za jeden z największych jak nie największy kryzys gospodarczy jaki miał miejsce w XX wieku. Kryzys, który rozpoczął się w roku 1929 objął wszystkie kraje za wyjątkiem ZSRR.

Wielka depresja rozpoczęła się w Stanach Zjednoczonych po nowojorskiej giełdzie z 24 października 1929 – Wall Street. Wtedy to zgodnie z zapowiedziami fachowców spadły ceny niemalże wszystkich akcji, a co za tym idzie doprowadziły do bankructwa oraz zadłużenia, które objęły wszystkie kraje prócz ZSRR. Kryzys gospodarczy doprowadził do zwiększenia się bezrobocia, które w tym czasie w Stanach Zjednoczonych osiągnęło około 35%. Produkcja przemysłu spadła w Stanach Zjednoczonych, Polsce i wielu innych krajach o około 50%. Wolumen handlu światowego obniżył się z 3 miliardów w roku 1929, by cztery lata później spaść do miliarda dolarów. Dzięki kryzysowi zdaniem wielu osób do władzy doszedł Adolf Hitler.

Kryzys gospodarczy doprowadził do ograniczenia importu co jeszcze bardziej pogłębiło kryzys w krajach, które eksportowały towar do USA.

Wielki kryzys gospodarczy w kilku państwach trwał nawet do końca lat trzydziestych gdzie bezrobocie sięgało 40%, a zachwiany system finansowych państw nie pozwalał na zwiększenie produkcji, bowiem nie było pewności tego czy towar zostanie zakupiony przez społeczeństwo.

Aby odczuć jak najmniej kryzys i zakończyć go prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt wprowadził w życie program „nowego ładu”. Zgodnie z nim władze Stanów Zjednoczonych pośpieszyły z pomocą gospodarstwom rolnym. Uruchomiono także roboty publiczne, przy budowie dróg, mostów co pomogło odbić się od dna. Zgodnie z planem bezrobocie miało spaść do 10%, ale sztuka ta dla Roosevelta się nie udała.

W Polsce aby wyjść z kryzysu wprowadzono 4-letni plan inwestycyjny, który opracował Eugeniusz Kwiatkowski. Plan ten przewidywał rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, który mieścił się w widłach Wisły i Sanu. Planowano zwiększenie liczby fabryk, niestety realizacja planu nie została zakończona z powodu wybuchu II wojny światowej.

Panująca w drugiej połowie lat dwudziestych korzystna koniunktura w gospodarce światowej, uległa drastycznemu załamaniu jesienią 1929 roku.

W latach 1925 – 1929 kraje europejskie pożyczyły od USA około 2 miliardów 900 milionów dolarów, co przyczyniło się do znacznego ożywienia gospodarczego na starym kontynencie. Jednak pierwsze oznaki pogorszenia koniunktury wystąpiły już w 1928 roku. Wówczas Amerykanie zaczęli wycofywać z Europy krótkoterminowe pożyczki. Nie było to bez znaczenia dla gospodarki krajów europejskich, gdyż część z nich nie było w stanie zwrócić pożyczonych pieniędzy. 

Pod koniec lat dwudziestych cena akcji w Stanach Zjednoczonych została wywindowana przez spekulantów ponad ich realną wartość. W październiku 1929 roku posiadacze tych akcji zaczęli je nagle sprzedawać. Wybuchła panika. Tak zaczął się kryzys ekonomiczny, którego skutki odczuł cały świat.
Pierwszym objawem kryzysu był tak zwany czarny piątek 29 października 1929 roku, gdy nastąpiło załamanie na nowojorskiej giełdzie papierów wartościowych. Z dnia na dzień wielu ludzi utraciło wszystkie oszczędności. Zamknięto banki i wiele instytucji. Bezrobocie zaczęło szybko rosnąć. Sytuację pogorszyła susza w rolniczych okręgach Stanów. Wspaniała gleba na skutek suszy i silnych wiatrów zamieniała się w pył i tysiące rolników wyruszyło szukać pracy.

USA ograniczyły import, co uniemożliwiło ich dłużnikom zdobycie środków finansowych drogą zwiększonego eksportu. Jednocześnie poszczególne kraje zabezpieczyły własne rynki przed obcymi towarami. Prowadziło to do załamania handlu światowego. Wielki kryzys gospodarczy był spowodowany nadprodukcją towarów w stosunku do siły nabywczej ludności. Ograniczono inwestycje, gwałtownie spadała produkcja. Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Wszystko to uruchomiło zjawiska kryzysowe, przejawiające się właściwie we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Rosła
wielomilionowa armia bezrobotnych.

Jeżeli za 100% przyjąć produkcję przemysłową z 1928 roku, to w 1932 r. – roku dna kryzysowego – spadła ona w Stanach Zjednoczonych do 58%, w Niemczech – do 54%, we Włoszech – do 73%. 

W jeszcze gorszej sytuacji znalazły się kraje słabo uprzemysłowione. W Europie Wschodniej kryzys dotknął szczególnie boleśnie rolnictwo. Załamały się ceny na artykuły rolnicze i wystąpiło zjawisko dotąd nieznane w tak ostrej postaci, jak silne rozwarcie „nożyc cen” artykułów przemysłowych i rolniczych.

Koncerny i monopole potrafiły skuteczniej przeciwstawić się nadmiernym obniżkom cen na artykuły przemysłowe niż wieś na artykuły rolne. W sumie to ograniczało możliwości nabywcze rolników. Pewnym środkiem zaradczym był wzrost eksportu, który pozwoliłyby wchłonąć nadwyżki produkcyjne. Państwa, które spłaciły pożyczki, próbowały sprzedawać towary po tak zwanych cenach dumpingowych, czyli nawet niższych od cen wewnętrznych i poniżej kosztów własnych. Generalnie jednak, by chronić własną produkcję, rządy podwyższały taryfy ceł wwozowych. W skali światowej gwałtownie spadły obroty w handlu międzynarodowym.

Najsilniejszy spadek udziału w handlu zagranicznym zanotowały Stany Zjednoczone z 18% w 1929 roku do 14% w 1932 roku. Na dodatek prawie we wszystkich krajach uległ zachwianiu system walutowy. W 1931 roku zarysował się kryzys bankowości, związany z bankructwem jednego z wielkich banków austriackich, co wstrząsnęło podstawami europejskiego systemu bankowego.

W niektórych państwach Wielki Kryzys trwał aż do końca lat trzydziestych. Zachwiał międzynarodowym systemem finansowym i programem pożyczek międzynarodowych. Wprawdzie bezpośrednio dotknął Europę i Amerykę Północną, jednakże ucierpiały również inne części świata, zwłaszcza kolonie, gdyż ich handel i gospodarka zależały od eksportu żywności i surowców do Europy i Ameryki Północnej. Wiele ludzi na całym świecie traciło miejsca pracy co powodowało wzrost niepokojów i rozprzestrzenianie się nastrojów nacjonalistycznych w wielu krajach.

Tak głęboki kryzys ekonomiczny zmusił rządy do aktywnego i bezpośredniego oddziaływania na gospodarkę. Interwencja gospodarcza państw przyjmowała różne formy. Od udzielania pomocy rolnikom, na przykład przez oddłużenie rolnictwa i tanie kredyty, do finansowania przez państwo skupu artykułów rolnych
W odniesieniu do zadłużonych przedsiębiorstw państwo przejmowało część lub całość ich akcji. Rządy zmierzały ponadto do zapewnienia równowagi między wielkością produkcji a możliwością jej zbytu. Stąd pojawiły się elementy planowania w gospodarce oraz ingerencja w politykę cenową, szczególnie ochrona cen artykułów powszechnego użytku. W dziedzinie socjalnej interwencjonizm państwowy zmierzał do organizowania robót publicznych, a nawet wkroczenia na drogę państwa opiekuńczego ( kraje skandynawskie, Wielka Brytania ).

W Stanach Zjednoczonych prezydent Franklin Delano Roosevelt ogłosił program tzw. nowego ładu. W jego ramach rząd pośpieszył na ratunek gospodarstwom farmerskim. Rozszerzone zostały ubezpieczenia społeczne oraz uruchomione roboty publiczne przy budowie dróg, mostów i regulacji rzek. Jednak plany ograniczenia bezrobocia do poziomu niższego niż 10% nie powiodły się. W najcięższym dla Amerykanów roku 1932 nie pracowała co czwarta osoba w wieku produkcyjnym.

Jednym ze sposobów wychodzenia z kryzysu było nakręcanie koniunktury gospodarczej przez państwo drogą rządowych zamówień. Następstwem zaś nakręcanie koniunktury przez zbrojenia stało się uformowanie kompleksu przemysłu zbrojeniowego

W Polsce próbą wyjścia z kryzysu był 4-letni plan inwestycyjny opracowany przez jednego z największych reformatorów - Eugeniusza Kwiatkowskiego. Plan Kwiatkowskiego, którego założenia miały być realizowane w latach 1936-1940 przewidywał min. rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego zlokalizowanego w widłach Wisły i Sanu, zwiększenie liczby fabryk, zatarcie różnic między biednymi, a bogatymi częściami Polski. Realizacja tego planu została przerwana przez wybuch II wojny światowej .

Notatka:

Wielki kryzys gospodarczy 

W niektórych państwach Wielki Kryzys trwał od 1929 roku aż do końca lat trzydziestych. Zachwiał międzynarodowym systemem finansowym i programem pożyczek międzynarodowych. Bezpośrednio dotknął Europę i Amerykę Północną, jednakże ucierpiały również inne części świata, zwłaszcza kolonie, gdyż ich handel i gospodarka zależały od eksportu żywności i surowców do Europy i Ameryki Północnej. Wiele ludzi na całym świecie traciło miejsca pracy co powodowało wzrost niepokojów i rozprzestrzenianie się nastrojów nacjonalistycznych w wielu krajach.

Przyczyny kryzysu:
=> pogorszenie się koniunktury w Stanach Zjednoczonych i ścisłe powiązanie rynku amerykańskiego z europejskimi 
=> Stany Zjednoczone wstrzymały kredyty i zażądały zwrotu zaciągniętych długów; 
=> trudności w światowym rolnictwie, zmniejszenie zapotrzebowania na bawełnę, mięso i zboże – wiązało się to ze zmianami zachodzącymi w przemyśle: wzrost produkcji samochodów, produkcja tkanin z włókien syntetycznych, wzrost spożycia warzyw, owoców i mleka;
=> utrzymywanie wysokich cen przez monopole a dyktowanie niskich cen na surowce, co szczególnie uderzało w państwa słabsze ekonomicznie;
=> spekulacja na giełdach – pojawienie się akcji fikcyjnych spółek, sztuczne zawyżanie ceny akcji; „czarny październik” 1929 – krach na nowojorskiej giełdzie Wall Street ;

Skutki kryzysu:
=> ograniczenie produkcji przez przemysł, wzrost bezrobocia (1932 ok. 48mln bezrobotnych);
=> bankructwa banków, wycofywanie wkładów i lokat z banków, załamanie się sytemu kredytowego, załamanie systemów walutowych większości państw; 
=> wstrzymanie inwestycji, bankructwa małych i średnich firm, a wzmacnianie się wielkich monopoli;
=> ”nożyce cen” spadek cen towarów rolnych był szybszy od przemysłowych;
=> załamanie handlu światowego, ochrona rynków wewnętrznych przed importem poprzez wysokie cła, 
=> samobójstwa, brak poczucia bezpieczeństwa, nędza, głód; krytykowanie przez społeczeństwa ustroju demokratycznego a poparcie dla systemów totalitarnych;

Próby wyjścia z kryzysu: 
=> Nowy Ład (1933) - wprowadzenie interwencjonizmu państwowego przez prezydenta USA F. D. Roosevelta w celu osiągnięcia wzrostu popytu i zwiększenia siły nabywczej ludności poprzez:
wprowadzenie nowych regulaminów w bankach i ochrona oszczędności tam złożonych
rozszerzenie uprawnień związków zawodowych, rozwój świadczeń socjalnych – zasiłki zdrowotne i ubezpieczenia emerytalne, wyznaczono minimalne płace i maksymalny czas pracy; 
zniesienie prohibicji, czyli zakazu sprzedaży i podawania alkoholu, który obowiązywał od 1919; 
ograniczenie wielkości produkcji rolnej i wprowadzenie dotacji; 
stosowanie dumpingu, czyli sztucznego obniżania cen na towary eksportowe; 
likwidacja bezrobocia poprzez organizowanie robót publicznych – prace przy budowie dróg, zapór wodnych, elektrownii;
=> interwencjonizm w Niemczech wprowadzony przez władze III Rzeszy: 
zamówienia rządowe na broń, rozwój przemysłu zbrojeniowego; 
wprowadzenie 4-letnich planów gospodarczych, 
roboty publiczne;
=> W Polsce próbą wyjścia z kryzysu był 4-letni (1936-40) plan inwestycyjny Eugeniusza Kwiatkowskiego, który przewidywał min.
rozbudowa Centralnego Okręgu Przemysłowego zlokalizowanego w widłach Wisły i Sanu, 
zwiększenie liczby fabryk, 
zatarcie różnic między biednymi, a bogatymi częściami Polski. 
Realizacja tego planu została przerwana przez wybuch II wojny światowej .