ROZWÓJ SŁOWNICTWA RODZIMEGO.
Słowianie, znacz. ‘pobratymcy w języku’, bo rdzeń slov-, który po dziś dzień istnieje w wyrazie „słowo”;
O pokrewieństwie i związkach językową stanowią współczesne zmiany innowacyjne, datowane są na około 1.i 2.połowę pierwszego tysiąclecia naszej ery: 1.palatalizacja, przejście psł u w y, monoftongizacja dyftongów aį, eį, aų, eų, powstanie jerów, powstanie o z krótkiego a;
Prasłowiańskie dziedzictwo leksykalne: Wyrazy prasłowiańskie zachowane do dziś w polskim języku ogólnym (ogromna ich większość znana jest również polskim gwarom) - bałwan, baran, bosy, czas, człowiek, czołgać się, dłubać, dno, dusza, jasny, jeleń, trzoda
Wyrazy prasłowiańskie, zaświadczone w dziejach języka polskiego, które jednak do dziś w języku ogólnym nie przetrwały (natomiast większość z nich przetrwała w gwarach –bluda „miska”, brzazgać się „świtać”, czeladzin „sługa”, dobyczę „bydlę”, drużny „mężny”, jaskry „jasny”)
Wyrazy prasłowiańskie zachowane wyłącznie w gwarach (a więc takie, które w dziejach języka ogólnego nie pozostawiły uchwytnego śladu) –brykać (brykati) „burczeć”, drzęzgać (dręzgati) „łamać”, dyra (dyra) „dziura”
Wyrazy prasłowiańskie zachowane jedynie w nazwach własnych, osobowych i geograficznych (miejscowych, terenowych i wodnych) –Bara (Bara „moczar”), Dobropole (dobropol’e), Blizina (blizina „coś bliskiego”), Doja (doja „udój”)
Wyrazy prasłowiańskie wprost w polszczyźnie nie poświadczone, których istnienie daje się jednak wykazać obecnością utworzonych od nich derywatów – bagati „pragnąć, łaknąć” , bratel’ь „brat” , bridь „ostry, cierpki”;
Przez pokrewieństwo rodzinne rozumiemy stosunki istniejące między osobami pochodzącymi od wspólnego przodka, czyli między osobami połączonymi biologiczną wspólnotą krwi.
Przez powinowactwo rodzinne natomiast, stosunki zachodzące między jednym z małżonków a krewnym drugiego małżonka.
Badanie pokrewieństwa i powinowactwa przez wyjście od desygnaty i badanie, jakimi nazwami w języku był lub jest on nazywany, lub przez wyjście od nazwy i badanie, jaki desygnat oznaczała ona w historii danego języka;
Cechy nazwy z zakresu pokrewieństwa i powinowactwa: Relatywnym i korelatywnym charakter - nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa są nazwali relatywnymi, to znaczy określają daną osobę ze względu na jej stosunek do innej osoby spokrewnionej lub spowinowaconej; charakter korelatywny polega na tym, że zawierają one w sobie stosunek dwustronny (np. dziadkiem jest się tylko wtedy gdy ma się wnuka lub wnuczkę)
Swoistego rodzaju supletywizm – osoby pozostające w tym samym stopniu pokrewieństwa lub powinowactwa są określane innymi nazwami w zależności od płci, np. ojciec – matka, syn – córka, dziadek – babka
Stałość i uniwersalność - stopnie pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w znaczeniu biologiczno-formalnym w zasadzie są niezmienne
Zagadnienie zmienności kryteriów wyodrębniania desygnatów w zakresie stopni pokrewieństwa i powinowactwa: W języku staropolskim i średniopolskim na oznaczenie dzieci brata lub siostry istniały trzy pary nazw: synowiec – synowica, bratanek (brataniec) – bratanka (bratanica) oraz siostrzeniec (siostrzanek) – siostrzenica (siostrzanka)
Wraz z zanikiem tradycji szlacheckich zaniknęło także zróżnicowanie na synowca i bratanka oraz synowice i bratanice. Przypadki te zastąpiono nazwami bratanek – bratanica
W dialektach małopolskich i śląskich istnieje tylko jedna para nazw, bratanek – siostrzenica
W historii języka polskiego dziecko brata lub siostry, ojca lub matki było dla mnie bratem stryjecznym, siostrą stryjeczną, bratem ciotecznym, siostrą cioteczną, bratem wujecznym lub siostrą wujeczną
W początkowym okresie rozwoju język polski nie wyodrębniał w jeden desygnat ojca i matki razem, stało się to dopiero pod koniec średniowiecza. Inaczej wyglądało to w języku literackim i w gwarach ludowych: w języku literackim powstała bowiem odrębna nazwa, mianowicie rodzice, w gwarach ludowych natomiast używa się w tym znaczeniu formy liczby mnogiej od ojciec, form ojce lub ojcowie
Zmiany znaczeń wyrazów: Przeobrażenia semantyczne wyrazów dokonywają się na zasadzie styczności, jednoczesności jakiś doznań lub sytuacji - jeżeli jakiemuś doznaniu psychicznemu towarzyszy stale lub często jakieś doznanie fizyczne, to nazwa tego ostatniego przenosi się na owo wrażenie psychiczne, staje się jego znakiem językowym (np. przerazić: „przebić wskroś, przeszyć, przebóść” = przestraszyć)
Pobudki przekształcenia znaczeń tkwią najczęściej w warunkach życia społecznego - np. rzeczownik bydło „bycie, byt” = żywy inwentarz jako podstawa byt
Konkretyzacja znaczeniowa - rzeczownik gołota był pierwotnie nazwą abstrakcyjną oznaczającą tyle, co „bycie gołym”. Z czasem przekształcił się on w nazwę „tego, kto jest goły, ubogi”
Przesunięcia semantyczne:
„Bogacz pereł, ubogi potrzebuje chleba.
Oba potrzebni, lecz mniej ubogiemu trzeba”
(Józef Minasowicz, Zbiór rymów, XVIII wiek)
Zmiany tonu, zabarwienia uczuciowego - np. wyrazy jak broń i oręż, koń i rumak
Podział znaczenia między wyrazy spokrewnione słowotwórczo i etymologicznie - przymiotniki przewrotny i wywrotny miały w starszym języku zakresy używalności
całkowicie się niemal ze sobą pokrywające, dziś wywrotny pozostał przy znaczeniu dosłownym, przewrotny owładnął metaforycznym;
Rozwój zasobu leksykalnego w XX wieku: nowe jednostki leksykalne pojawiają się w języku w dwóch postaciach: jako onomatopeje lub neologizmy;
Wpływy polszczyzny: Polszczyzna oddziaływała na języki słowiańskie w różnym stopniu: najsilniej na języki wschodniosłowiańskie, zwłaszcza na języki ruskie, późniejsze białoruski i ukraiński, słabiej na język rosyjski, znacznie na czeszczyznę i język słowacki, znikomo na pozostałe. Wynikiem tego oddziaływania na inne języki słowiańskie są zarówno widoczne w zmianach w zakresie gramatyki (systemu fonetycznego i morfologicznego), jak też liczne elementy słownikowe i frazeologiczne, często polskie albo obce, zachodnioeuropejskie (łacińskie, niemieckie, francuskie, włoskie) za pośrednictwem języka polskiego zapożyczone.