Historyzm (architektura)

Neogotyk: kościół św. Bernarda w Karlsruhe

Neorenesans: nowy ratusz gdański

Neorenesans: A. Sicard von Sicardsburg i E. van der Nüll,opera w Wiedniu

Neobarok: P. Walot, gmach Reichstagu w Berlinie

Historyzm – nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok.

Początkowo opierał się na przeciwstawieniu klasycyzmowi i zainteresowaniu przeszłością badaną w sposób naukowy. Zbiegł się z romantyzmem w sztuce i literaturze. Powstał z romantycznej tęsknoty za tym co dalekie, za historią i nieskrępowaną naturą. Człowiek nastrojony romantycznie uciekał od zbiorowości, szukał samotności, tego co osobiste, rodzime i ludowe, szukał bezkształtności i dowolności – jako przeciwieństwa przymusu zawodowego i społecznego, prostoty graniczącej z prymitywizmem. Był przeciwny racjonalizmowi, chłodowi, wyniosłości charakterystycznej dla klasycyzmu. Za tym wszystkim stała także niepewność wobec teraźniejszości.

Historia

Źródła historyzmu

Architektura i sztuka do XVIII wieku były wykładnią określonego porządku społecznego, opierającego się na prawie dziedziczenia, robiącego wrażenie wiecznego trwania, porządku wspieranego autorytetem władzy, kościoła, elit społeczeństwa. Ład ten drastycznie załamał się w czasie rewolucji francuskiej. Głoszone i wprowadzane w życie prawa człowieka, przekształcanie się poddanych w obywateli zniweczyło wielowiekową tradycję. Ciągłość trwania została przerwana. „Sznur naszyjnika pereł został przerwany, teraz miało się garść pełną pereł, którymi można było się swobodnie bawić” (Peter Meyer, Historia sztuki europejskiej, t. 2, Warszawa 1973r., s. 240). Przeszłość stała się skarbnicą, z której dowolnie można było czerpać wzory do naśladowania.

Zainteresowanie przeszłością w architekturze zbiegło się z rozwojem nauk historycznych. Było wynikiem badań nad przeszłością. Od początku XIX stulecia prowadzono intensywne prace nad dziejami architektury. Zaczęto opisywać, rozróżniać, datować budowle początkowo średniowieczne, następnie późniejsze. Podstawy badań nad romanizmem i gotykiem stworzyli de Gerville, Thomas Rickman, Ksawery Kraus, a zwłaszcza Eugène Viollet-le-Duc. Na tych badaniach oparli się architekci, wskrzeszając na całym świecie neostyle (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok).

Fazy rozwojowe

W historii architektury historyzmu można rozróżnić trzy fazy rozwojowe: historyzm romantyczny (do około 1870), ścisły historyzm (około 1870-1890) i późny historyzm (po 1890).

• Historyzm romantyczny stopniowo wyparł klasycyzm. Preferowanymi stylami były neogotyk i neorenesans, jednak wiązano ze sobą elementy nie występujące w poszczególnych stylach, tak że twórczość nie oznaczała wiernego naśladowania poszczególnych stylów, lecz subiektywną interpretację. Pojawiały się też motywy pozaeuropejskie (np. bizantyjskie lub mauretańskie).

• Ścisły historyzm powstał na podstawie XIX-wiecznych badań naukowych. Projektowano łącząc elementy dozwolone w danym stylu, odrzucając ich swobodną interpretację. Wytworzono kanony opisywalnych neostylów, korzystano z wzorników. Preferowanym stylem stał się neorenesans.

• Późny historyzm odchodzi od neorenesansu i orientuje się na neobarok. Ścisłe przepisy poprzedniej fazy zostają zastąpione przez bardzo swobodną interpretację elementów dekoracyjnych, które nie są już organizowane ściśle osiowo. Pojawiają się liczne wykusze, ryzality, kopuły, a także balkony. Można zaobserwować dążność do przepychu i monumentalizmu. Niektóre elementy dekoracyjne, np. kwiatowe, wskazują już na rodzącą się secesję.

Wybrani przedstawiciele historyzmu

• Gottfried Semper

• Edwin Oppler

• Eugène Viollet-le-Duc

• Horace Walpole

• Felix Henry

Neoromanizm

F. Schwechten: Zamek Cesarski w Poznaniu
Neoromański kościół parafialny pw. Świętej Rodziny w Zakopanem na Krupówkach
Baszta Rybacka w Budapeszcie Neogotyk Karl Friedrich Schinkel: Zamek w Kórniku, przebudowa w stylu neogotyckim Friedrich August Stüler: Kościół Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu (pierwotnie ewangelicki kościół św. Pawła) Neogotyk, styl w architekturze, a także rzemiośle artystycznym, nawiązujący formalnie do gotyku, powstały około połowy XVIII wieku w Anglii i trwający do początku XX wieku, zaliczany do historyzmu. Najczęściej spotyka się kościoły nawiązujące do kontynentalnych gotyckich (Kościół św. Michała Archanioła we Wrocławiu) lub rozbudowane gotyckie (katedra w Kolonii, Katedra św. Wita w Pradze) oraz budowle świeckie wzorowane na gotyku angielskim (Zamek w Kórniku). Pierwszą rezydencją w stylu neogotyckim było Strawberry Hill zbudowane dla pisarza powieści gotyckich Horacego Walpole'a. W Polsce do najbardziej znanych architektów tworzących budowle neogotyckie należeli Józef Pius Dziekoński, Teodor Talowski, Henryk Marconi, Chrystian Piotr Aigner, Feliks Księżarski, Alexis Langer, Ludwig Schneider, Jan Sas Zubrzycki. Styl neogotycki uważano za odpowiedni do budowy okazałych budynków użyteczności publicznej (w tym m. in. budynki parlamentów Węgier w Budapeszcie i Wielkiej Brytanii w Londynie) oraz kościołów. Na uwagę zasługuje budynek dworca kolejowego we Wrocławiu.

Neorenesans

E. Madurowicz i R. Sławski: Collegium Chemicum w Poznaniu

Emanuel Rost: Ratusz w Bielsku-Białej

Neorenesans - nurt w architekturze XIX-wiecznego historyzmu, nawiązujący formalnie do architektury renesansowej. W krajach Europy Środkowej nawiązywano przede wszystkim do tzw. renesansu północnego.

Neorenesans osiągnął największe znaczenie między 1870 i 1890. Formy neorenesansowe były uważane przez architektów ścisłego historyzmu za wiążące, w odróżnieniu od historyzmu romantycznego, który dopuszczał swobodną interpretację. Odwołanie do stylu historycznego odnosiło się jednak najczęściej jedynie do elewacji. Neorenesans był propagowany m.in. przez niemieckiego architekta Gottfrieda Sempera.

W stylu neorenesansowym wznoszono przede wszystkim obiekty użyteczności publicznej, takie jak banki, ratusze czy szkoły, jak również wiele kamienic czynszowych. Styl dotyczył także urządzania wnetrz. Największy zespół architektury neorenesansowej znajduje się w Wiedniu, m.in. większa część budowli Ringu.

Równolegle z neorenesansem rozwijał się neobarok, który około 1885 osiągnął równe mu znaczenie. Około 1900 neorenesans wychodzi ostatecznie z mody.

Architektura neobarokowa

Charles Garnier: Opera Garnier

Stefan Szyller: Galeria Zachęta

Neobarok - nurt w architekturze historyzmu, nawiązujacy formalnie do baroku, szczególnie w dekoracji elewacji, rozpowszechniony w końcu XIX w. (od 1880).

W stylu neobaroku wznoszono przede wszystkim budynki użyteczności publicznej (W Warszawie gmach Towarzystwa Zachęty), zwłaszcza teatry, gdyż włoskie i francuskie korzenie baroku kojarzyły się z rozwojem opery i dramatu. Jednocześnie powstawały neobarokowe budynki mieszkalne, jednocześnie z neorenesansowymi. Neobarok niekiedy występował też w architekturze sakralnej (np. Kościół Trójcy Świętej w Korfantowie). W końcowej fazie neobarok współistniał z secesją, style wzajemnie na siebie wpływały. Sporadycznie był spotykany jeszcze do lat 20. XX wieku.

W Austrii neobarok kojarzony był z patriotyzmem, gdyż nawiązywał do stylu panującego w okresie największej potęgi politycznej tego państwa w początku XVIII stulecia.

Eklektyzm (architektura)

Alajos Hauszmann: Hotel New York Palace w Budapeszcie

Eklektyzm (z greckiego słowa eklektikós - "wybierający") - w architekturze XIX w. łączenie w jednej budowli w sposób swobodny elementów wybranych ze stylów historycznych. Początkowo było to niemal bezkarne łączenie różnych stylów, wchodzących w skład tzw. stylów historyzujących, czyli tych które były popularne jako style "neo-". Style te to: neorenesans, neobarok i neogotyk, czasem obserwuje się elementy klasycystyczne. Potem nastąpił pewien ład i porządek, w miejskich kamienicach eklektycznych obserwuje się dużo cech renesansowych. Np. okna z charakterystycznymi ozdobami, kolumny i podobne. Z czasem zaczęto budować również tylko w określonym stylu historyzującym.

Eklektyzm trwał od 2. ćwierci wieku XIX do początku wieku XX, w okresie trwania zbiegł się z secesją.

Budowle eklektyczne:

• Statua Wolności w Nowym Jorku

• Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie

• Kryształowy Pałac w Londynie

• Wieża Eiffla w Paryżu

Szkoła chicagowska (architektura)

Szkoła chicagowska: L Sullivan, Carsons Building w Chicago

Szkoła chicagowska to w architekturze określenie wczesnomodernistycznych trendów w twórczości architektów działających w Chicago pod koniec XIX i na początku XX w. Wznoszone przez szkołę chicagowską budynki posiadały kubiczną bryłę z płaskim dachem, stalową strukturę, widoczną w podziale elewacji oraz obszerne przeszklenia. Ściany elewacyjne pokryte były najczęściej fabrycznie produkowaną terakotą, lecz obfitowały w ornamenty, zwłaszcza w postaci wici roślinnych.

W Europie w tym samym czasie rozwijała się architektura secesji.

Wybrane przykłady szkoły chicagowskiej [edytuj]

(Lista chronologiczna - wszystkie obiekty w Chicago)

• Wainwright Building, Adler & Sullivan, 1886-1890

• Second Leiter Building, William LeBaron Jenney, 1889-1891

• dom towarowy Carson, Pirie, Scott, Louis Sullivan, 1899-1904

Wybrani przedstawiciele szkoły chicagowskiej [edytuj]

• Dankmar Adler

• Daniel Burnham

• Louis Sullivan

Architektura secesji

Architektura secesji: H. Guimard, wejście do metra w Paryżu

Architektura secesji: J. M. Olbrich, Pawilon Secesji w Wiedniu

Architektura secesji: E. Magyar, Reök-palota w Szegedzie

Architektura secesji: A. Gaudi, Casa Milà w Barcelonie

Architektura secesji: A. Endell, Hackesche Höfe w Berlinie

Kamienica Pod Żabami w Bielsku-Białej

Kamienica Heimanów w Łodzi

Secesja jako kierunek w architekturze rozwijała się w latach 1895-1914, lecz zasadniczy rozkwit trwał do około 1905. Secesja była rezultatem poszukiwań wyzwolenia formy budynku z czystego naśladownictwa dawnych epok (historyzmu) i wytworzenia nowego stylu.

Nazwa

Okres secesji w architekturze jest bardzo różnie określany w poszczególnych krajach, jednak nazwano go prawie równocześnie z powstaniem stylu. Popularna w Polsce nazwa secesja, używana także m.in. w Austrii (Sezession) wywodzi się z nazw grup artystycznych: secesji wiedeńskiej i monachijskiej. W Niemczech i krajach skandynawskich używa się raczej nazwy Jugendstil (styl młodzieżowy), we Francji Art nouveau (nowa sztuka), w Hiszpanii i Włoszech mówi się o modernismo (nie mylić z modernizmem). W Wielkiej Brytanii odpowiadał im m.in. ruch Arts and Crafts, zaś w USA Szkoła chicagowska. Wszelkie te lokalne prądy dotyczą jednak zasadniczo, oceniając z perspektywy XXI w., jednego zjawiska.

Historia

Źródła stylu secesyjnego

Najwcześniej tendencje do wysublimowania się nowego stylu pojawiły się we Francji, częściowo pod wpływem Ecole des Beaux-Arts, Viollet-le-Duca. Niektórzy doszukują się źródeł art nouveau w prezentowanej przez niego i przez Anglika Williama Morrisa odmianie neogotyku. Dalszymi czynnikami, które zapoczątkowały rozwój nowej architektury były racjonalistyczne prądy filozoficzne oraz zetknięcie się z japońską grafiką i kaligrafią. Awangardowa dążność do postępu miała podłoże etyczne. Niejednorodność stylistyczna początkowej secesji wywodziła się stąd, że miała ona podłoże intelektualne, a nie formalno-artystyczne. Secesja była owocem kultury swoich czasów.

Rozkwit na przełomie XIX i XX wieku

Ogniska rozwoju architektury secesyjnej wytworzyły się w kilkunastu dużych miastach Europy o tradycjach artystycznych. Secesja szybko staje się modna, a jej elementy pojawiają się w historyzującym budownictwie przełomu XIX i XX w.

Schyłek

Na początku XX w. pojawia się, szczególnie w architekturze domów towarowych redukcyjna odmiana secesji, w której wielkim przeszkleniom i płaszczyznom towarzyszą stosunkowo proste i rygorystycznie rozmieszczone pilastry, zaś ornament koncentruje się na zwieńczeniu i wejściu do budynku. Po 1905 secesja w architekturze stopniowo zanika, stapiając się z eklektycznym stylem 1910, łączącym w sobie klasycyzm, neobarok i wczesny modernizm.

Po I wojnie światowej secesja, która już wcześniej wydawała się przeżytkiem, spotykała się prawie wyłącznie z surową krytyką ze strony ówczesnej awangardy. Wielu architektów, którzy tworzyli początkowo w stylu secesyjnym stało się radykalnymi zwolennikami funkcjonalizmu.

Secesja w porównaniu z innymi stylami była jedynie epizodem w historii architektury, lecz doprowadziła do trwałych przekształceń w pojmowaniu roli architektury i sposobie projektowania.

Cechy architektury secesyjnej

Secesja stanowiła próbę stworzenia nowego stylu bez odniesienia do historii, lecz wyłącznie na podstawie motywacji estetycznej i natchnienia twórcy. Ten sposób tworzenia spotkał się z silną krytyką wielu współczesnych, podkreślających, że wcześniejsze style powstawały w inny sposób – rzekomo drogą ewolucji wynikającej z czynników środowiskowych.

Secesję cechowała forma stosunkowo abstrakcyjna, lecz jednocześnie o bogatej ornamentyce. Poza czołowymi architektami, wyznaczającymi rozwój kierunku, styl ograniczał się zasadniczo do zdobnictwa, sprawy funkcji i konstrukcji pozostawiając inżynierom budowlanym. Szczególnie jest to widoczne w budownictwie mieszkaniowym, gdzie rozwiązania urbanistyczne i rzuty mieszkań pozostały zgodne z praktyką XIX w. Budynki użyteczności publicznej, choć wykazujące się innowacyjnością, korzystały z wątków romantycznych i elementów zarówno neoromańskich, jak i neogotyckich.

Respekt wobec natury przejawiał się w ornamencie i strukturze budynku. Ornament secesyjny miał nie tylko podkreślać konstrukcję i tektonikę budynku, lecz także stanowił symboliczne przedstawienie jego funkcji. Wśród ornamentyki secesyjnej pojawiają się stylizowane formy roślinne, postacie i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę, reliefy wypełniają niekiedy całą powierzchnię ścian zewnętrznych. Elewacje posiadają ciągłą i płynnie przechodzącą powierzchnię, widoczne jest zamiłowanie do miękkich i krzywych linii i wyobleń. Ornament obejmuje także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.

Wybrani przedstawiciele secesji

Emile André Peter Behrens August Endell Antoni Gaudí Lluís Domènech i Montaner Hector Guimard Josef Hoffmann Victor Horta		Adolf Loos Charles Rennie Mackintosh Joseph Maria Olbrich Louis Sullivan Mikhail Eizenstein Henry van de Velde Otto Wagner Frank Lloyd Wright		Eižens Laube Dawid Lande Franciszek Chełmiński Franciszek Mączyński

Obiekty secesyjne w Polsce [edytuj]

• Kamienica Pod Żabami w Bielsku-Białej

• IV Liceum Ogólnokształcące w Bytomiu

• Teatr im. C. K. Norwida w Jeleniej Górze

• Kamienica przy ulicy Mickiewicza 22 w Katowicach

• Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie

• Dom pod Globusem w Krakowie

• Jama Michalika w Krakowie

• Kościół św. Franciszka z Asyżu w Krakowie

• Gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie

• Stary Teatr w Krakowie

• Dom Handlowy Hugo Smechela i Juliana Rosnera w Łodzi

• Kamienica Dawida Szmulewicza w Łodzi

• Kamienica Oszera Kohna w Łodzi

• Kamienica Schychtów w Łodzi

• Kamienica Zygmunta Dejczmana w Łodzi

• Willa Leopolda Kindermanna w Łodzi

• Dworzec Kolejowy w Nowym Sączu

• Muzeum Mazowieckie w Płocku

• Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie

• Dom Handlowy Braci Barasch w Wrocławiu

• Mosty Pomorskie w Wrocławiu