Barok – korzenie we Włoszech, czas anatomii, dużych różnic w sztuce, filozofii i światopoglądzie. Czas kultur narodowych i zmiany politycznego oblicza Europy. Nazwa pochodzi od portugalskiego Barocco – dziwny. Zaczyna się pod koniec XVI w. i trwa do początku XVIII. Była wtedy kontrreformacja, inkwizycja, płonące stosy i indeksy ksiąg zakazanych. 1600 rok – na Campo Dei Fiori salono Giordana Bruna. 1616 – uznano za herezję teorię Kopernika.

W Polsce był prebarok (lata 80 XVIw – lata 20 XVIIw) rozkwit (aż do 1700r) schyłek (1700-1730). Epoka była naznaczona wojnami.

Światopogląd – barok to epoka mistyczna, uduchowiona, podstawą była filozofia Blaise’a Pascala i Barucha Spinozy.

Blaise Pascal zajmował się mistycyzmem, poszukiwał oparcia i trwałości w religii. Sformułował zakład Pascala – rodzaj gry, której zadaniem jest udowodnienie, że warto żyć w zgodzie z Bogiem. Jeżeli przyjmiemy, że Bóg istnieje i okaże się że tak jest to wygraliśmy, jeśli nie – nic nie tracimy. Jeżeli przyjmiemy, że Boga nie ma nic nie zyskamy, a jeśli jest – stracimy życie wieczne. Człowiek jest słaby i kruchy, zdany na siebie i skazany na śmierć.

Baruch Spinoza – filozof niderlandzki, wolność polega na rozumieniu reguł rządzących przyrodą, a przyrodą jest Bóg. Uznawany za twórcę panteizmu, pojmowania Boga jako Natury. Poglądy zawarł w dziele Etyka.

Racjonalizm, empiryzm – prądy filozoficzne, które stały się podstawą oświecenia.

Osiągnięcia – we Włoszech narodził się marinizm, w niektórych wcześniej był manieryzm, a w końcowej fazie klasycyzm i rokoko. W sztuce dominowały motywy śmierci i przeżyć religijnych. Odwoływano się do antyku, sięgano po wątki chrześcijańskie, wprowadzano elementy kultury orientalnej i narodowej. Jest to epoka kontrastów, różnorodności, przenikania się sztuk. Twórcy twierdzili, że sztuka powinna zaskakiwać odbiorcę. Artysta barokowy – ciągle poszukujący. Budowle barokowe były monumentalne i potężne, oraz bogate. W malarstwie – dynamizm.

Cechy stylu barokowego:

- niepokój, dynamizm, nieład

- zmysłowość, indywidualizm, niejasność.

- specyficzna forma polskiej sztuki – portret trumienny.

Pojęcia

Klasycyzm –powrót do kultury antycznej, odrodził się w XVII w Francji. Cechy – naśladowanie antycznych wzorców, symetria i prostota, harmonia i równowaga, zasada prawdopodobieństwa.

Manieryzm - przejściowy etap między . Wyrafinowana forma, dekoracyjność, odrzucenie ładu i harmonii. Cechy – indywidualizm, antyracjonalizm, mistycyzm, ekspresja, wirtuozeria.

Marinizm – w dworskiej poezji barokowej dążenie do wirtuozerii formy, bogatego zdobnictwa , zaskakiwanie odbiorcy. Nazwa pochodzi od twórcy – Giambattisty Marina. W Polsce – konceptyzm

Poezja metafizyczna – refleksyjna, filozoficzna, intelektualna, poszukująca odpowiedzi na pytanie – kim jest człowiek i jakie miejsce zajmuje w świecie.

Rokoko – kierunek w sztuce, charakteryzuje się pięknem, lekkością, umiłowaniem małych form, zamiłowaniem do sielanki i sentymentalizmu.

Najważniejsze gatunki literackie w baroku:

Liryka

- sonet, erotyk, tren, fraszka

Dramat

- komedia i tragedia klasyczna

Epika

- epos rycerski, pamiętnik, diariusz, list, poemat

Charakterystyczne środki stylistyczne – hiperbola, anafora, paradoks, antyteza, oksymoron, inwersja, puenta, kontrast.

Molier – jeden z najwybitniejszych reprezentantów klasycyzmu francuskiego, autor komedii, aktor i reżyser. Urodził się w 1622r, zmarł w 1673 podczas przedstawienia.

Najważniejsze utwory – Świętoszek, Skąpiec, Don Juan

Cechy twórczości –

- realizm psychologiczny ludzkich charakterów

- bohaterowie są mocno zindywidualizowani, a zarazem są to postacie uniwersalne.

- bohaterowie są czarno – biali, zdominowani przez jedną cechę charakteru i niezmienni do końca

- Molier zachowuje zasadę trój jedności (miejsca, czasu i akcji)

- rozkład napięcia przebiega wg klasycznych wzorców.

- trzy rodzaje komizmu – słowny, sytuacyjny i postaci

Świętoszek – epoka barok, rodzaj dramat, gatunek komedia, miejsce akcji Paryż XVIIw.

Bohaterowie – Orgon, Tartufe, Elmira, Doryna, Walery, Marianna, Damis, p. Pernelle.

Tartufe i Orgon – dwa typy świętoszków – Akcja zaczyna się w domu orgona, mieszka tam Tartufe, którego Orgon przygarnął urzeczony jego świętością (był żebrakiem pod kościołem, dzielił się jałmużną z innymi) Zadomowił się u Orgona i wodził jego i p. Pernelle za nos. Tartufe okazał się bezwzględny: prowokował Orgona do wygnania Damisa, zalecał się do żony gospodarza – Elmiry, chciał poślubić jego córkę Mariannę. Niewiele brakowało, a wyrzuciłby na bruk Orgona. Na końcu okazuje się dawno poszukiwanym złoczyńcą i jest aresztowany. Komedia ma demaskować obłudę i dewocję.

Tartuffe:

- pozornie skromny, asceta, pobożny

- naprawdę: doskonały aktor, bezwzględny, bezczelny, niebezpieczny, obłudny, dwulicowy, hipokryta, bufon

Orgon

- wcześniej – kochający mąż i ojciec, człowiek mądry, uczciwy, powszechnie szanowany, patriota

- później – zapatrzony w Tartufe’a, zaślepiony, naiwny, łatwowierny.

Literatura Polska

Prekursor – Mikołaj Sęp – Sarzyński, wprowadził do literatury nurt metafizyczny. Najwybitniejsi – Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Wespazjan Kochowski. Rozwijała się kultura dworska i ziemiańska. Rozwinęło się też wtedy pojęcie Sarmaty jako człowieka prawego, honorowego i mężnego, pochodzącego od plemienia Sarmatów. Później Sarmaci okazali się także pieniaczami, paliwodami, warchołami i konserwatystami, najczęściej byli także niewykształceni.

Ubiór szlachcica: kołpak, żupan, kontusz, pas kontuszowy, szabla, długie buty

Mikołaj Sęp – Sarzyński – reprezentant baroku i renesansu, urodził się ok. 1550 r. w Rudnie pod Lwowem, umarł w 1581

Najważniejsze – rytmy, albo wiersze polskie.

Cechy stylu:

- dramatyczny wizerunek człowieka rozdartego między sprawami ziemskimi i boskimi

- mistycyzm wyrażający się w odrzuceniu spraw ziemskich i cielesnych na rzecz spraw duchowych, boskich

- brak harmonii między człowiekiem, a światem – rzeczywistość może doprowadzić do klęski

- wizja Boga starotestamentowego – surowego i karzącego

- skomplikowana forma utworów, stosowanie inwersji, zdań eliptycznych, zasady kontrastu, bogactwa wyszukanych środków, (oksymoron, puenta, gradacja, antyteza)

Sonet IV – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, duchem i ciałem.

Sonet odwołuje się do filozofii św. Augustyna, ukazuje człowieka jako jednostkę rozdartą między światem boskim, a ziemskim, między duchową a cielesną stroną życia, jest konieczność wojowania. Szatan i rzeczy materialne prowadzą do zguby, ciało dąży do ziemskich rozkoszy i próbuje dominować nad duchem. Człowiek jest istotą zmagającą się z silami zła. Jedyną szansą jest życie w zgodzie z Bogiem i wg Jego zasad.

Sonet V – o nietrwałej miłości rzeczy świata tego

Podmiot ukazuje swoją hierarchę wartości. Jest to człowiek bardzo religijny, twierdzi iż rzeczy doczesne nie są nic warte. Nie wystarczą duszy, bo najwyższą wartością jest Bóg i to do niego powinien dążyć całe życie. Sonet rozwija myśli zawarte w „O wojnie naszej..” jest wyrazem kryzysu filozoficzno – religijnego. Świat, w którym żyjemy nie jest pełen harmonii.

Sonety nawiązują do Księgi Koheleta i jej głównego przesłania „Marność nad marnościami i wszystko marność”. Jedynym ratunkiem dla człowieka jest wiara w Boga.